Α.Τ.Ε.Ι. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ
by user
Comments
Transcript
Α.Τ.Ε.Ι. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ
Α.Τ.Ε.Ι. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ ΒΙΑ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ. ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΒΙΛΑΝΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΠΟΥ∆ΑΣΤΡΙΕΣ: ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΥΜΠΑΝΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΜΑΣΤΟΡΑΚΗ ΜΑΡΙΝΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2003 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛΙ∆Α 1. 2. 3. 4. 5. 6. ΟΡΙΣΜΟΙ. ΒΙΑ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ. ΜΟΡΦΕΣ ΕΙ∆Η ΒΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΩΝ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α. 7. ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 8. ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ. 9. ΑΙΤΙΑ – ΠΡΟ∆ΙΑΘΕΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. 10. ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΟΥ. 11. ΝΕΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ. 12. ΟΙ ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΤΕΡΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ. 13. ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. 14. ΑΣΚΗΣΗ ΒΙΑΣ ΣΕ ΠΑΙ∆ΙΑ. 15. ΚΛΙΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΩΝ. 16. ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΙ∆Ι. 17. ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ – ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΠΑΙ∆ΙΩΝ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ. 18. ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΠΟΥ ΚΑΚΟΠΟΙΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙ∆ΙΑ ΤΟΥΣ. 19. ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ. 20. ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. 21. ΒΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ. 22. ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΕΙΣ. 23. Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΣΤΑ ΠΑΙ∆ΙΑ. 24. ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ – ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ. 25. ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ – ΠΡΟΛΗΨΗ. 26. ΝΟΜΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. 27. ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟ∆ΟΧΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. 5 5 7 9 11 13 16 26 29 34 48 52 54 61 74 78 83 92 99 123 124 126 131 131 132 133 149 Β. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. 2. 3. 4. 5. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΡΩΤΟ – ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ – ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΡΙΤΟ – ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 2 155 179 180 172 196 • • • • • • • • • • • • • • • ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ. ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ∆ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ. ΑΙΤΙΑ – ΠΡΟ∆ΙΑΘΕΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ. ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ. ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΆΣΚΗΣΗ ΒΙΑΣ ΣΕ ΠΑΙ∆ΙΑ. ΤΟ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΠΑΙ∆Ι- ΚΛΙΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΟΝΕΩΝ ΠΟΥ ΚΑΚΟΠΟΙΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙ∆ΙΑ ΤΟΥΣ. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ. ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ. ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ. 3 ΒΙΑ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Με τον όρο κακοποίηση χαρακτηρίζεται κάθε προσβολή της σωµατικής (µε τον όρο σωµατική εννοούµε την θεληµένη σωµατική επίθεση, ή σωµατικό τραυµατισµό που µπορεί να είναι απλός µέχρι και θανατηφόρος) και ψυχικής ακεραιότητας ενός ανθρώπου που ασκείται στα πλαίσια της εκµετάλλευσης του καπό εκείνου που κατέχει την θέση της εξουσίας. ΒΙΑ Είναι η χρήση δύναµης για υποταγή του άλλου στη θέληση και τους σκοπούς µας. Η βία µπορεί να εκδηλώνεται άµεσα και ενεργητικά ή να είναι απλή απειλή για δυναµική επέµβαση ,για χρήση βίας .Στην ενεργητική της µορφή η βία µπορεί να αποβλέπει στη βιολογική εξόντωση του άλλου .Η βία δεν είναι µια αυθόρµητη επιθετική ορµή αλλά µια σχεδιασµένη και υπολογισµένη τακτική ,που χρησιµοποιεί συνήθως ο δυνατός .Η βία αποκλείει την πειθώ ,την λογική συνεννόηση την ειρηνική επίλυση των διαφορών µε βάση την αρχή του δικαίου . ΜΟΡΦΕΣ ΕΙ∆Η ΒΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΑ : η βία αποτελεί το κατεξοχήν µέσο, της πολιτικής έκφρασης. Η βία που ασκείται από την αστυνοµία, την δικαιοσύνη, τους νόµους ονοµάζεται νόµιµη βία. Η νόµιµη βία ασκείται ενάντια στην παράνοµη ή επιθετική βία, όσων διαταράσσουν την κοινωνική οµαλότητα και είναι αµυντική. Η βία αυτή µπορεί να είναι σωµατική και αποδέκτες της είναι µια µικρή µερίδα πολιτών, είτε ψυχολογική (φόβος) και απευθύνεται στο σύνολο των πολιτών, καθώς ασκείται από ολοκληρωτικά καθεστώτα. Μια άλλη µορφή πολιτικής βίας είναι η εξέγερση ή η επανάσταση, η οποία αυτοαποκαλείται νόµιµη βία, γιατί είναι βασισµένη στο αναφαίρετο δικαίωµα ενός λαού για ελευθερία. Άλλη µορφή είναι η 4 έµπρακτη αντίθεση των κοινωνικών οµάδων απέναντι στο πολιτικό σύστηµα (τροµοκρατία) ή στο ευρύτερο κοινωνικό κατεστηµένο, όπως επίσης και η βία που εκδηλώνεται από µικρούς λαούς ή έθνη που τους έχουν καταπατήσει κάποια δικαιώµατα (αντιστασιακές οργανώσεις, απελευθερωτικά κινήµατα) ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΒΙΑ: όταν µέσα στην κοινωνία τα µέλη της επιλύουν τις διαφορές τους µε τη βία ή το έγκληµα (βιασµοί, ληστείες, φόνοι), ενώ σε αυτή τη µορφή βίας εντάσσεται και η βία ορισµένων περιθωριακών οµάδων που αντιδρούν στο κοινωνικό κατεστηµένο (αναρχικοί). 5 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΩΝ Η σηµερινή αντίληψη της κακοποίησης παιδιών και η αντιµετώπιση της ως ιατροκοινωνικό πρόβληµα άρχισε ,ουσιαστικά , από το 1962 όταν ένας παιδίατρος στις Ηνωµένες πολιτείες , ο Henry Kempe ,χρησιµοποίησε πρώτος τον όρο “Battered child syndrome” –“Το σύνδροµο του κακοποιηµένου (χτυπηµένου ) παιδιού . Ο Kempe έκανε µια περιγραφή των παιδιών που κακοποιούνται µέσα στην οικογένεια , των τραυµάτων τους ,όπως και των γονιών που κακοποιούν τα παιδιά τους .Η περιγραφή του ήταν βασισµένη σε στοιχεία που µαζεύτηκαν από ερωτηµατολόγιο που συµπληρώθηκε από τους συναδέλφους του σε διάφορα παιδιατρικά κέντρα της Αµερικής .Οι πρώτες αντιδράσεις στις δηµοσιεύσεις του Kempe ήταν δυσπιστία και άρνηση – οι γιατροί προτιµούσαν να πιστέψουν τις αντιφατικές και απίθανες εξηγήσεις που οι γονείς έδιναν για τα τραύµατα των παιδιών τους . Σιγά – σιγά ,όµως , στην Αµερική και σε άλλες χώρες , οι γιατροί άρχισαν να παραδέχονται ότι εκείνοι που φροντίζουν τα παιδιά , καµιά φορά µπορεί να τα τραυµατίσουν . Άρχισαν να σκέφτονται την κακοποίηση σαν «πιθανή διάγνωση» στην περίπτωση κακώσεων σε βρέφη και την παραµέληση και στέρηση µητρικής φροντίδας σαν αιτία στασιµότητας της σωµατικής ανάπτυξης ενός παιδιού .Η διάγνωση τους ήταν πιο εύκολη όταν υπήρχε ιστορικό εγκληµατικής δράσης στην οικογένεια ή όταν ένας γονιός παρουσίαζε ψυχιατρικά προβλήµατα ή ήταν ναρκοµανής ή αλκοολικός . Σταδιακά όµως , όλο και περισσότεροι γιατροί αντιµετώπιζαν περιπτώσεις κακοποίησης σε «φυσιολογικές» οικογένειες .Ταυτόχρονα ,άρχισαν να καταλαβαίνουν ότι στην αρρώστια αυτή η διάγνωση είναι πιο απλή από τη θεραπεία , και στην αντιµετώπιση του προβλήµατος οι παιδίατροι ζήτησαν βοήθεια από τους συνεργάτες – από τους κοινωνικούς λειτουργούς , τους ψυχιάτρους και ψυχολόγους –ή και το αντίθετο . Η διάγνωση της κακοποίησης ,ειδικά όταν τα τραύµατα είναι θανατηφόρα , έχει και τη νοµική της πλευρά . Η βρεφοκτονία και η παιδοκτονία ήταν πάντα αντικείµενα της ιατροδικαστικής και οι πιο φανερές περιπτώσεις οδηγούσαν το δράστη στο δικαστήριο .Όπως στην κλινική έτσι και στην παθολογοανατοµική , η τάση ήταν να χρησιµοποιηθεί η διάγνωση «ατύχηµα» ,όποτε υπήρχε αµφιβολία . Έτσι κι αλλιώς τα ατυχήµατα πάντα είχαν µεγάλη συχνότητα στην παιδική ηλικία .Παράλληλα µε τους κλινικούς γιατρούς , οι παθολογοανατόµοι απέκτησαν νέες γνώσεις γύρω από την αιτιολογία των κακώσεων , οι ιατροδικαστές έγιναν πιο φιλύποπτοι και οι νοµικές υπηρεσίες αναγκάστηκαν να βρουν καινούργιους τρόπους αντιµετώπισης του προβλήµατος . 6 Ότι συµβαίνει στον τοµέα της ιατρικής προκαλεί πάντα το ενδιαφέρον του περισσότερου κόσµου και ο συνδυασµός της βίας µε ένα «νέο σύνδροµο» έγινε αφορµή στην αρχή για όργια δηµοσιογραφικών υπερβολών .Οι γονείς παρουσιάστηκαν σαν «απάνθρωποι», «σκληροί», «κτήνη» , «τέρατα».Το πέρασµα του χρόνου όµως ,έφερε µελέτες που δείχνουν ότι οι γονείς οι ίδιοι είναι θύµατα – είτε της κοινωνίας ,είτε των δικών τους γονιών .Η νοµοθεσία έγινε λιγότερο «τιµωρητική» και περισσότερο «θεραπευτική» .Γενικά , το φαινόµενο δεν θεωρείται πια σαν νέο πρόβληµα της σύγχρονης κοινωνίας ,αλλά µάλλον σαν ένα πρόβληµα που πάντα υπήρχε και που ήταν κρυµµένο µέσα στα άλλα τεράστια προβλήµατα των παιδιών των προηγούµενων γενεών – πείνα , λοιµώξεις ,εγκατάλειψη και υψηλή βρεφική και παιδική θνησιµότητα . 7 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ . Θα µπορούσε να υποθέσει κανείς ότι σε µια χώρα σαν την Ελλάδα όπου το επίπεδο ανάπτυξης των κοινωνικών επιστηµών είναι από ανύπαρκτο ως ανεπαρκές και όπου το ιατρικό µοντέλο εξακολουθεί να επικρατεί στη διδασκαλία και στην άσκηση της ιατρικής επιστήµης , θα ήταν δύσκολο ή ακόµα και αδιανόητη η επιστηµονική ενασχόληση µε ένα πολυσύνθετο πρόβληµα όπως η κακοποίηση και η παραµέληση των παιδιών . Θα ήταν ,όµως εξίσου παράδοξο αν η Ελλάδα δεν ακολουθούσε την κλασική πορεία που ακολουθεί κάθε χώρα στην προσπάθεια της να αντιµετωπίσει κρίση ή µια γενικευµένη κοινωνική δυσλειτουργία όπως η οικογενειακή βία µε την ιδιαίτερη έκφραση της στα παιδιά . Η πορεία αυτή ακολουθεί µια σειρά : Πρώτα ανακαλύπτεται η ύπαρξη του προβλήµατος αρχίζοντας από την πιο σοβαρή µορφή του (π.χ. βασανισµός ενός παιδιού , θάνατος ).Το γενικό κλίµα αµηχανίας που ακολουθεί το διαδέχεται , συνήθως , ο σχηµατισµός µικρής οµάδας ανθρώπων οι οποίοι , έντονα προβληµατισµένοι , επιµένουν ότι κάτι πρέπει να γίνει . Η επιµονή αυτή διαµορφώνεται επιστηµονικά σε µια ή περισσότερες µελέτες που ελκύουν χρηµατοδότηση και έτσι το πρόβληµα εκτιµάται από πολλές πλευρές . Ακολουθεί η αναγνώριση άλλων µορφών κακοποίησης , όπως τα εγκαύµατα , οι µώλωπες για να προστεθεί στη νόσο η σοβαρή παραµέληση και η δυστροφία .Η γενικότερη αυτή ευαισθητοποίηση ενισχύει την παραδοχή προβληµάτων φορτισµένων µε κοινωνικά ταµπού , όπως η αιµοµιξία και η χρησιµοποίηση παιδιών για πορνογραφικούς λόγους . Η κατανόηση των δυναµικών της αρρώστιας οδηγεί στην αναζήτηση της αιτιολογίας της , µε φυσικό επακόλουθο τη θεραπευτική αντιµετώπιση και την πρόληψη . Η πρώτη γραπτή αναφορά στην Ελλάδα σχετικά µε την κακοποίηση των παιδιών δηµοσιεύτηκε µε τη µορφή επιφυλλίδας σε εφηµερίδα , το 1976.Ο συγγραφέας , βασισµένος σε στοιχεία ξένων χωρών ,προβληµατίστηκε ως προς το αν ένα τέτοιο πρόβληµα µπορεί να υπάρχει σε µια χώρα σαν τη δική µας , µε τις δεδοµένες κοινωνικές δοµές . Τον ίδιο χρόνο διαµορφώθηκε ένας ερευνητικός επιστηµονικός πυρήνας στο ινστιτούτο υγείας του παιδιού ο οποίος , έπειτα από µια µικρή αναδροµική µελέτη στο υλικό της Εταιρίας Προστασίας Ανηλίκων Αθηνών ,αναφέρθηκε στην ύπαρξη του συνδρόµου κακοποίησης – παραµέλησης παιδιών στην Ελλάδα .Από το 1977 ως σήµερα , ο ερευνητικός αυτός πυρήνας , που διαµορφώθηκε σε διεπιστηµονική οµάδα και χρηµατοδοτείται από το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας , ερευνά διεξοδικά το πρόβληµα της 8 σωµατικής κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών ,ενώ συγχρόνως παρέχει θεραπευτική παρέµβαση και αποκατάσταση στις οικογένειες . Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες της οµάδας περιλαµβάνουν εκπαιδευτικά και µετεκπαιδευτικά µαθήµατα σε σπουδαστές νοσηλευτικών σχολών και ειδικούς επαγγελµατίες , ενηµερωτικές διαλέξεις και σεµινάρια στην Αθήνα και στην επαρχία , συνεργασία µε τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης . Μια πιο οργανωµένη µετεκπαιδευτική προσπάθεια άρχισε τον Οκτώβρη 1985 µε τη µορφή ετήσιων σεµιναρίων που απευθύνονται σε διεπιστηµονικό κοινό . Το 1983 συγκροτήθηκε οµάδα εργασίας µε την πρωτοβουλία του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας µε σκοπό τη µελέτη του προβλήµατος στην Ελλάδα και στην αναζήτηση τρόπων για την αντιµετώπιση του . Ένα χρόνο αργότερα η µελέτη υποβλήθηκε σε βασικά υπουργεία που σχετίζονται µε το πρόβληµα :Υγείας και Πρόνοιας , ∆ικαιοσύνης , Παιδείας ,Εσωτερικών ,Ν. Γενιάς . 9 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Σε όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες, από τα πολύ παλιά χρόνια, η γυναίκα βρισκότανε κάτω από το ζυγό του άνδρα, που µέσα από το θεσµό του γάµου µπορούσε και είχε το αναµφισβήτητο δικαίωµα να διαπράξει κάθε είδους βιαιότητα, καθιστώντας έτσι τη γυναίκα θύµα, µε την άσκηση πάνω της κάθε βαναυσότητας, χωρίς να διατρέχει τον κίνδυνο να κατηγορηθεί και να διωχθεί νοµικά και ποινικά. Την ίδια περίπου εποχή, γύρω στα 1824, το ανώτατο δικαστήριο του Μισισιπί εκχωρούσε στον άνδρα το δικαίωµα να κακοποιεί τη γυναίκα του, εφόσον τηρούσε ορισµένες προδιαγραφή συµπεριφοράς. Για παράδειγµα, µπορούσε να της τραβήξει τα µαλλιά, να τη φτύσει, να την κλοτσήσει ή να την πετάξει στο έδαφος, αλλά δεν είχε το δικαίωµα να τη σκοτώσει. Παράλληλα, στο Αγγλικό δίκαιο της ίδιας περιόδου, δινότανε στον άντρα το δικαίωµα να κακοποιεί τη γυναίκα του, µε την προϋπόθεση ότι η βέργα του ξυλοδαρµού δεν θα ξεπερνούσε σε πάχος τη διάµετρο του αντίχειρα του άνδρα. Αυτός ο νόµος έµεινε γνωστός σαν ο "νόµος του αντίχειρα». Εκατό χρόνια αργότερα, το 1975, σε κάποια άλλη Πολιτεία της Αµερικής, ένας δικαστής που εκδίκαζε την υπόθεση κακοποίησης µιας γυναίκας από τον επιχειρηµατία άνδρα της, µε αποτέλεσµα να της σπάσει µερικά κόκαλα, κάλεσε στο γραφείο του τους ενδιαφερόµενους και αντί για απόφαση του, ανήγγειλε πως αυτό το ζήτηµα είναι µια οικογενειακή υπόθεση και θα είναι λυπηρό να δείξουµε τα βρώµικα σεντόνια µας προς τα έξω, αφού δεν υπάρχει και τόσο σοβαρή κακοποίηση, ας τη λύσουµε σαν ιδιωτική υπόθεση. Εδώ ισχύει το πασίγνωστο: τα εν οίκω µη εν ∆ήµω, που αναγνωρίζει στον οικογενειακό χώρο, µε την ευρύτερη έννοια, το δικαίωµα να λειτουργεί παράπλευρα και αντίθετα µε τους κοινωνικούς κανόνες περί δικαιοσύνης. Εξάλλου, ο δικαστής αναγνώρισε πως υπάρχουνε βρώµικα σεντόνια, αλλά αυτή η βρωµιά δεν πρέπει να αγγίξει την κοινωνική όσφρηση. Σήµερα πάντως, η κακοποίηση κατά των γυναικών έχει βγει από τον "οίκο" και δεν είναι ταµπού, ενώ παράλληλα έχει αναγνωριστεί από τις περισσότερες χώρες του κόσµου η κοινωνική διάσταση του προβλήµατος. Το 1976 οργανώθηκε στις Βρυξέλλες το πρώτο συνέδριο µε θέµα "Εγκλήµατα κατά των γυναικών". Εκεί για πρώτη φορά η ανδρική βία καταγγέλθηκε επίσηµα προς τα έξω. 10 Παράλληλα η δραστηριοποίηση των γυναικείων οργανώσεων σε επίπεδο ενηµέρωσης του κοινού, η δηµιουργία των καταφυγίων για κακοποιηµένες γυναίκες και γενικά η ανάπτυξη του γυναικείου κινήµατος µε σαφή και συγκεκριµένα αιτήµατα, αποκάλυψε µε ενάργεια "ενώπιον του ∆ήµου" τα µέχρι σήµερα δρώµενα "εντός του οίκου". Είναι πια γνωστό ότι η κακοποίηση κατά των γυναικών δεν συναντάται µόνο σε ορισµένα περιθωριακά κοινωνικά στρώµατα. Ο άνδρας που κακοποιεί δεν είναι κάποιος ιδιαίτερος τύπος δράστη έξω από τις κοινωνικές νόρµες, ο άνδρας που κακοποιεί καλύπτει όλη την κοινωνική διαστρωµάτωση και η άσκηση της ανδρικής βίας αποτελεί έκφραση και αντανάκλαση των σχέσεων που έχει καθιερώσει η ανδροκρατούµενη κοινωνία στην πόλη και στην ύπαιθρο. Η άσκηση σωµατικής και ψυχικής βίας από τους άνδρες επάνω στις γυναίκες απηχεί και ερµηνεύει απερίφραστα και κυνικά την άνιση κατανοµή εξουσίας ανάµεσα στα δύο φύλα. Η άνιση κατανοµή εξουσίας αποτελεί δοµικό στοιχείο της κοινωνικής πραγµατικότητας, όπως και η οικονοµική εξάρτηση της γυναίκας από τον άνδρα, η µειονεκτική της θέση, κατά κανόνα, στον τόπο εργασίας, οι µειωµένες ευκαιρίες µόρφωσης, ο παραγκωνισµός της από τα κέντρα λήψης αποφάσεων και άλλα πολλά. Οι περισσότεροι κοινωνικοί επιστήµονες αναγνωρίζουν ότι η πατριαρχική δοµή της οικογένειας είναι το κύριο αίτιο της βίας κατά των γυναικών. Η αναχρονιστική οικογενειακή δοµή διαιωνίζει τη γυναικεία υποτέλεια, µε αποτέλεσµα οι σχέσεις των δύο φύλων να προσδιορίζονται και να χαρακτηρίζονται σαν σχέσεις υποταγής του ενός στον άλλο και να αναπαράγεται η άνιση κατανοµή της εξουσίας και η ανισότητα σε όλους τους τοµείς του κοινωνικού γίγνεσθαι. 11 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α Τα µέχρι σήµερα ερευνητικά δεδοµένα στην Ελλάδα έχουν διαµορφώσει µια ελληνική εικόνα του προβλήµατος της κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών που παρουσιάζει σηµαντικές οµοιότητες αλλά και αρκετές διαφοροποιήσεις από τα δεδοµένα του διεθνούς χώρου. Ο πληθυσµός που ερευνήθηκε µέχρι σήµερα προέρχεται από την περιοχή Αθήνας –Πειραιά και δεν αντιπροσωπεύει επαρχιακό δείγµα. ∆εδοµένου, όµως ότι οι περισσότερες οικογένειες που παραπέµφθηκαν µέχρι σήµερα είναι εσωτερικοί µετανάστες, τα προβλήµατα της επαρχίας έχουν µεταφερθεί στις συνοικίες της Αθήνας και του Πειραιά, έχοντας ενισχυθεί από τους πρόσθετους παράγοντες δυσµενών συνθηκών ζωής σε µια µεγαλούπολη. Μια προκαταρκτική µελέτη των προδιαθεσιακών κοινωνικών παραγόντων του προβλήµατος της κακοποίησης υποστήριξε ότι οι παράγοντες αυτοί σχετίζονται µε τις δραστικές κοινωνικές αλλαγές της µεταπολεµικής Ελλάδας ,όπως η αλλαγή στη θέση της γυναίκας , η µετανάστευση(εσωτερική ή εξωτερική), η αστυφιλία ,η εκβιοµηχάνιση ,ενώ πρότεινε την περαιτέρω µελέτη του θέµατος της κακοποίησης µέσα από πολιτιστικές ιδιαιτερότητες (µέθοδοι πειθαρχίας παιδιών και µορφές εξουσίας στην ελληνική οικογένεια) και µέσα από το προνοιακό και νοµικό πλαίσιο. Μια τριετής έρευνα µελέτησε σε βάθος τα ιατρικά ,ψυχολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τριάντα κακοποιηµένων και παραµεληµένων παιδιών 0-10 ετών και των οικογενειών τους, που παραπέµφθηκαν στην οµάδα του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού σε διάστηµα ενός έτους. Το δείγµα ελέγχου περιελάµβανε οικογένειες τριάντα παιδιών ίδιας ηλικίας και κοινωνικής τάξης, που νοσηλεύθηκαν στο Νοσοκοµείο Παίδων Η Αγία Σοφία για απλούς ιατρικούς λόγους. ∆εν βρέθηκε διαφορά µεταξύ των δύο οµάδων ως προς την ηλικία των γονέων, το µέγεθος της οικογένειας και του νοικοκυριού ,ενώ αντίθετα, βρέθηκε ότι οι γονείς που κακοποίησαν τα παιδιά τους προέρχονταν σε σηµαντικά µεγαλύτερο ποσοστό από διαταραγµένες οικογένειες και ότι εκτιµούσαν τις συζυγικές τους σχέσεις ως « διαταραγµένες». Η χαµηλή κοινωνικοοικονοµική προέλευση του ερευνητικού δείγµατος πιστεύουµε ότι δεν αντιπροσώπευε την πραγµατικότητα αλλά αποδόθηκε στο χαµηλό επίπεδο ευαισθητοποίησης των «ειδικών»που παράπεµπαν τα περιστατικά και στη δυσκολία να διαγνωστεί η κακοποίηση σε οικογένειες αστικής τάξης. Άλλωστε, η µετέπειτα εµπειρία της οµάδας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού επιβεβαίωσε αυτή την άποψη. Μέσα 12 στο χώρο όµως της ίδιας κοινωνικής τάξης, οι οικογένειες της οµάδας ελέγχου βρέθηκε ότι ζουν µε καλύτερες στεγαστικές συνθήκες και ότι φροντίζουν το νοικοκυριό καλύτερα από τις οικογένειες του δείγµατος της κακοποίησης οι οποίες ,εκτός από τις δυσµενείς συνθήκες κατοικίας, αλλάζουν συχνά σπίτι. Στατιστικά σηµαντικές διαφορές βρέθηκαν ανάµεσα στις δύο οµάδες ως προς το µαιευτικό ιστορικό των µητέρων και το ιατρικό ιστορικό των παιδιών: οι περισσότερες µητέρες που κακοποίησαν τα παιδιά τους είχαν επιπλοκές της κύησης στο συγκεκριµένο παιδί και µεγαλύτερο αριθµό κυήσεων και οι περισσότερες γέννησαν σε κρατικό µαιευτήριο. Τα παιδιά που κακοποιήθηκαν ∆ε διέφεραν από τα φυσιολογικά ως προς το βάρος γέννησης, τις ασθένειες και τους αποχωρισµούς στη νεογνική περίοδο, ενώ στατιστικά σηµαντικές διαφορές στο βάρος των παιδιών παρατηρήθηκαν αργότερα ,όταν παραπέµφθηκαν στην ερευνητική οµάδα για πρόβληµα κακοποίησης. Φαίνεται δηλαδή, ότι τα οικογενειακά και κοινωνικά προβλήµατα επηρέασαν την ανάπτυξη παιδιών που γεννήθηκαν κάτω από φυσιολογικές συνθήκες. Τέλος ,σηµαντικό εύρηµα αποτελεί η αριθµητική υπεροχή των αγοριών που κακοποιούνται έναντι των κοριτσιών. Η συχνότητα είναι υπερδιπλάσια , δεν έχει περιγραφεί αλλού και θα πρέπει να αποδοθεί σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικογένειας ,τα οποία αξίζει να ερευνηθούν. Προκαταρκτική µελέτη των ψυχοπαθολογικών χαρακτηριστικών γονέων που κακοποιούν και παραµελούν τα παιδιά τους έδειξε ότι όλοι σχεδόν χαρακτηρίζονταν από ελαφρά ή σοβαρή διαταραχή προσωπικότητας , µε στοιχεία άγχους και αντιδραστικής κατάθλιψης. Οι περισσότεροι είχαν χαµηλή νοηµοσύνη ,ήταν ανώριµοι ,παρορµητικοί, µε έντονες ανάγκες εξάρτησης, χαµηλή αντοχή στη µαταίωση και υψηλό βαθµό επιθετικότητας. Η χαµηλή νοηµοσύνη των µητέρων που κακοποιούν τα παιδιά τους σε σύγκριση µε µητέρες του δείγµατος ελέγχου είναι εµφανή. Αντίθετα , η νοηµοσύνη των πατέρων των κακοποιηµένων παιδιών βρέθηκε ότι ∆ε διαφέρει από αυτή του φυσιολογικού πληθυσµού και ότι είναι υψηλότερη από τη νοηµοσύνη των συζύγων τους. Οι µελέτες που αναφέρθηκαν αφορούσαν παιδιά που ζούσαν µε τις φυσικές τους οικογένειες κατά το χρόνο της παραποµπής τους για κακοποίηση ή και παραµέληση. ∆εν έχει γίνει ως τώρα ανάλογη µελέτη κακοποίησης παιδιών σε ιδρύµατα κλειστής περίθαλψης. Σε χρονικό όµως , διάστηµα τεσσάρων ετών παραπέµφθηκαν στην ίδια οµάδα του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού πέντε περιπτώσεις παιδιών που κακοποιήθηκαν σε ιδρύµατα. Όλες αφορούσαν παιδιά µε ειδικά ιατρικά και κοινωνικά προβλήµατα: ένα εξώγαµο βρέφος 10 µηνών, ένα τυφλό αγόρι 13 ετών, ένα κωφάλαλο αγόρι 8 ετών, ένα αγόρι 6 ½ ετών µε βαριά νοητική µειονεκτικότητα , ένα αγόρι 8 ετών από διαλυµένη, πολυπροβληµατική οικογένεια. ∆ύο από τα παιδιά αυτά πέθαναν από τη βαρύτητα των κακώσεων .Στη µια περίπτωση οι υπεύθυνοι του 13 ιδρύµατος απαλλάχτηκαν από το δικαστήριο «λόγω ελλείψεως επαρκών στοιχείων », ενώ η άλλη δίκη εκκρεµεί. Η µελέτη των περιστατικών αυτών και των συνθηκών κάτω από τις οποίες έγινε η κακοποίηση υποστηρίζει ότι στις περιπτώσεις αυτές ο υπεύθυνος για την κακοποίηση του παιδιού υπάλληλος είχε τα τυπικά χαρακτηριστικά των γονέων που κακοποιούν, τα παιδιά ήταν «ειδικά» παιδιά, ενώ το ιδρυµατικό πλαίσιο έπαιζε το ρόλο µιας οικογένειας σε χρόνια κρίση. Η οξεία κρίση που ήταν η αφορµή για το συγκεκριµένο επεισόδιο κακοποίησης είχε σχέση, κυρίως µε πρόβληµα συµπεριφοράς του παιδιού (εγκόπριση, υπερβολικό κλάµα, η άλλη συµπεριφορά που δεν «άντεξε» ο υπεύθυνος). 14 ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η κακοποίηση των γυναικών, όπως και τα άλλα εγκλήµατα σε βάρος τους, έχουν τυλιχτεί µέσα σε µύθους. Όλοι οι µύθοι διαιωνίζουν τη λαθεµένη άποψη ότι το θύµα ευθύνεται για την κακοποίηση του είναι σηµαντικό να ανασκευάσουµε όλους τους µύθους που καλύπτουν τις κακοποιηµένες γυναίκες, ώστε να κατανοήσουµε τους λόγους για τους οποίους υπάρχουν τέτοιες γυναίκες και τι πρέπει να κάνουµε για να σταµατήσουµε αυτή τη κατάσταση. Η κακοποιηµένη γυναίκα περιγράφεται από τους περισσότερους ανθρώπους σαν ένα µικρό, εύθραυστο, τσακισµένο άτοµο, που κάποτε θα πρέπει να ήταν όµορφο. Έχει µερικά µικρά παιδιά, δεν έχει καµία επαγγελµατική γνώση και εξαρτάται οικονοµικά από τον άντρα της. Συχνά υποτίθεται ότι είναι φτωχή και ότι ανήκει σε κάποια οµάδα µειονότητας. Έχει συνηθίσει να ζει µέσα στη βία και, πάνω απ’ όλα, τονίζεται η φοβία και η παθητικότητα της. Αν και µερικές από τις κακοποιηµένες γυναίκες ταιριάζουν σε αυτή τη περιγραφή, έρευνες δείχνουν ότι η στερεότυπη περιγραφή είναι λαθεµένη. Οι περισσότερες από τις κακοποιηµένες γυναίκες ανήκουν στην µεσαία και ανώτερη τάξη, αλλά η οικονοµική ισχύ είναι στα χέρια των αντρών τους. Πολλές από αυτές είναι µεγαλόσωµες και θα µπορούσαν να αµυνθούν ακόµα και σωµατικά. ∆εν έχουν όλες παιδιά κι αυτές που έχουν, τα παιδιά τους δεν είναι σε κάποιες συγκεκριµένες ηλικίες. Αν και µερικές είναι ανενεργές, πολύ περισσότερες εργάζονται και, µάλιστα, σε υψηλού επιπέδου εργασίες, κάνοντας επιτυχηµένες καριέρες. Στις κακοποιηµένες γυναίκες περιλαµβάνονται γιατροί, δικηγόροι, υπάλληλοι, νοσηλεύτριες, γραµµατείς, νοικοκυρές κτλ. Κακοποιηµένες γυναίκες βρίσκονται σε όλες τις οµάδες ηλικιών, φυλών, εθνοτήτων και θρησκειών. Μύθος αρ. 1: Το σύνδροµο της κακοποιηµένης γυναίκας εµφανίζεται µόνο σε ένα µικρό ποσοστό του πληθυσµού Όπως και ο βιασµός, η κακοποίηση των γυναικών είναι ένα έγκληµα που ελάχιστα κοινολογείται. Στοιχεία είναι δύσκολο να συλλεχθούν γιατί η κακοποίηση, γενικά γίνεται τη νύχτα, στο σπίτι, χωρίς µάρτυρες. Οι στατιστικές για τις κακοποιηµένες γυναίκες είναι θαµµένες στα αρχεία των αστυνοµικών τµηµάτων, (κλήσεις για διατάραξη της οικιακής γαλήνης), των εξωτερικών ιατρείων των νοσοκοµείων (επείγοντα περιστατικά), των κοινωνικών υπηρεσιών, των ψυχολόγων και των κοινωνικών λειτουργών. 15 Η marjory fields, εισαγγελέας, ειδική σε υποθέσεις κακοποιηµένων γυναικών, αναφέρει πως ανάµεσα σε 500 γυναίκες που ζητούσαν διαζύγιο το 1976, το 57,4% υποστήριζαν πως κακοποιούνταν σωµατικά από τους συζύγους τους. Υπέµειναν αυτή την κακοµεταχείριση για χρονικό διάστηµα τεσσάρων ετών, κατά µέσο όρο, µέχρι να ζητήσουν διαζύγιο. Η πρώτη στατιστική µελέτη για τις κακοποιηµένες γυναίκες έγινε στις Ηνωµένες Πολιτείες από τους κοινωνιολόγους Murray Straus, Richard Gelles και Susan steinmetz, όπου αναφέρεται πως κάποιου είδους σωµατική κακοποίηση συνέβαινε στο 28% των αµερικανικών οικογενειών, στη διάρκεια του 1976. Με βάση αυτή τη στατιστική το ένα τρίτο των οικογενειών, είναι σίγουρα ένα σοβαρό στοιχείο που δείχνει πόσο εξαπλωµένο είναι το πρόβληµα των κακοποιηµένων γυναικών. Μύθος αρ. 2: οι κακοποιηµένες γυναίκες είναι µαζοχίστριες. Η κυρίαρχη πίστη ήταν πάντα πως µόνο οι γυναίκες που ¨τους άρεσε και το άξιζαν¨ κακοποιούνταν. Σε µια µελέτη για κακοποιηµένες γυναίκες, που έγινε πριν είκοσι χρόνια, υποστηριζόταν ότι τα χτυπήµατα τα επιζητούσαν οι γυναίκες που υπέφεραν από αρνητικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, µεταξύ των οποίων και από µαζοχισµό. Οι καλές σύζυγοι διδάσκονταν πως ο τρόπος για να σταµατήσουν οι βιαιοπραγίες ήταν να εξετάσουν την συµπεριφορά τους και να προσπαθήσουν να την αλλάξουν για να ευχαριστήσουν τους άντρες: να είναι λιγότερο προκλητικές, λιγότερο επιθετικές και λιγότερο ψυχρές. ∆εν υπάρχει καµία υπόθεση ότι η προκλητικότητα µπορεί να υπήρχε εξαιτίας άλλων λόγων και όχι του µαζοχισµού, ότι η επιθετικότητα µπορεί να ήταν προσπάθεια αποφυγής παραπέρα κακοποίησης και ότι η ψυχρότητα µπορεί να ήταν ένα πολύ φυσικό επακόλουθο των σωµατικών και ψυχολογικών πόνων. Το βάρος της ενοχής για την κακοποίηση έχει πέσει πάνω στη γυναίκα και η βίαιη συµπεριφορά του άντρα διαιωνίζεται. Ο µύθος της µαζοχίστριας γυναίκας είναι αυτός που προτιµούν οι περισσότεροι από εκείνους που προσπαθούν να κατανοήσουν τις κακοποιηµένες γυναίκες και τους λόγους που δεν ξεφεύγουν από αυτή τη κατάσταση. Με τον όρο µαζοχισµό εννοείται πως αισθάνονται κάποια ευχαρίστηση, τρώγοντας ξύλο από τους άντρες που αγαπούν. Επειδή αυτός ο µύθος έχει γίνει ένα τόσο διαδεδοµένο στερεότυπο, πολλές κακοποιηµένες γυναίκες αρχίζουν να διερωτώνται αν πραγµατικά είναι µαζοχίστριες. Μύθος αρ. 3: Οι κακοποιηµένες γυναίκες είναι τρελές. Ο µύθος αυτός είναι ανάλογος µε τον µύθο του µαζοχισµού, µε την έννοια ότι τοποθετεί την υπαιτιότητα στα αρνητικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας της κακοποιηµένης γυναίκας. Η συµπεριφορά των 16 κακοποιηµένων γυναικών, για να επιτύχουν την επιβίωση τους, τους έχει χαρίσει συχνά τον τίτλό της τρέλας. Ασυνήθιστες πράξεις, οι οποίες µπορεί να τις βοηθούσαν να επιβιώσουν, αποµονώθηκαν από ανηµέρωτους εργαζόµενους σε φορείς σωµατικής και ψυχικής υγείας. Αρκετές γυναίκες ανέφεραν ότι είχαν νοσηλευτεί για σχιζοφρένια, παράνοια και σοβαρή κατάθλιψη. Μια γυναίκα, που είπε πως άκουγε φωνές να της λένε να σκοτώσει τον άντρα της, είχε υποστεί αρκετά θεραπευτικά ηλεκτροσόκ. Αλλά και µόνο που την άκουγε κανείς να περιγράφει την κτηνώδη συµπεριφορά του άντρα της αρκούσε για να καταλάβει τους λόγους των παραισθήσεων της. Πολλές γυναίκες αναφέρουν, ότι έχουν πάρει ισχυρές δόσεις αντιψυχωτικών φαρµάκων από γιατρούς, που κοίταζαν περισσότερο τα επιφανειακά συµπτώµατα παρά τις συνθήκες της οικογενειακής τους ζωής. Μια από τις γυναίκες είχε βγει πρόσφατα από ένα κρατικό νοσοκοµείο, είχαν γίνει οι διαδικασίες για να πάει σε ένα ίδρυµα, της είχε προσφερθεί νοµική βοήθεια για να πάρει διαζύγιο και δεν δόθηκε στον άντρα της καµία πληροφορία για το που εκείνη βρισκόταν. Η διανοητική της υγεία βελτιώθηκε σηµαντικά µέσα σε λίγες µέρες. Άραγε, πόσες άλλες γυναίκες οι οποίες έχουν εσφαλµένα χαρακτηριστεί ως διανοητικά άρρωστες, υπήρξαν θύµατα κακοποίησης; Αξιοσηµείωτο είναι η δύναµη που έχουν οι κακοποιηµένες γυναίκες ώστε να διατηρούν την πνευµατική τους υγεία. Μύθος αρ. 4: Οι γυναίκες από οµάδες µειονοτήτων κακοποιούνται συχνότερα. Σε συζήτηση µε κακοποιηµένες γυναίκες Ισπανικής και Ασιατικής καταγωγής, όπως και µε νέγρες. Αγγλίδες και Αµερικανίδες. Αν και είχαν µεγαλώσει µε διαφορετικές πολιτιστικές αξίες και αντιλήψεις για τους ρόλους του άντρα και της γυναίκας, καµιά δεν ήταν σε θέση να βρει κάποια επιρροή τους πάνω στο είδος της βίας που υπέστησαν. Όλες έχουν παρόµοιες ιστορίες κακοποίησης και αισθάνθηκαν ενοχή και αδυναµία να σταµατήσουν τη βία των αντρών τους. Μύθος αρ. 5: Οι γυναίκες της µεσαίας τάξης δεν κακοποιούνται τόσο συχνά ούτε τόσο έντονα όσο οι φτωχές. Οι περισσότερες στατιστικές για την κακοποίηση προέρχονται από οικογένειες των κατώτερων τάξεων. Είναι γεγονός πως οι γυναίκες από τις φτωχότερες τάξεις έρχονται πιο συχνά σε επαφή µε τις κοινωνικές υπηρεσίες κι έτσι τα προβλήµατα τους γίνονται πιο φανερά. Οι γυναίκες της µεσαίας ή των πλουσιότερων τάξεων δεν θέλουν να κοινοποιήσουν την κακοποίηση τους. Φοβούνται την κοινωνική αποµόνωση και ότι θα βλάψουν τις καριέρες των συζύγων τους. Πολλές, επίσης, πιστεύουν πως 17 η εκτίµηση που έχει η κοινωνία για τους άντρες τους θα οδηγήσει στην αµφισβήτηση της αλήθειας των δικό τους ισχυρισµών. Οι πρόσφατες έρευνες για τις κακοποιηµένες γυναίκες έφεραν στο φως πολλές περιπτώσεις γυναικών από τις µέσες και ανώτερες τάξεις. Η δηµοσιότητα που έχει δοθεί στο πρόβληµα έχει δηµιουργήσει ένα κλίµα µέσα στο οποίο πιστεύουν ότι τελικά θα γίνουν πιστευτές. Λένε πως αισθάνονται πραγµατική ανακούφιση από τη στιγµή που έχουν πει τις ιστορίες τους και έχουν διαπιστώσει πως οι άλλοι τις πιστεύουν. Μύθος αρ. 6: Τα θρησκευτικά πιστεύω περιορίζουν την κακοποίηση. Όλες οι κακοποιηµένες γυναίκες είπαν ότι τα θρησκευτικά τους πιστεύω δεν τις προστάτευσαν από την κακοποίηση τους. Πολλές κακοποιηµένες γυναίκες είχαν ισχυρά θρησκευτικά πιστεύω. Για µερικές η πίστη σε ένα θεό τις βοήθησε να υποµείνουν τα βάσανα τους, προσφέροντας ανακούφιση. Μερικές φορές οι θρησκευτικές συγκεντρώσεις ήταν οι µόνοι ασφαλείς τόποι έξω από το σπίτι. Κάποιες γυναίκες είπαν ότι είχαν σταµατήσει να πηγαίνουν σε αυτές για να µειώσουν τα σηµεία προστριβών µε τους άντρες τους. Κάποιες άλλες είπαν ότι εγκατέλειψαν τη θρησκεία τους µέσα στη διάψευση των ελπίδων τους, γιατί αισθάνονταν πως ένας δίκαιος και φιλεύσπλαχνος Θεός δεν θα τις άφηνε να υποφέρουν τόσο. Άλλες είπαν πως είχαν χάσει την πίστη τους αφού είχαν ζητήσει, χωρίς επιτυχία, βοήθεια από έναν θρησκευτικό ή πνευµατικό ηγέτη. Μερικές γυναίκες διηγήθηκαν ότι οι θρησκευτικοί τους σύµβουλοι τις παρότρυναν να προσεύχονται για βοήθεια, να γίνουν καλύτερες γυναίκες και να βοηθήσουν τους συζύγους τους, να γίνουν πιο πνευµατικοί και να βρουν το θεό. ∆εν χρειάζεται βέβαια να πούµε πως αυτές οι γυναίκες δεν θα µπορούσαν να περιµένουν ποτέ οι άντρες τους θα εύρισκαν τον θεό ενώ, αυτές συνέχιζαν να δέχονται κτηνώδη χτυπήµατα. Άλλες γυναίκες µε ευχαρίστηση µιλούσαν για τους θρησκευτικούς τους σύµβουλους, οι οποίοι κατανόησαν τα προβλήµατα τους και τις βοήθησαν να ξεφύγουν από τις καταστροφικές σχέσεις τους. Μύθος αρ. 7: Οι κακοποιηµένες γυναίκες δεν έχουν µόρφωση ούτε επαγγελµατικές γνώσεις. Το εκπαιδευτικό επίπεδο των γυναικών που κακοποιούνται, κυµαίνεται από την πέµπτη δηµοτικού µέχρι και την απόκτηση διδακτορικού διπλώµατος. Ήταν νοικοκυρές, δασκάλες , δηµόσιοι υπάλληλοι, δικηγόροι, ψυχολόγοι, νοσηλεύτριες, βοηθοί ιατρικών επαγγελµάτων, επιχειρηµατίες, πολιτικοί και συνδικαλίστριες. Άλλες ήταν επιτυχηµένες στη δουλειά τους και άλλες όχι. Πολλές µε 18 επιτυχηµένες καριέρες έλεγαν πως ήταν διατεθειµένες να εγκαταλείψουν τις καριέρες τους, αν αυτό θα βοηθούσε να µειωθεί η κακοποίηση τους. Οι περισσότερες είχαν προσπαθήσει να αλλάξουν δουλειά ή να µείνουν στο σπίτι, χωρίς, όµως, καµία επίπτωση στη συµπεριφορά των συζύγων τους. Αυτές που διάλεξαν να γίνουν νοικοκυρές έκαναν ηρωική προσπάθεια να τα φέρουν βόλτα οικονοµικά και προσπάθησαν να κάνουν καλύτερη τη ζωή των αντρών τους. Οι περισσότερες αναζήτησαν την καταξίωση πιο πολύ στην οικογενειακή τους ζωή παρά στην καριέρα τους. Έτσι η αυτοεκτίµηση τους εξαρτιόταν από την ικανότητα τους να είναι καλές σύζυγοι και νοικοκυρές και δεν συνδεόταν µε τις επιτυχηµένες επαγγελµατικές τους δραστηριότητες. Μύθος αρ. 8: Οι δράστες είναι βίαιοι σε όλες τις σχέσεις τους. Από µελέτη έχει εκτιµηθεί, ότι µόνο ένα 20% των κακοποιηµένων γυναικών ζουν µε άντρες που φέρονται βίαια όχι µόνο στις γυναίκες τους αλλά και στον κάθε ένα που βρίσκεται στο δρόµο τους. ∆υστυχώς, αυτή η οµάδα των βίαιων αντρών είναι και εκείνη που έχει και περισσότερο µελετηθεί. Τείνουν προς την οικονοµική και κοινωνική περιθωριοποίηση. Συχνά έχουν µικρότερη µόρφωση και λιγότερες επαγγελµατικές γνώσεις. Τα περισσότερα κοινά εγκλήµατα διαπράττονται συνήθως από τέτοιους ανθρώπους. Συχνά έχουν προβλήµατα µε την αστυνοµία και αρκετές φορές βρίσκονται στα δικαστήρια. πολλές φορές νοµίζουµε πως είναι αντιπροσωπευτικοί, τέτοιοι άνθρωποι όλης της βίας του πολιτισµού µας. Όταν αναφερόµαστε στις κακοποιηµένες γυναίκες αυτό δεν είναι αληθινό. Οι περισσότεροι άντρες που κακοποιούν τις γυναίκες τους, γενικά, δεν είναι βίαιοι σε άλλους τοµείς της ζωής τους. Μύθος αρ. 9: οι δράστες είναι αποτυχηµένοι στην επαγγελµατική τους ζωή. Έχει υποστηριχτεί πως οι άντρες που αισθάνονται λιγότερο ικανοί από τις γυναίκες τους καταφεύγουν στη βία. Αντίθετα, έρευνες στην Αγγλία έχουν δείξει πως γιατροί, δηµόσιοι υπάλληλοι και αστυνοµικοί είχαν τη µεγαλύτερη συχνότητα µεταξύ αυτών που κακοποιούσαν τις γυναίκες τους. Οι περισσότερες επιτυχηµένες επαγγελµατικά γυναίκες είχαν αντίστοιχα επιτυχηµένους επαγγελµατικά συζύγους. Ανάµεσα στους εύπορους δράστες ήταν γιατροί, δικηγόροι, επιστήµονες, καθηγητές κολεγίων και ναυτικοί. Πολλοί από αυτούς είχαν µεγάλη συµµετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες. Σε µια µικρή πόλη, η γυναίκα του δηµάρχου, η οποία σκέπαζε µε µέικ-απ τις σοβαρές µελανιές που της έκανε, τον βοηθούσε τακτικά σε όλα τα επαγγελµατικά του καθήκοντα. Σε µερικές περιπτώσεις, 19 επιτυχηµένοι άντρες έχασαν την αποτελεσµατικότητα τους εξαιτίας του οινοπνεύµατος ή συναισθηµατικών προβληµάτων. Πολλοί άντρες χαρακτηρίστηκαν ασταθείς στις σχέσεις τους µε τις γυναίκες. Σαν σύνολο όµως οι δράστες δεν θα µπορούσαν να ξεχωρίσουν από τους άλλους άντρες ως προς τις ικανότητες τους. Μύθος αρ.10: Το ποτό οδηγεί στη βίαιη συµπεριφορά. Περισσότερες από τις µισές γυναίκες σηµείωσαν κάποια σχέση ανάµεσα στην κατανάλωση οινοπνεύµατος και κακοποίησης. Πολλές κατηγορούσαν το ποτό για τα επεισόδια κακοποίησης τους. Εποµένως κάποια σχέση ανάµεσα στο ποτό και την κακοποίηση δεν µπορούµε να την αρνηθούµε. Είναι λογικό πάντως, να υποθέσουµε πως, σε πολλές περιπτώσεις, το αλκοόλ µπορεί να χαρακτηριστεί ως παράγοντας ενίσχυσης των βίαιων σχέσεων. Αλλά είναι ψυχολογικά ευκολότερο για τις κακοποιηµένες γυναίκες να κατηγορούν το ποτό για τη βία. Συχνά οι άντρες έπιναν για να καλµάρουν τα νεύρα τους. Το ποτό φαίνεται να τους δίνει µια αίσθηση δύναµης. Πολλές από τις γυναίκες αισθάνονταν πως αν µπορούσαν να κάνουν τους άντρες τους να σταµατήσουν το ποτό, οι κακοποιήσεις θα σταµατούσαν. ∆υστυχώς κάτι τέτοιο ποτέ δεν συνέβη. Οι πιο βίαιες σωµατικές κακοποιήσεις γίνονταν από άντρες που έπιναν συνέχεια. Χρειάζεται ακόµα πολύ µελέτη για να βρεθεί η σχέση ανάµεσα στο ποτό και στην κακοποίηση. Πιθανόν να γίνονται συγκεκριµένες χηµικές αλλαγές του αίµατος κάτω από το στρες που δηµιουργείται σε στιγµές έντασης, που µπορεί να είναι ανάλογες µε αυτές που διαπιστώνονται στο αίµα των αλκοολικών. Είναι πιθανό και οι δυο κύκλοι (της βίας και του αλκοολισµού) να συνδυάζονται µε ανάλογες µεταβολές της χηµείας του εγκεφάλου. Ελπίζουµε, πως, καθώς η επιστηµονική τεχνολογία εξελίσσεται, θα είναι δυνατό να µετρηθούν αυτές οι αλλαγές µε ακρίβεια. Μύθος αρ.11: Οι δράστες είναι ψυχοπαθολογικά άτοµα. Αν οι δράστες θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν αντικοινωνικές και ψυχοπαθολογικές προσωπικότητες, τότε η ατοµική ψυχοπαθολογία θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για να διαχωρίσει τους δράστες από τους φυσιολογικούς άντρες. ∆υστυχώς, τα πράγµατα δεν είναι τόσο απλά. Οι περιγραφές των δραστών έδειξαν πως αυτοί είχαν πολλά είδη προσωπικών διαταραχών που, όµως δεν θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ψυχοπαθολογικές. Ένα χαρακτηριστικό που είχαν πραγµατικά κοινό ήταν η εξαιρετική ικανότητα τους να χρησιµοποιούν τη γοητεία σαν µια τεχνική επηρεασµού. 20 Όλες οι γυναίκες περιγράφουν τους άντρες τους σαν να είχαν διπλή προσωπικότητα. Ο δράστης είναι είτε καλός είτε πολύ κακός. Μπορεί να περνά από τη µια στην άλλη συµπεριφορά µε µια υποκριτική ικανότητα αντάξια ενός καλού ηθοποιού. Αλλά, αντίθετα µε τις ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις, ο δράστης αισθάνεται ενοχή και ντροπή για τις ανεξέλεγκτες ενέργειες του. Αν µπορούσε να σταµατήσει τη βίαιη συµπεριφορά του θα το έκανε. Μύθος αρ. 12: Η αστυνοµία µπορεί να προστατεύσει τις κακοποιηµένες γυναίκες. Οι γυναίκες προφανώς δεν πίστευαν ότι αυτό δεν είναι αληθινό. Μόνο ένα 10% είχε καλέσει κάποια φορά την αστυνοµία. Κι από αυτές οι περισσότερες υποστήριζαν πως η επέµβαση της αστυνοµίας δεν ήταν αποτελεσµατική: µόλις έφεύγαν οι αστυνοµικοί, η κακοποίηση συνεχιζόταν µε ακόµα µεγαλύτερη δύναµη. Ο κοινωνιολόγος, Murray straus, στη µελέτη του για τη βία µέσα στην οικογένεια, χαρακτήριζε τις βιαιότητες σαν έγκληµα, που αν συνέβαινε οπουδήποτε αλλού έξω από το σπίτι θα επέφερε τη δικαστική καταδίκη. Παραθέτει µελέτες που δείχνουν πως το 25 έως το 67 στα εκατό όλων των ανθρωποκτονιών διαπράττονται µέσα στην οικογένεια σε όλες τις κοινωνίες. Μια πρόσφατη µελέτη του kansas, δείχνει πως το 80% όλων των ανθρωποκτονιών η αστυνοµία έχει παρέµβει µία έως πέντε φορές πριν διαπραχθούν. Έτσι η ανθρωποκτονία ανάµεσα στον άντρα και στη γυναίκα δεν είναι ένα έγκληµα πάθους, αλλά µάλλον το τελικό αποτέλεσµα µιας ανεξέλεγκτης, µακροχρόνιας βίας. Μύθος αρ.13: Οι δράστες δεν αγαπούν τις γυναίκες τους Αυτός ο µύθος έχει γεννήσει άλλους, ιδιαίτερα εκείνον που παρουσιάζει τις γυναίκες να έχουν µαζοχιστικές τάσεις. Οι γυναίκες έχουν κατηγορηθεί ότι αγαπούν περισσότερο τη βιαιότητα των αντρών παρά την ευγένεια τους, γιατί είναι δύσκολο για την κοινωνία να παραδεχτεί ότι αυτοί που κακοποιούν τις γυναίκες τους, τις αγαπούν. Αλλά οι δράστες συχνά περιγράφονται από τα θύµατα σαν αγαπηµένα αγόρια, όταν δεν είναι επιθετικοί. Είναι χαριτωµένοι, περιποιητικοί, ευαίσθητοι, ελκυστικοί και στοργικοί µε τις γυναίκες τους. Η κυκλική θεωρία της κακοποίησης, εξηγεί πως η συµπεριφορά των δραστών που εµφανίζονται να αγαπούν τα θύµατα τους συγκρατεί τις γυναίκες στις σχέσεις κακοποίησης. 21 Μύθος αρ. 14: Ένας δράστης δέρνει, επίσης, και τα παιδία του. Αυτός ο µύθος έχει κάποια πραγµατική βάση. Περίπου το ένα τρίτο των δραστών χτυπούσαν και τα παιδιά τους. Αυτοί οι άντρες επίσης, ήταν ύποπτοι για σεξουαλική αποπλάνηση των κοριτσιών τους. Σε άλλο ένα τρίτο των περιπτώσεων, οι κακοποιηµένες γυναίκες χτυπούσαν τα παιδιά τους. Αν και το υπόλοιπο ένα τρίτο των παιδιών δεν κακοποιείτο, τα παιδιά αυτά υπέφεραν πιο βαθιά, ζώντας το κάθε ένα σε σπίτι όπου ο πατέρας κακοποιούσε τη µητέρα. Γυναίκες που δεν είχαν δει τον πατέρα τους να χτυπά τη µητέρα τους υπέφεραν από ψυχικά τραύµατα που δεν είχαν επουλωθεί. Το εθνικό κέντρο για το κακοποιηµένο και εγκαταλειµµένο παιδί έχει αναφέρει πως το ποσοστό των αντρών που χτυπούν τα παιδιά τους είναι µεγαλύτερο µεταξύ αυτών που κακοποιούν και τις γυναίκες τους. Μύθος αρ. 14: Η κακοποιηµένη γυναίκα θα είναι σε όλη της τη ζωή κακοποιηµένη. Αυτός ο µύθος είναι ο λόγος που πολλοί άνθρωποι δεν ενθαρρύνουν τις γυναίκες να ξεφύγουν από τις σχέσεις κακοποίησης. Νοµίζουν πως απλώς θα βρουν µετά κάποιον άλλο βίαιο άντρα. Αν και µερικές γυναίκες έχουν µια σειρά από βίαιες σχέσεις, το µοντέλο αυτό δεν ήταν αληθινό για τις περισσότερες. Ενώ ήθελαν να δηµιουργήσουν µια νέα σχέση µε άλλον άντρα, πρόσεχαν πολύ να µην διαλέξουν κάποιον βίαιο. Η συχνότητα δεύτερου γάµου των πιο ηλικιωµένων γυναικών, που διέκοψαν µια σχέση κακοποίησης, ήταν πολύ µικρή. Οι περισσότερες είχαν διαλύσει τον γάµο τους, αντίθετα προς τις συµβουλές των οικογενειών και των φίλων τους. Προτιµούσαν να είναι µόνες από το να προσπαθήσουν να δηµιουργήσουν µια νέα σχέση. Οι γυναίκες που είχαν δεχτεί κάποιες ευεργετικές παρεµβάσεις σπάνια ξαναπαντρεύονταν κάποιον βίαιο άντρα. Μύθος αρ. 16: Ένας δράστης είναι πάντα δράστης Αν η ψυχοκοινωνική θεωρία της βίαιης συµπεριφοράς είναι ακριβείς, τότε οι δράστες µπορούν να επαναλαµβάνουν την βίαιη συµπεριφορά τους. Τα στοιχεία δεν έχουν ακόµα αποδείξει το αντίθετο. Μύθος αρ. 17: Μακροχρόνιες σχέσεις κακοποίησης που µπορούν να αλλάξουν προς το καλύτερο. Αν και καθένας θα ήθελε να πιστεύει αυτόν τον µύθο, έρευνες δείχνουν πως αυτό δεν είναι σωστό. Οι σχέσεις που στηρίζονται στην ισχύ του άντρα πάνω στη γυναίκα είναι αδύνατο να µετατραπούν σε µια 22 σχέση ισότητας. Ακόµα και µε την µεγαλύτερη εξωτερική βοήθεια, αυτές οι σχέσεις δεν µπορούν να απαλλαγούν από την βία. Στην καλύτερη περίπτωση, µπορεί να µειωθεί η συχνότητα και η σοβαρότητα των κακοποιήσεων. Χωρίς καµία βοήθεια µπορούν να πάρουν τις διαστάσεις ανθρωποκτονιών ή αυτοκτονιών. Η καλύτερη ελπίδα για αυτά τα ζευγάρια είναι να διακόψουν τις σχέσεις τους. Υπάρχει πιθανότητα ότι µε κάποιο άλλο σύντροφο µπορεί να αλλάξει ο συσχετισµός των δυνάµεων και, κάτω από συνθήκες ισότητας να µπορέσουν να ζήσουν µια µη βίαιη σχέση. Μύθος αρ. 18: Οι κακοποιηµένες γυναίκες αξίζουν την κακοποίηση τους. Ο µύθος ότι οι κακοποιηµένες γυναίκες προκαλούν οι ίδιες την κακοποίηση τους, βγάζοντας τους άντρες από τα ρούχα τους, είναι πολύ διαδεδοµένος. Ο κάθε ένας µπορεί να αναφέρει κάποια ιστορία, που µια γυναίκα άξιζε αυτό που έπαθε: ήταν πολύ αυταρχική πολύ φαντασµένη, πολύ εριστική, στρίγκλα ή κάτι ανάλογο. Σε ένα πολιτισµό όπου ο κάθε ένας παίρνει το µέρος ή των νικητών ή των νικηµένων οι γυναίκες που κακοποιούνται συνέχεια, σκεφτόµαστε ότι θα πρέπει να το αξίζουν. Συµπεραίνουµε πως εάν θα άλλαζαν την συµπεριφορά τους οι δράστες θα ξανά εύρισκαν τον αυτοέλεγχο τους. Οι ιστορίες των γυναικών, δείχνουν πως οι δράστες έχαναν τον αυτοέλεγχο τους για προσωπικούς τους λόγούς, όχι εξαιτίας αυτών που έκαναν ή δεν έκαναν οι γυναίκες τους. Ακόµα παραπέρα, φιλοσοφικά αυτός ο µύθος αφαιρεί από τους άντρες την ευθύνη των πράξεων τους. Κανένας δεν θα µπορούσε να αξίζει το είδος της κτηνωδίας. Μύθος αρ. 19: Οι κακοποιηµένες γυναίκες µπορούν να αφήσουν το σπίτι τους όποτε θέλουν Σε µια κοινωνία, όπου οι γυναίκες έχουν ανατραφεί για να πιστεύουν ότι η αγάπη και ο γάµος είναι η αληθινή ολοκλήρωση τους, δεν χάνουµε τίποτα να υποκρινόµαστε ότι οι γυναίκες είναι ελεύθερες να αφήσουν το σπίτι τους όποτε η βία γίνει υπερβολικά µεγάλη. Στην πραγµατικότητα οι γυναίκες δεν έχουν την ελευθερία να φύγουν από το σπίτι µετά την κακοποίηση τους. Μια κακοποιηµένη γυναίκα δεν είναι ελεύθερη να πάψει να είναι θύµα εκτός αν έχει κάποια βοήθεια. Μύθος αρ. 20: Οι δράστες φανερώνουν την βιαιότητα τους µετά τον γάµο Μικρός αριθµός γυναικών, ανέφεράν την ύπαρξη βίας στις προγαµιαίες σχέσεις. Πίστευαν πως οι άντρες τους φανέρωναν την βιαιότητα τους µετά τον γάµο, γιατί τότε αισθάνονταν πιο σίγουροι και πιο ασφαλείς για την αποκλειστική αγάπη των γυναικών τους. Σε όλες τις 23 περιπτώσεις η αναµενόµενη συζυγική ευτυχία δεν είχε έρθει. Αντίθετα, η καχυποψία και η αυταρχικότητα του δράστη µεγάλωνε µαζί µε την κλιµακούµενη αύξηση της βίας. Μύθος αρ. 21: Τα παιδιά χρειάζονται τον πατέρα τους ακόµα και αν αυτός είναι βίαιος – ή µένω µόνο για το καλό των παιδιών. Ο µύθος αυτός διαλύεται ταχύτερα από κάποιους άλλους όταν συγκριθεί µε τον µεγάλο αριθµό παιδιών που έχουν σωµατικά ή σεξουαλικά κακοποιηθεί στο σπίτι τους. ∆εν υπάρχει αµφιβολία ότι η ιδανική οικογένεια περιλαµβάνει τόσο την µητέρα όσο και τον πατέρα πάντως, όλα τα παιδιά που έχουν βίαιους γονείς λένε πως θα προτιµούσαν να ζούσαν µε τον ένα µόνο από αυτούς. Παιδιά από σπίτια που ο πατέρας έδερνε την µητέρα είχαν σοβαρά συναισθηµατικά και εκπαιδευτικά προβλήµατα. Οι γυναίκες παρέµεναν µε τους άντρες που τις κακοποιούσαν και µετά που τα παιδιά, µεγαλώνοντας έφευγαν από το σπίτι εγκαταλείποντας τον µύθο ότι έµεναν για το καλό των παιδιών τους. Έµεναν εξαιτίας των συµβιωτικών δεσµών που αναπτύσσονταν µετά από τόσο µεγάλες περιόδους σχέσεων. 24 ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ Στις περισσότερες περιπτώσεις οι προθέσεις των γονέων δεν είναι η εξόντωση του παιδιού αλλά ο σωφρονισµός του .Το µέσο όµως που επιλέγουν είναι το χειρότερο .Για την κακοποίηση συνήθως ευθύνονται οι διαταραγµένες σχέσεις των συζύγων ,το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο ,η ανωριµότητα ,η ψυχοπαθολογική προσωπικότητα των γονέων ,ο χαµηλός δείκτης νοηµοσύνης τους ,η αποµόνωση ,µια τάση σαδισµού και η ψυχαναγκαστική απαίτηση τους για τελειότητα του παιδιού . Οι γονείς που κακοποιούν /παραµελούν τα παιδιά τους έχουν εξωπραγµατικές απαιτήσεις από αυτά .Αυτές οι απαιτήσεις αφορούν κυρίως του τοµείς της ανάπτυξης ,της συµπεριφοράς και των συναισθηµατικών τους αντιδράσεων .Αναζητώντας να αντλήσουν από τη σχέση τους µε τα παιδιά τους τη συναισθηµατική ζεστασιά ,παραδοχή και επιβράβευση που δεν πήραν εκείνοι από τους δικούς τους γονείς ,τείνουν να αναπαράγουν τον τύπο της γονεϊκής φροντίδας που οι ίδιοι έχουν βιώσει Οι εξωπραγµατικές τους απαιτήσεις σε συνδυασµό µε την έντονη συναισθηµατική τους στέρηση και την πεποίθηση τους σε σωφρονιστικές µεθόδους σωµατικής τιµωρίας η οποία στηρίζεται σε ένα γενικότερο υπόστρωµα κοινωνικής παραδοχής σχετικά µε τη χρήση αυστηρών πειθαρχικών µεθόδων για την αγωγή των παιδιών οδηγούν συχνά σε τελείως παράλογες µορφές κακοποίησης π.χ. µια νεαρή µητέρα παιδιού 11 µηνών έκαψε µε τσιγάρο τα γεννητικά του όργανα µετά από επανειληµµένες αποτυχίες να το εκπαιδεύσει στον έλεγχο των σφιγκτήρων του .Θεωρώντας ότι το λέρωµα του παιδιού σήµαινε προσβολή απέναντι της και άρνηση αγάπης προς εκείνη, πραγµατοποίησε µια απειλή η οποία συχνά χρησιµοποιείται από γονείς προς τα παιδιά τους ,όταν συνεχίζουν να λερώνονται επάνω τους σε µεγαλύτερη ηλικία . Σε συναισθηµατικό επίπεδο , οι γονείς αυτοί προσδοκούν από τα παιδιά τους να κάνουν κάτι για αυτούς ,παρά το αντίστροφο .Περιµένουν δηλαδή να τους αγαπούν , να τους φροντίζουν ,να τους παρηγορούν όταν είναι λυπηµένοι και όταν το βρέφος δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους ,το χαρακτηρίζουν αδιάφορο, εχθρικό και αντιδρούν µε θυµό και τιµωρία . Είναι εύλογο ότι παιδιά που χαρακτηρίζονται από τους γονείς τους ως «δύσκολα»ή έχουν αυξηµένες ανάγκες για φροντίδα ,κινδυνεύουν περισσότερο να κακοποιηθούν .Ανάλογος είναι ο κίνδυνος για τα πρόωρα ή τα βρέφη που αρρώστησαν τους πρώτους µήνες της ζωής τους και αποµακρύνθηκαν από τη µητέρα τους .Η διαταραχή του πρωταρχικού δεσµού µητέρας –παιδιού είναι από τους βασικούς αιτιολογικούς παράγοντες για την κακοποίηση ή την παραµέληση ενός παιδιού .Βρέφη ευερέθιστα ,κλαψιάρικα , µε δυσκολίες στη σίτιση ,µπορούν να προκαλέσουν την απογοήτευση ή την οργή των γονέων τους .Μια 25 ανεπιθύµητη κύηση που τελικά «κρατήθηκε» µέσα ή έξω από ένα γάµο ή µια κύηση που ταλαιπώρησε τη µητέρα θεωρείται βασικός προδιαθεσικός παράγοντας .Εκλυτικός παράγοντας για το επεισόδιο της κακοποίησης είναι η ύπαρξη κάποιας «κρίσης» στο παιδί , στους γονείς ή στις συνθήκες της ζωής τους .Συχνότερα η κρίση «προκαλείται»από τη συµπεριφορά ενός παιδιού που «κλαίει χωρίς λόγο» που έφτυσε το φαγητό του ,που λερώθηκε επάνω του ,που λύπησε τους γονείς του .Ένας γονέας µε προδιαθεσικά χαρακτηριστικά για κακοποίηση δύσκολα αντέχει µια τέτοια συµπεριφορά ,ιδιαιτέρως όταν συνυπάρχουν χρόνια προβλήµατα σχέσεων ,υγείας ,συνθηκών ζωής . ∆εν αποκλείονται ,βέβαια ,και οι περιπτώσεις φυσιολογικών ατόµων ,που κακοποίησαν τα παιδιά τους ,γιατί βρέθηκαν σε δύσκολες στιγµές της ζωής τους (κατάσταση µέθης ή προβλήµατα οικονοµικά κ.λ.π.).Πολλές φορές κακοποιούν το παιδί τους ,γιατί δεν ξέρουν πως αλλιώς να λύσουν τα προβλήµατα τους . Σε πολλές περιπτώσεις βρέθηκε ,ότι κακοποιούνται παιδιά που έχουν δυσκολίες στην αγωγή εξ αιτίας κάποιου εγκεφαλικού τραύµατος . Μερικές φορές κακοποιήθηκαν παιδιά κατά την απουσία γονέων από τα πρόσωπα στα οποία είχε ανατεθεί η φύλαξη τους και µάλιστα όσο χρόνο δεν µπορούσαν να ανακοινώσουν το γεγονός (βρέφη).Πρόκληση για κακοποίηση φαίνεται ότι αποτελούν και η διαταραχή της συµπεριφοράς ,η µειωµένη ψυχοσωµατική ανάπτυξη και γενικά τα προβλήµατα αγωγής του παιδιού που επηρεάζουν αρνητικά τις σχέσεις γονέων παιδιού. Κατά κανόνα διαπιστώθηκε ,ότι κακοποιούν γονείς που και οι ίδιοι κακοποιήθηκαν στην παιδική τους ηλικία .Η κακοποίηση επηρεάζεται και από το κατά πόσο το παιδί είναι επιθυµητό (π.χ.εάν είναι εξώγαµο ,αν έχει το φύλο που θέλουν οι γονείς κ.λ.π.)ή απορριπτέο . Η κακοποίηση απαντάται σε όλα τα κοινωνικά στρώµατα και κοινωνικές οµάδες µε κάποια µόνο διαφοροποίηση στον τρόπο εφαρµογής της .Στα κατώτερα π.χ. συχνότερη είναι η µορφή της σωµατικής βίας ,ενώ στα ανώτερα της ψυχολογικής .Οι εργαζόµενες επίσης µητέρες κακοποιούν συχνότερα τα παιδιά από τις µη εργαζόµενες Το ερώτηµα «ποιος το έκανε»έχει βασανίσει πολλούς ειδικούς επαγγελµατίες που ασχολούνται µε την κακοποίηση των παιδιών .Συχνά καταναλίσκουν πολύτιµο χρόνο και ενέργεια στην προσπάθεια τους να ανακαλύψουν το «δράστη».Η προσέγγιση αυτή εκτός από την αναποτελεσµατικότητα της ,σίγουρα καταστρέφει την πρωταρχική σχέση που πρέπει να δηµιουργηθεί ανάµεσα στους ειδικούς και στους γονείς ,ώστε να εξελιχθεί αργότερα σε µια σχέση εµπιστοσύνης η οποία είναι απαραίτητη για να δεχθούν οι γονείς βοήθεια .Συνήθως και οι δύο γονείς συµµετέχουν στη διαδικασία της κακοποίησης του παιδιού τους ,ο ένας χτυπώντας το και ο άλλος µην µπορώντας ή µη θέλοντας να το προστατέψει .Άλλοτε και οι δύο γονείς εναλλάξ κακοποιούν ,ποτέ όµως δεν είναι δυνατό να µη γνωρίζει ο ένας τι γίνεται, ακόµα και στην περίπτωση που ζουν χωριστά .Συχνότερα 26 κακοποιούν οι µητέρες ,ίσως γιατί εκείνες βρίσκονται περισσότερες ώρες µαζί µε τα παιδιά τους ,ενώ έχει παρατηρηθεί ότι όταν ο πατέρας είναι άνεργος και µένει στο σπίτι µε τα παιδιά ,για να εργαστεί η µητέρα ,τότε εκείνος κακοποιεί συχνότερα . Η αναζήτηση του υπεύθυνου της κακοποίησης έχει µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα στις περιπτώσεις που το παιδί έχει κακοποιηθεί από άτοµο έξω από την οικογένεια ,ιδιαίτερα σε περίπτωσης σεξουαλικής κακοποίησης . 27 ΑΙΤΙΑ - ΠΡΟ∆ΙΑΘΕΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ Η κοινωνία µας δεν αναγνωρίζει ουσιαστικά την ισότητα µεταξύ ανδρών και γυναικών στην καθηµερινή ζωή. Οι σχέσεις ανάµεσα στα δυο φύλα είναι σχέσεις εξουσίας και υποταγής. ∆εν είναι σχέσεις συντροφικότητας και αλληλοσεβασµού. ∆ικαιολογούµε πολύ πιο εύκολα την άσκηση βίας στις γυναίκες, σε σύγκριση µε οποιαδήποτε άλλη µορφή βίας και δεν επεµβαίνουµε για να τη σταµατήσουµε. Πολλές φορές κατηγορούµε το θύµα ότι ''τα θέλει και τα παθαίνει'' και απαλλάσουµε τον δράστη απ κάθε ευθύνη. Οι άνδρες µαθαίνουν ότι έχουν κάθε δικαίωµα να ελέγχουν τη σκέψη, την ψυχή και τη ζωή των γυναικών. Μαθαίνουν να νιώθουν ασφαλείς όταν η σύντροφος τους είναι εξαρτηµένη και υποταγµένη,όταν τους φοβάται. Ενώ όταν είναι ανεξάρτητη και βρήσκεται µαζί τους επειδή τους αγαπά, φοβούνται πως θα την χάσουν. Έτσι ούτε οι ίδιοι είναι ευτυχισµένοι. Οι ίδιες οι γυναίκες µαθαίνουν να υποτάσσονται, να ανέχονται τη βία, να σιωπούν, να ''κάνουν υποµονή'' και να µην διεκδικούν αυτό που τους ανήκει. ∆εν αντιδρούν µε αποτελεσµατικό τρόπο και δεν συµπαραστέκονται σωστά στις άλλες γυναίκες που αντιµετωπίζουν προβλήµατα κακοποίησης. ΥΠΕΡΒΟΛΗ Υπάρχει πάντα ένα στοιχείο υπερβολής στη συµπεριφορά του δράστη. Για παράδειγµα, λέει πως δεν σκοπεύει να κάνει κακό στην γυναίκα του, παρά µόνο να της ''δώσει ένα µάθηµα''. Μπορεί να αρχίσει µε ένα, δύο χαστουκάκια και, πριν το καταλάβει, τις έχει δώσει καµιά δεκαριά, δίνοντας ταυτόχρονα γροθιές και κλωτσιές. Ακόµα και όταν η γυναίκα είναι άσχηµα τραυµατισµένη, ο δράστης συχνά συνεχίζει, αναξέλεγκτα, την κτηνώδη του επίθεση. Η ίδια υπερβολή χαρακτηρίζει και την γεναιοδωρία του. Στις περιόδους αγάπης, γεµίζει τη γυναίκα του µε στοργή, ενδιαφέρον και δώρα. Αντί να αγοράσει στη γυναίκα του ένα µπουκαλάκι άρωµα, θα της πάρει το µεγαλύτερο µπουκάλι της αγοράς. Σε καµία περίπτωση, µια γυναίκα ζήτησε µια ηλεκτρονική αριθµοµηχανή τσέπης για να υπολογίζει τα έξοδα και τα έσοδα της. Ο άντρας της πήγε και της πήρε έναν υπολογιστή ο οποίος εκτελούσε µαθηµατικούς υπολογισµούς, που κανένας τους δεν µπορούσε να καταλάβει. Αρκετές γυναίκες παραπονούνταν για τις σπατάλες των αντρών τους, υποστηρίζοντας πως έπρεπε να δουλεύουν περισσότερο για να 28 ξεπληρώνουν τους λογαριασµούς. Αυτή η τάση για υπερβολή είναι ένα τυπικό χαρακτηριστικό των σχέσεων κακοποίησης. ∆ΕΣΠΟΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΖΗΛΟΤΥΠΙΑ Ο δεσποτισµός, η ζηλοτυπία και η αδιακρισία είναι και αυτά τυπικά χαρακτηριστικά του δράστη. Για να αισθανθεί ασφαλής, πρέπει να ανακατεύεται σε όλες τις λεπτοµέρειες της ζωής της γυναίκας του. Σε κάποιες περιπτώσεις την πηγαίνει εκείνος στη δουλειά της και τη γυρίζει στο σπίτι. Σε άλλες περιπτώσεις όταν αυτός είναι στη δουλειά του, της ζητά να του φέρει καφέ, το σηµειωµατάριο του και, γενικά κάνει οτιδήποτε για να ελέγξει την κάθε στιγµή της ζωής της. Σε µια ακραία περίπτωση ο δράστης συνόδευε την γυναίκα του µέχρι την πόρτα της τουαλέτας, όταν βρισκόταν σε δηµόσιο χώρο. Παρά την αυστηρή επιτήρηση κάθε δραστηριότητας της, ο δράστης εξακολουθεί να υποψιάζεται τις σχέσεις της γυναίκας του µε άλλους άντρες ή γυναίκες. Η πιο συνηθισµένη αφορµή για να αρχίσει ένας καυγάς είναι οι υποψίες του άντρα ότι η γυναίκα του τον απατά. Οι περισσότερες από τις γυναίκες του δείγµατος δεν είχαν κάποιο εξωσυζυγικό δεσµό, κάποιες που είχαν άλλο δεσµό, αυτός είχε πολύ µικρή διάρκεια και φανέρωνε την προσπάθεια τους να ξεφύγουν από την µοναξιά και το στρες. Οι περισσότερες από τις κακοποιηµένες γυναίκες δεν περίµεναν πως κάποια άλλη σχέση θα ήταν καλύτερη από αυτή που είχαν. Αν είχαν κάποιες ελπίδες, είναι πιθανό πως θα εγκατέλειπαν τον άντρα τους, πολύ νωρίτερα, για να ψάξουν για τον « γοητευτικό πρίγκηπα ». ΒΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΦΥΛΕΤΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ Αν και οι κακοποιηµένες γυναίκες δεν προέρχονται από οικογένειες στις οποίες επικρατεί η βία, οι δράστες συνήθως προέρχονται από τέτοιες οικογένειες. Πολλοί από τους δράστες έβλεπαν τον πατέρα τους να δέρνει τη µητέρα τους. Άλλοι έτρωγαν οι ίδιοι ξύλο. Σε εκείνα τα σπίτια όπου δεν επικρατούσε µεγάλη βιαιότητα, ήταν φανερή µια γενική έλλειψη σεβασµού για τις γυναίκες. Αυτοί οι άντρες συχνά είχαν νιώσει συναισθηµατική εγκατάλειψη. Τα παιδιά που κακοποιούνται ή παρίστανται µάρτυρες κακοποίησης, µεγαλώνοντας γίνονται, συνήθως, δράστες κακοποιήσεων. 29 Η ΣΧΕΣΕΙΣ ∆ΡΑΣΤΩΝ ΜΕ ΤΙΣ ΜΗΤΕΡΕΣ ΤΟΥΣ Οι κακοποιηµένες γυναίκες έλεγαν, επίσης, πως οι άντρες τους είχαν µια ασυνήθιστη σχέση µε τις µητέρες τους. Συχνά αυτή η σχέση χαρακτηρίζεται από µια ανάµειξη αγάπης-µίσους. Η µητέρα του δράστη φαίνεται να έχει µια σοβαρή επιβολή πάνω στη συµπεριφορά του, αν και συχνά αυτός την κακοποιεί. Πολλές γυναίκες ανέφεραν πως µια επίσκεψη στο σπίτι της πεθεράς τους ήταν το έναυσµα µιας σειράς επεισοδίων κακοποίησης. Στη µελέτη αυτή περιλαµβάνονται, επίσης, αναφορές από γυναίκες που κακοποιήθηκαν από τους γιους τους. Σε µια τέτοια περίπτωση, ένας υπότροφος σπουδαστής κολεγίου, είκοσι ενός χρόνων, χτυπούσε την εξηνταπεντάχρονη µητέρα του αρκετές φορές την εβδοµάδα. Όταν η µητέρα του ήταν άρρωστη ή απλώς άχρηστη για αυτόν εξαιτίας προηγούµενης κακοποίησης, τότε χτυπούσε την εικοσάχρονη φίλη του. Απαιτείται πολύ περισσότερη έρευνα πριν φθάσουµε σε οριστικά συµπεράσµατα γύρω από τις σχέσεις ανάµεσα στον δράστη και την µητέρα του. Η ψυχολογία έχει κάνει αρκετή ζηµιά, θεωρώντας τις µητέρες υπεύθυνες για τις ψυχολογικές ασθένειες των παιδιών τους. Θα πρέπει να εξετάσουµε προσεκτικά τον ρόλο της µητέρας του δράστη σχετικά µε αυτό το πρόβληµα. Θα πρέπει επίσης, να εξετάσουµε τον ρόλο του πατέρα του δράστη και τη σχέση πατέρα-γιου. ∆ΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ∆ΡΑΣΤΩΝ Συχνά αναφέρθηκαν συµπτώµατα ψυχολογικής κατάθλιψης του δράστη, ιδιαίτερα µετά από κάποιο επεισόδιο κακοποίησης. Το αλκοόλ και άλλα ναρκωτικά χρησιµοποιούνταν συχνά για να καλµάρουν τα νεύρα του δράστη. Μολονότι πολλοί από τους άντρες φαίνεται να είχαν την ανάγκη για αλκοόλ, ελάχιστοι τοξικοµανείς αναφέρθηκαν. Αυτοί που έπαιρναν σκληρά ναρκωτικά, τα είχαν συνηθίσει στο στρατό, ιδιαίτερα στο Βιετνάµ. Συχνά οι γυναίκες ανέφεραν διαταραχές της προσωπικότητας των δραστών. Έλεγαν πως ήταν µοναχικοί τύποι και οι κοινωνικές τους σχέσεις είχαν επιφανειακό χαρακτήρα. Ήθελαν να κάνουν κατορθώµατα που δεν θα µπορούσαν οι άλλοι. Τους άρεσε να εντυπωσιάζουν τις γυναίκες τους. Για παράδειγµα ένας άντρας πήγε µε την µέλλουσα γυναίκα του σε ένα κατάστηµα επίπλων και έδωσε στον υπάλληλο αρκετά χρήµατα σε µετρητά για µια κρεβατοκάµαρα που άρεσε σε εκείνη. Αυτό το είδος της συµπεριφοράς ενίσχυσε την άποψη των γυναικών ότι οι άντρες τους είχαν εξαιρετικές ικανότητες. Επιπλέον, οι άντρες περιγράφονταν σαν άτοµα υπερευαίσθητα και στις παραµικρότερες αποχρώσεις της συµπεριφοράς των άλλων. Η 30 προσοχή που έδιναν στις µικρές λεπτοµέρειες, τους έκανε ικανούς να προβλέπουν αντιδράσεις γρηγορότερα από ότι είναι συνηθισµένο. Όταν αυτοί οι άντρες βρίσκονταν κάτω από στρες, η υπεραισθησία τους έπαιρνε έναν παρανοϊκό χαρακτήρα, που µπορούσε να οδηγήσει σε δολοφονική ή αυτοκαταστροφική τάση, στις περιπτώσεις που η βίαιη συµπεριφορά τους ξέφευγε από τον έλεγχο τους. ΝΟΗΤΙΚΕΣ ∆ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ Πολλές από τις κακοποιηµένες γυναίκες αισθάνονταν πως η βίαιη συµπεριφορά των αντρών τους προσέγγιζε κάποιο είδος νοητικής διαταραχής και ότι θα µπορούσε να υπάρχει κάποια σχέση ανάµεσα σε νευρολογικές διαταραχές και βία. Η πιο συνηθισµένη διαταραχή που συζητιόταν ήταν η ψυχοκινητική επιληψία. Αυτή είναι µια διαταραχή του εγκεφάλου που εκδηλώνεται µε ξαφνικά, ανεξήγητα κινητικά ξεσπάσµατα. Άτοµα που υποφέρουν από τέτοιες εγκεφαλικές διαταραχές, συχνά δεν θυµούνται τα επεισόδια αυτά, ιδιαίτερα καταλήγουν σε βίαιες ενέργειες. Μερικές φορές έχουν την αίσθηση της επερχόµενης κρίσης, αλλά, συνήθως, δεν έχουν συνείδηση των συµβάντων. Η φαρµακευτική αγωγή είναι συχνά χρήσιµή για τον έλεγχο της έντασης και της συχνότητας των επεισοδίων, αν και η θεραπεία είναι τις περισσότερες φορές αδύνατη. Νευρολόγοι µελετούν τη σχέση ανάµεσα σε τέτοιου είδους νοητικές διαταραχές και τη βία. Είναι ενδιαφέρον πάντως, ότι µόνο άντρες, και όχι γυναίκες, προσβάλλονται από τέτοιου είδους νοητικές διαταραχές. Μια άλλη ασθένεια, που αναφέρθηκε ότι µπορεί να προκαλούσε βίαιες εκρήξεις, ήταν η υπογλυκαιµία. Αυτή η ασθένεια χαρακτηρίζεται από τα χαµηλά επίπεδα ζάχαρης στο αίµα. Μια γυναίκα ανέφερε ότι, όταν αισθανόταν µια αύξηση της έντασης στην ατµόσφαιρα, µπορούσε να αποφύγει τον καυγά ταΐζοντας τον άντρα της. Αν και µικρότεροι καυγάδες γινόταν, οι µεγάλες εκρήξεις εξαφανίστηκαν. Η γηριατρική προσφέρει κάποια υποστήριξη στις νευρολογικές αιτιολογήσεις του φαινοµένου, καθώς και στην άποψη περί χηµικών αλλαγών του αίµατος. Μερικές ηλικιωµένες γυναίκες ανάφεραν δραµατικές αλλαγές στη συµπεριφορά των αντρών τους µε το πέρασµα της ηλικίας. Η αρτηριοσκλήρωση µπορεί να κάνει µη βίαιους άντρες να αρχίσουν να κακοποιούν τις γυναίκες τους. Μια εξηνταοχτάχρονη γυναίκα είπε πως ο εβδοµηντάχρονος άντρας της πήρε το µπαστούνι του και της επιτέθηκε. Άλλες ιστορίες δείχνουν την άσχηµη τύχη που µπορεί να έχουν γυναίκες, που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στην ευχαρίστηση των αντρών τους, οι οποίοι, γερνώντας αποκτούν βίαιη συµπεριφορά. 31 Συµπερασµατικά, οι κακοποιηµένες γυναίκες και οι δράστες προέρχονται από όλες τις πλευρές της κοινωνίας. Αυτό το δείγµα έχει δείξει πως δεν µπορούν να διαχωριστούν µε βάση δηµογραφικά χαρακτηριστικά ή στερεότυπα. Έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στη προσωπικότητα τους, αλλά δεν είναι γνωστό εάν αυτά οφείλονται στο ρόλο τους ως θύµατα / δράστες. Φαίνεται πως µάλλον η µελέτη της αλληλεπίδρασης των κοινωνιολογικών και ψυχολογικών παραγόντων και όχι η µελέτη των ατοµικών διαφορών είναι ο δρόµος για την λύση του προβλήµατος. Άλλες αιτίες κακοποίησης είναι ο εθισµός στο αλκοόλ και στα ναρκωτικά. 32 σ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΟΥ . Υπάρχουν οκτώ µορφές κακοποίησης παιδιού : ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΊΗΣΗ : Περιγράφεται ως µη τυχαία κάκωση που προκαλείται από άτοµο το οποίο έχει αναλάβει τη φροντίδα του παιδιού .Οι κακώσεις περιλαµβάνουν µώλωπες , εκδορές , εγκαύµατα , κατάγµατα άκρων και κρανίου κ.α. Η σοβαρότητα των κακώσεων µπορεί να κυµαίνεται από µώλωπες ως υποσκληρίδεια αιµατώµατα που προκαλούν θάνατο .Από την εποχή των πρωτοποριακών προσπαθειών του δρ. V.Defrancis και αργότερα, της δουλειάς του δρ.Kempe , ο οποίος ασχολήθηκε µε το σύνδροµο του κακοποιηµένου παιδιού και όρισε τη σωµατική κακοποίηση ως «µια κλινική κατάσταση µικρών παιδιών που έχουν υποστεί σωµατική κακοποίηση από ένα γονέα , φυσικό ή µη» , οι γνώσεις για το θέµα έχουν αλλάξει ριζικά .Αυτό ήταν αποτέλεσµα της ευρείας δηµοσιότητας που δόθηκε στο πρόβληµα της κακοποίησης των παιδιών πρώτα στις Η.Π.Α. και µετά στον Καναδά , την Αγγλία , την Αυστραλία ,τις Σκανδιναβικές χώρες και άλλες χώρες της Ευρώπης , καθώς και των µελετών και ερευνών για τις οποίες η δηµοσιότητα αυτή αποτέλεσε το έναυσµα .Στην αρχή η έρευνα , καθοδηγούµενη από τους Kempe και Steel και τους συνεργάτες τους , επικεντρώθηκε στα σωµατικώς κακοποιηµένα παιδιά που είχαν εισαχθεί στο Ιατρικό Κέντρο του Κολοράντο .Αποτέλεσµα αυτής της δουλείας ήταν το ψυχολογικό / ψυχοπαθολογικό µοντέλο της κακοποίησης των παιδιών ,το οποίο επιχειρούσε να εξηγήσει τη γονεϊκή συµπεριφορά κακοποίησης µε βάση ορισµένους ψυχολογικούς και παθολογικούς παράγοντες .Το κλινικό αυτό µοντέλο πρότεινε ως αιτιολογίες της κακοποίησης τα παρακάτω : Α)Τις εµπειρίες κακοποίησης των γονέων στην βρεφική και παιδική τους ηλικία ,που είχαν ως αποτέλεσµα διάφορα συναισθηµατικά προβλήµατα και διαταραχές συµπεριφοράς , όπως η κακοποίηση ή /και παραµέληση των δικών τους παιδιών , οι εξωπραγµατικές προσδοκίες , η αντιστροφή των ρόλων και η υποταγή στη θέληση του παιδιού (ο «φαύλος κύκλος» των διαταραγµένων σχηµάτων ανατροφής). Β) Την κακή εικόνα που έχουν οι γονείς για τον εαυτό τους , η οποία πηγάζει από σκληρές και απορριπτικές εµπειρίες στην παιδική τους ηλικία και συµβάλλει στην δυσλειτουργία του γονεϊκού ρόλου και Γ) Την ασυνέπεια και ανικανότητα των γονέων στο χειρισµό του παιδιού , οι οποίες µπορεί να ταλαντεύονται ανάµεσα στην πλήρη έλλειψη εκδήλωσης συναισθηµάτων και στην υπερβολική συναισθηµατική εµπλοκή ,καθώς και ανάµεσα στην σωµατική τιµωρία και τη χαλαρή στάση στην εποπτεία του παιδιού . 33 Παιδοκτονία. Απόφραξη των αναπνευστικών στοµίων µε χοντρό ύφασµα που πιεζόταν µε τα χέρια της δράστιδας. Παιδοκτονία. Στραγγαλισµός µε βρόχο από σχοινί. Τραυµατική ρήξη του χαλινού του άνω χείλους και εκχύµωση στο κάτω χείλος. Οι κακώσεις αυτού του είδους είναι συχνές γιατί συχνά είναι τόπος επιλογής των χεριών του δράστη που ταυτόχρονα επιδιώκει να παρεµποδίσει το κλάµα και τις φωνές του νεαρού θύµατος. Τυπικές και διαφόρων ηµερών αιµορραγικές διηθήσεις στο πρόσωπο και τον ώµο του θύµατος. ∆ράστης ο αλκοολικός πατριός. Θλάσεις και αιµορραγικές διηθήσεις στους πνεύµονες και ρήξη του ήπατος σε βρέφος που υπέστη θανατηφόρο κακοποίηση 34 Σύνδροµο κακοποιηµένου παιδιού. Πολλαπλές θλαστικές κακώσεις µε τα χέρια στο θώρακα και την κοιλιά. Εκδορές στο πρόσωπο. Στην αριστερή παρειακή περιοχή διακρίνονται τα πλήρη αποτυπώµατα των δοντιών του ενήλικου. Ρήξη της κάτω επιφάνειας του αριστερού λοβού του ήπατος στο περιστατικό της προηγούµενης εικόνας. Ρήξεις αριστερού πνεύµονα και ήπατος από πολλαπλές πλήξεις του θώρακα και της κοιλίας µε γροθιές. Εκχυµώσεις του τριχωτού της κεφαλής και εκδορές της ράχης σε θανατηφόρο κακοποίησης βρέφους. Ο δράστης είχε εκσφενδονίσει το βρέφος αρκετές φορές στον τοίχο. Θύµα παιδικής κακοποίησης. Το βρέφος είχε υποστεί τραυµατική ρήξη του στοµάχου από πλήξεις στην κοιλιακή χώρα, πριν πέντε ηµέρες. Η συνυπάρχουσα παραµέληση συνέτεινε στην ανάπτυξη περιτονίτιδας από την οποία πέθανε τελικά το βρέφος. 35 Εγκαύµατα των δακτύλων. Τα χέρια του µικρού θύµατος οδηγήθηκαν βίαια σε πυρακτωµένο µάτι ηλεκτρικής κουζίνας. Πολλαπλές κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις βρέφους έξι µηνών. Μετά τα επανειληµµένα κτυπήµατα στον τοίχο της κεφαλής του βρέφους, προκλήθηκαν εκτεταµένη υποδόρια αιµορραγία , κατάγµατα των οστών και εγκεφαλικές θλάσεις. Υγρά εγκαύµατα σε κακοποιηµένο παιδί από εκσφενδονισµό καυτού νερού στο πρόσωπο. Πολλαπλά εγκαύµατα (2ου και 3ου βαθµού από ηλεκτρικό σίδερο) και µελανιές στο γλουτό, σε παιδί ηλικίας 16 µηνών. Κάταγµα µηριαίου οστού σε κακοποιηµένο παιδί. Παιδί µε τραύµατα στο µέτωπο και στο πρόσωπο (Χαρακτηριστικό το "παγερό" βλέµµα του παιδιού). Μελανιές στα κάτω άκρα και ουλές (από εγκαύµατα τσιγάρου) σε παιδί ηλικίας 3 ετών. 36 Κακοποιηµένο παιδί ηλικίας 8 µηνών. ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Η σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών έχει χαρακτηριστεί ως «το καλύτερο κρατηµένο µυστικό» σήµερα όµως, οι διαστάσεις του αποκαλύπτονται καθηµερινά, όσο µειώνονται οι αντιστάσεις τόσο των ειδικών όσο και του ευρύτερου κοινού. Περιλαµβάνει την αιµοµιξία , την παρά φύση συνουσία, τη στοµατική επαφή, έκθεση παιδιών σε επίδειξη γεννητικών οργάνων ενηλίκων, ότι δηλαδή έχει σκοπό τη σεξουαλική διέγερση του δράστη. Το 1978 το Εθνικό Κέντρο για την Κακοποίηση και Παραµέληση των Παιδιών στις Η.Π.Α. υπολόγισε ότι υπήρχαν πάνω από 60.000 περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών. ∆εν υπάρχουν επίσηµα στοιχεία από άλλες χώρες αλλά υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές σεξουαλικής κακοµεταχείρισης παιδιών στις περισσότερες χώρες , συµπεριλαµβανοµένης και της Ελλάδας. Η σεξουαλική κακοποίηση είναι ένα σύνθετο φαινόµενο. Ο Bavolok τονίζοντας την πολυπλοκότητα του προβλήµατος ,αναφέρει ότι «παρόλο που κατατάσσουµε κάθε σεξουαλική δραστηριότητα µεταξύ ενηλίκων και παιδιών στη κατηγορία της σεξουαλικής κακοποίησης, η φύση των σχέσεων ανάµεσα στο θύµα και στο δράστη, καθώς και η πρόθεση του δράστη και το είδος του σεξουαλικού αδικήµατος που διαπράττει, αποτελούν ουσιώδεις παράγοντες του προβλήµατος. Τα κίνητρα ενός αγνώστου ,που παρασύρει τα παιδιά σε ένα σεξουαλικό παιχνίδι, διαφέρουν σηµαντικά από τα κίνητρα ενός γονέα ή αδελφού /ης . Το είδος της θεραπείας που παρέχεται ,καθώς και οι τακτικές που χρησιµοποιούνται για την πρόληψη του προβλήµατος , διαφέρουν στις δύο περιπτώσεις ,αν και οι δύο θεωρούνται σεξουαλική κακοποίηση».Πολλοί µελετητές χρησιµοποιούν τον όρο«σεξουαλική κακοποίηση»µόνο για να καθορίσουν µια συγκεκριµένη µορφή σεξουαλικής δραστηριότητας εκ µέρους των ενηλίκων και τον όρο «σεξουαλική κακοµεταχείριση» µε γενικότερη έννοια. Ο Αλέξανδρος Ζαφείρης ,διακεκριµένος συγγραφέας και µελετητής της σεξουαλικής κακοµεταχείρισης παιδιών, κάνει την παρακάτω διαφοροποίηση : 1. Σεξουαλική µεταχείριση: χρησιµοποιείται ως γενικός όρος που καλύπτει κάθε µορφή σεξουαλικής δραστηριότητας , όπου το άτοµο στο οποίο απευθύνεται εξαναγκάζεται στο ρόλο του θύµατος ,συµπεριλαµβανοµένης της αιµοµιξίας , της σεξουαλικής εκµετάλλευσης και κακοποίησης των παιδιών και της σεξουαλικής εµπλοκής µεταξύ αδελφών. 2. Αιµοµιξία :αναφέρεται σε οποιαδήποτε σεξουαλική δραστηριότητα , συµπεριλαµβανοµένης της συνουσίας, της θωπείας, και επίδειξης γεννητικών οργάνων ανάµεσα στο παιδί και ένα φυσικό γονιό ,πατριό 37 ,µητριά, συγγενή ή κηδεµόνα. Εδώ συµπεριλαµβάνονται πατέρες, πατριοί , παππούδες ,γιαγιάδες, αδελφοί και αδελφές. Τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους δράστες είναι πολλά. Το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό ,όµως, είναι ότι το παιδί υποβάλλεται σε µια διεργασία «εξαρτηµένης µάθησης» και συχνά η αιµοµικτική σχέση συνεχίζεται για πολλά χρόνια. 3. Σεξουαλική κακοποίηση : αναφέρεται στην ξαφνική σεξουαλική επίθεση από τον πατέρα ,πατριό ,συγγενή ή και άλλον ενήλικο, άγνωστο στο παιδί. Συνήθως , αυτό το είδος της σεξουαλικής κακοµεταχείρισης αποτελεί µεµονωµένο περιστατικό ,κατά κανόνα απότοµο και βίαιο, και αντίθετα µε την περίπτωση της αιµοµιξίας ,δεν υπάρχει «εξαρτηµένη µάθηση». 4. Σεξουαλική εκµετάλλευση του παιδιού :αναφέρεται στην εκπόρνευση του παιδιού ,στη χρησιµοποίηση του για την παραγωγή πορνογραφικού υλικού ή και σε άλλες µορφές εκµετάλλευσης από τους γονείς ,συγγενείς ή άλλους ενηλίκους που δεν έχουν συγγένεια µαζί του. Το παιδί γίνεται αντικείµενο σεξουαλικής εκµετάλλευσης για ένα χρονικό διάστηµα και η διαδικασία αυτή ενέχει µια διεργασία «εξαρτηµένης µάθησης ».Ο δράστης είναι συχνά άτοµο µε κοινωνιοψυχοπαθητική προσωπικότητα. 5. Σεξουαλική εµπλοκή µεταξύ αδελφών: αναφέρεται σε οποιαδήποτε σεξουαλική σχέση ανάµεσα σε αδέλφια , είτε αµφιθαλή είτε ετεροθαλή. Αυτή η µορφή σεξουαλικής κακοµεταχείρισης γίνεται κρυφά και είναι αποτέλεσµα της περιέργειας για την ανατοµία του ανθρωπίνου σώµατος ή και της έλλειψης γονεϊκής επίβλεψης. Μερικές φορές ,όταν είναι φανερή και παρατεινόµενη ,υπάρχει πιθανότητα σοβαρής ψυχοπαθολογίας για το ένα ή και τα δύο αδέλφια. Οι διαφοροποιήσεις της σεξουαλικής κακοµεταχείρισης ,όπως προτείνεται από τον Bavolok και τον Αλέξανδρο Ζαφείρη ,θεωρούνται ότι έχουν τεράστια σηµασία στη διάγνωση και τη θεραπεία αυτών των περιπτώσεων. Στην περίπτωση της αιµοµιξίας δίνεται έµφαση στην οικογενειακή τριάδα: πατέρας, παιδί και µητέρα και στο πως η ατοµική τους ψυχοσύνθεση ,η δυσλειτουργική συναλλαγή και οι κοινωνικοί παράγοντες µπορούν να συµβάλλουν στη διάπραξη της αιµοµιξίας. Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι µέσα στην οικογένεια το κάθε µέλος διαµορφώνει το σκηνικό έτσι, ώστε να προκαλέσει τον πατέρα να κάνει απόπειρα σεξουαλικής επαφής κατά του παιδιού. Είναι , όµως, δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τη συµπεριφορά που είναι αποτέλεσµα των ατοµικών χαρακτηριστικών από τη συµπεριφορά που προκαλείται από τις οικογενειακές συναλλαγές. Χρησιµοποιώντας το πολυδιάστατο ερωτηµατολόγιο προσωπικότητας της Μινεσότα ο Panton περιγράφει τα άτοµα αυτά (τους 38 δράστες) ως µη επιθετικά , αποξενωµένα µε αισθήµατα ανεπάρκειας , ιδιαιτέρως ανασφαλή στις ετεροφυλικές τους σχέσεις ,µε φόβο για κάθε αλλαγή ,ανασφαλή, επιρρεπή στην κατάθλιψη, µε απόδοση πολύ χαµηλότερη του δυναµικού τους , και, κοινωνικά, πολύ εσωστρεφή. Οι Summit και Krysco βρήκαν ότι οι δράστες δεν µπορούν να ελέγξουν τις παρορµήσεις τους ,εξαιτίας ψυχολογικών πιέσεων ή δυσλειτουργίας της προσωπικότητας. Οι Sgroi και οι Anterson και Shafer παρατήρησαν ότι οι αυτουργοί δυσκολεύονται να ελέγξουν τις παρορµήσεις τους και δεν είναι σε θέση να αναβάλλουν την άµεση ικανοποίηση των αναγκών τους, πράγµα που εκφράζεται µε τη σεξουαλική τους εκδραµάτιση. Επίσης, τονίζουν την αδυναµία τους, να συνεργαστούν µε την εξουσία, σοβαρές συγκρούσεις εξάρτησης , έλλειψη κρίσης , ανικανότητα να διδαχτούν από τις εµπειρίες τους και µια προφανή έλλειψη ενοχής ,που τους επιτρέπει να επιρρίπτουν τις ευθύνες στο θύµα τους και να αρνιούνται τα προβλήµατά τους . Ο Johnson κατέληξε στο συµπέρασµα ότι οι δράστες µπορεί να κατέχονται από βαθύ θρησκευτικό συναίσθηµα και να χρησιµοποιούν τη θρησκεία σαν εκλογίκευση για τη σεξουαλική κακοµεταχείριση. Είναι ενδιαφέρον ότι οι Cormier, Kennedy, και Sangowicz βρήκαν ότι οι πατέρες αυτοί ήταν συνεπείς στη δουλειά τους µε φυσιολογικό ή και πάνω από το µέσο όρο, δείκτη νοηµοσύνης και κοινωνικά προσαρµοσµένοι. Οι Davinson , Johnson, Herman ,Hirschman , Hoorwitz, και Mrazek είναι όλοι απολύτως πεπεισµένοι ότι οι περισσότεροι αιµοµικτικοί πατέρες κάνουν, επίσης, κατάχρηση οινοπνευµατωδών. Υποστηρίζουν ότι η µέθη του πατέρα λειτουργεί ως αντι-ανασταλτικός παράγοντας που οδηγεί στην απώλεια ελέγχου των παρορµήσεων και του επιτρέπει να υποκύψει στις αιµοµικτικές του επιθυµίες. ∆εν υπάρχει συµφωνία για το ποιοι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες στο ιστορικό του δράστη µπορούν να συνδεθούν άµεσα µε την αιµοµικτική συµπεριφορά αλλά είναι σαφές ότι συνεχώς επανέρχεται το θέµα της συναισθηµατικής αποστέρησης και της έλλειψης µητρικής ή πατρικής φροντίδας. Ο Mrazek βρήκε ότι αυτοί που κακοποιούν σεξουαλικά είχαν βιώσει απόρριψη από τη µητέρα τους και εγκατάλειψη από τον πατέρα τους. Στις περιπτώσεις που ο πατέρας δεν είχε εγκαταλείψει την οικογένεια , ήταν συχνά σκληρός και αυταρχικός. Οι Cormier, Kennedy,και Sangowicz διαπίστωσαν, επίσης, ότι η παρατεταµένη απουσία του πατέρα από το σπίτι της γονεικής οικογένειας του δράστη αποτελεί κοινωνιολογικό παράγοντα προδιάθεσης για κακοποίηση. Επίσης , ο James πιστεύει ότι άντρες που κακοποιούν σεξουαλικά τα παιδιά τους έχουν βιώσει σε πρώιµη ηλικία απώλεια και αποχωρισµό στην οικογένειά τους . ∆εδοµένων αυτών των παραγόντων προδιάθεσης, τι είδους σχέσεις έχουν οι δράστες µε την οικογένειά τους και ποια είναι τα κίνητρά τους 39 για τις σεξουαλικές νύξεις που κάνουν στα ίδια τους τα παιδιά; Η βιβλιογραφία παρουσιάζει σαφώς αντικρουόµενες απόψεις που, όµως , οδηγούν στα ίδια αποτελέσµατα και περιγράφουν παρόµοιες πατρικές ανάγκες .Το πρώτο σενάριο περιγράφει το δράστη ως παθητικό, εξαρτηµένο άντρα. Έχει έντονο αίσθηµα κατωτερότητας και ξεκινάει το γάµο του αναλαµβάνοντας έναν παθητικό, συναισθηµατικά εξαρτηµένο ρόλο. Σε έναν τέτοιου είδους γάµο η γυναίκα είναι κυρίαρχη, ανικανοποίητη και απαιτητική, και αρχίζει να αποµακρύνεται από τον άντρα της γεµάτη θυµό και απογοήτευση. Κάτω συνήθως από την επίδραση του αλκοόλ, ο αυτουργός ασελγεί εναντίον της µη απειλητικής προσιτής κόρης, πάνω στην οποία είναι σε θέση να ασκεί αυταρχική επίδραση. Αναζητάει τη συναισθηµατική υποστήριξη που του στερεί η γυναίκα του. Σύµφωνα µε το δεύτερο σενάριο ,ο πατέρας δυναστεύει και εκφοβίζει, αντί να έχει παθητικό ρόλο. Η Sgroi πιστεύει ότι η αιµοµιξία διαπράττεται γιατί ο ισχυρός πατέρας καταχράται τη θέση του στην οικογένειά του, προκειµένου να ικανοποιήσει τις προσωπικές του ανάγκες για ισχύ και έλεγχο. ∆εδοµένης της παθολογίας του, δεν τον ενδιαφέρει αν βλάπτει έτσι τους άλλους. Ο Hoorwitz περιγράφει αυτού του είδους τον άντρα µε παρόµοιο τρόπο ως κυρίαρχο, ισχυρό πατέρα, που καταπιέζει την ανεπαρκή και εξαρτηµένη γυναίκα του και, στο τέλος, αποκτά αιµοµικτικές σχέσεις µε την κόρη του, σαν ένα είδος εκδίκησης ή έκφρασης θυµού εναντίον της ανίκανης και συναισθηµατικά αποµακρυσµένης γυναίκας του. Οι περισσότεροι ερευνητές συµφωνούν ότι οι µητέρες των συζύγων των δραστών χαρακτηρίζονται από ανικανότητα να δεχτούν φροντίδα και υποστήριξη από τις κόρες τους που, µε τη σειρά τους, περιγράφονται αυστηρές, ψυχρές, απαιτητικές και απορριπτικές γυναίκες. Οι γυναίκες αυτές είναι ψυχολογικά δεµένες µε τις δικές τους µητέρες και συνεχώς προσπαθούν να αντλήσουν την αγάπη και την ενθάρρυνση που µονίµως τους στερούσαν στην παιδική τους ηλικία. Με αυτές τις προϋπόθεσης, δεν είναι σε θέση να προσφέρουν στοργή ή φροντίδα στον άντρα τους και τα παιδιά τους και αποφεύγουν τέτοιου είδους συναλλαγές. Στη βιβλιογραφία γίνονται έντονοι υπαινιγµοί και ως προς το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές µπορεί και οι ίδιες να είχαν εµπειρίες σωµατικής ή σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική τους ηλικία. Εποµένως η σεξουαλική συµπεριφορά του συζύγου προς τα παιδιά τους δεν είναι κάτι καινούργιο ή παράξενο για αυτές τις γυναίκες. Η άποψη ότι οι µητέρες είναι εκούσιοι ή ακούσιοι συνεργοί υποστηρίζεται έντονα από πάρα πολλούς ειδικούς. Πολλοί, όµως, θεωρούν τις γυναίκες αυτές παθητικές και πιστεύουν ότι συνεργούν µε τους άντρες τους, γιατί φοβούνται ότι µία από τις επιπτώσεις της αντίδρασής τους στην κακοποίηση θα µπορούσε να είναι η διατάραξη της οµοιόστασης της οικογένειας, η βίαιη αντεκδίκηση, η έλλειψη ασφαλούς καταφυγίου για τα παιδιά τους, το στίγµα της παραδοχής της κακοποίησης ως προς τους 40 απέξω και γιατί δεν έχουν την ψυχολογική και οικονοµική δυνατότητα να αυτοσυντηρηθούν ούτε το ψυχικό σθένος να αντιµετωπίσουν τις συνέπειες µιας καταγγελίας της κακοποίησης. Όσο για τα θύµατα της σεξουαλικής κακοποίησης, οι περισσότεροι ειδικοί συµφωνούν ότι δεν αποπλανούν τους πατέρές τους και ότι απαλλάσσονται από οποιαδήποτε ευθύνη για την πραγµατοποίηση της αιµοµιξίας. Στις µελέτες τους οι Herman και Hischman, Finkelhor, Cohen, Kaufman, Peek και Taquiri αναφέρουν ότι τα θύµατα δε βρίσκονται κοντά στη µητέρα, συνήθως δεν αποτελούν το επίκεντρο της προσοχής του πατέρα, παρουσιάζουν αντιστροφή ρόλων και είναι πάρα πολύ αποµονωµένα κοινωνικά. Αντίθετα µε τις παραπάνω απόψεις ο Borgman υποστηρίζει ότι τα θύµατα µπορούν να ανταλλάξουν ρόλους µε τη µητέρα, γιατί είναι προσκολληµένα σε αυτή και έχουν ισχυρό δεσµό µαζί της και όχι γιατί η µητέρα είναι συναισθηµατικά αποµακρυσµένη. Αυτό τα κάνει ευάλωτα στη σεξουαλική εκµετάλλευση και συχνά πυροδοτεί τις αιµοµικτικές νύξεις Πέρα από την έλλειψη συµφωνίας για τη σύνθεση της προσωπικότητας του κάθε µέλους της οικογένειας, ακόµα δεν έχουν κατανοηθεί πλήρως οι επιπτώσεις από την ύπαρξη διαταραγµένων ενδοοικογενειακών σχέσεων στο ιστορικό της οικογένειας και η φύση των συναλλαγών µέσα στην οικογένεια ούτε η σηµασία των εξωτερικών δυνάµεων και οι επιδράσεις τους στη δυναµική της οικογένειας. Ανεξάρτητα µε το ποιος από τους δύο συζύγους είναι ο κυρίαρχος και ποιος ο παθητικός, εάν οι µητέρες συνεργούν από φόβο ή για να αποφύγουν τις σεξουαλικές τους ευθύνες ή αν ο σηµαντικότερος κοινωνικός περιβαλλοντικός παράγοντας είναι η πολυκοσµία ή η κοινωνική αποµόνωση, είναι φανερό ότι η αιµοµιξία ίσως αποτελεί τη βίαιη έκφραση των βασικών τους αναγκών για ζεστασιά, ασφάλεια και φροντίδα. Ο θεραπευτής είναι αναγκασµένος να βασίζεται στην προσωπική του κλινική κρίση, εφόσον δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποιος συγκεκριµένος θεωρητικός προσανατολισµός είναι πιο αποτελεσµατικός. Ο θεωρητικός προσανατολισµός του θεραπευτή συχνά καθορίζει τις ιδέες του ως προς την αιτιολογία της κακής µεταχείρισης των παιδιών και αυτός ο καθορισµός της αιτιολογίας συχνά επηρεάζει, µε τη σειρά του, τη φύση της θεραπείας που θα επιλέξει ως την πιο κατάλληλη. Αν θεωρήσει ότι οι σεξουαλικές σχέσεις ανάµεσα στον ενήλικο και το παιδί είναι αποτέλεσµα της σεξουαλικής διαστροφής του ενήλικου δράστη, τότε µπορεί να επιλέξει, ως πιο κατάλληλη, την ενδοψυχική θεραπεία του αυτουργού. Αν κρίνει ότι η αιτιολογία βρίσκεται στη δυσλειτουργία της οικογένειας, τότε η θεραπεία της οικογένειας µπορεί να θεωρηθεί η σωστή µορφή θεραπείας. Ο θεραπευτής που χρησιµοποιεί µια και µοναδική θεραπευτική προσέγγιση, ίσως επιχειρεί να βάλει όλες τις 41 οικογένειες στο ίδιο καλούπι. Υπάρχουν άλλοι που υποστηρίζουν τη χρήση διαφόρων θεραπευτικών µεθόδων συγχρόνως. Ένα από τα πρώτα και πιο γνωστά προγράµµατα στις Η.Π.Α. είναι το θεραπευτικό πρόγραµµα σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών που διευθύνει ο Henry Giarretto. Το πρόγραµµα αυτό χρησιµοποιεί µια σειρά από θεραπευτικές µεθόδους στις οποίες συµπεριλαµβάνονται η ατοµική, δυαδική, οικογενειακή και οµαδική θεραπεία. Επειδή η οικογένεια, στην οποία έγινε η αιµοµιξία, είναι τόσο κατακερµατισµένη, εξαιτίας της οικογενειακής δυσλειτουργίας και της αποκάλυψης της αιµοµικτικής πράξης δεν επιλέγεται η οικογενειακή θεραπεία για την αρχική προσέγγιση. Τα µέλη της οικογένειας αντιµετωπίζονται πρώτα ατοµικά, ύστερα σε δυάδες (µητέρα-κόρη, πατέρας-κόρη, µητέρα-πατέρας)και τέλος, σαν οικογένεια. Ένα σηµαντικό στοιχείο του προγράµµατος του Giarretto είναι η στενή συνεργασία µε τους διάφορους φορείς της κοινότητας, όπως η αστυνοµία, τα δικαστήρια και οι κοινωνικοί λειτουργοί. Το θεραπευτικό αυτό πρόγραµµα χαρακτηρίζεται από τον ανθρωπισµό που το διέπει. ∆ίνει έµφαση στην ανασυγκρότηση των µελών της οικογένειας και όχι στην τιµωρία και το χωρισµό και παρέχει µια ανθρώπινη εναλλακτική λύση, αντί για τη φυλάκιση του δράστη και τη διάλυση της οικογένειας. Η δοµή της θεραπευτικής προσέγγισης πλαισιώνεται από σαφείς θεωρητικές παραµέτρους που καθοδηγούν µε συγκεκριµένο τρόπο το θεραπευτή για τη ακριβή εφαρµογή της θεραπείας. Για παράδειγµα, συνιστά τη χρήση θεραπευτικών µεθόδων µε την παρακάτω σειρά : 1. Παρέµβαση στην κρίση. 2. Ψυχοκοινωνική θεραπεία. 3. Θεραπεία και των δύο γονέων συγχρόνως. 4. Θεραπεία οικογένειας, και 5. Υποστηρικτικές οµάδες αυτοβοήθειας ως µέθοδο θεραπείας για την παροχή µετεθεραπευτικών υπηρεσιών. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ . Είναι δύσκολο να αποδείξει κανείς την ύπαρξη αλλά και το µέγεθος της ψυχολογικής κακοποίησης .Μπορεί να οριστεί ως η διαρκής απόρριψη ή η χρησιµοποίηση ενός παιδιού ως «αποδιοποµπαίου τράγου» από άτοµα που το φροντίζουν .Η συνεχής υποτίµηση ,η υβριστική συµπεριφορά ή ψυχολογική τροµοκρατία (π.χ. εγκλεισµός )ενός παιδιού περιλαµβάνονται στην περίπτωση αυτή και έχουν ολέθρια αποτελέσµατα 42 στη συναισθηµατική ανάπτυξη του παιδιού .∆ιαγνωστικά κριτήρια είναι : σοβαρή ψυχοπαθολογία του παιδιού όπως ορίζεται από ψυχίατρο και συγχρόνως άρνηση των γονέων να επιτρέψουν θεραπεία για το παιδί . Η ψυχολογική κακοποίηση των παιδιών – ή η λεγόµενη συναισθηµατική ή ψυχική βλάβη – αποτελεί ακόµα µεγαλύτερη πρόκληση για τους ειδικούς .Είναι ένα φαινόµενο περίπλοκο και δύσκολο να οριστεί .Η πολυπλοκότητα του πηγάζει από το γεγονός ότι η ψυχολογική ή συναισθηµατική κακοποίηση είναι αποτέλεσµα πολλαπλών και επαναλαµβανόµενων γονεϊκών αποτυχιών ή / και γονεϊκών πράξεων που ,µε τη σειρά τους ,µπορεί να είναι το αποτέλεσµα σωµατικών ,οικονοµικών ,συζυγικών και πολιτιστικών παραγόντων καθώς και του παράγοντα της άγνοιας και της ψυχοπαθολογίας . Μια διεξοδική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας δείχνει την απροθυµία των ειδικών στις Η.Π.Α. και στην Ευρώπη να µελετήσουν και να αναλύσουν το περίπλοκο αυτό πρόβληµα .Οι περισσότεροι αναγνωρίζουν ότι αυτό το είδος κακής µεταχείρισης των παιδιών χρειάζεται αντιµετώπιση αλλά ,κατά κανόνα ,επικαλούνται την έλλειψη ενός παραδεκτού λειτουργικού ορισµού και το γεγονός ότι όλα τα παιδιά που έχουν υποστεί κακοµεταχείριση ,σωµατική ή σεξουαλική ,πρέπει να θεωρούνται και ψυχολογικά κακοποιηµένα .Ο Walter Junewicz είναι ένας από τους ελάχιστους ειδικούς που έκανε µια συστηµατική µελέτη πάνω στο θέµα .Προσδιορίζει δύο τύπους ψυχολογικής κακοµεταχείρισης ,τη συναισθηµατική παραµέληση και τη συναισθηµατική κακοποίηση .Η συναισθηµατική παραµέληση αναφέρεται στις γονεϊκες παραλείψεις στη φροντίδα του παιδιού ,δηλαδή στην ανικανότητα του γονέα να παρέχει στο παιδί ερεθίσµατα ,µέσω της φροντίδας ,της σταθερότητας και της ασφάλειας που είναι απαραίτητες για την νοητική ,κοινωνική και ψυχολογική του εξέλιξη .Η συναισθηµατική κακοποίηση αναφέρεται στην εκτέλεση γονεϊκων πράξεων που φανερά ερεθίζουν το παιδί ζηµιώνοντας τη νοητική ,κοινωνική ή ψυχολογική του εξέλιξη µε αποτέλεσµα να αποκτά αρνητική εικόνα του εαυτού του ή να εµφανίζει διαταραγµένη συµπεριφορά .Ο W.Junewicz καθόρισε ,επίσης ,πέντε διαγνωστικές οικογενειακές ενότητες που προδιάθεση για επιζήµια συµπεριφορά ,αν οι γονείς :α) υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές , β)κάνουν κατάχρηση ναρκωτικών ή και οινοπνευµατωδών ,γ)εµπλέκονται σε σοβαρές πιεστικές συναλλαγές ,δ) προβάλλουν της ανεπαρκείς προσαρµογές της ζωής τους και ε) µεταθέτουν τις σοβαρές προσωπικές τους συγκρούσεις . Οι Elmer ,Kinrad ,Giovannoni και Beccerra ,αν και δεν ακολουθούν µια συστηµατική κατηγοριοποίηση αιτιολογικών παραγόντων ,αναγνωρίζουν ότι οι Παράγοντες του Junewicz συµβάλλουν στην ψυχολογική κακοµεταχείριση .Παρόλα αυτά ,για να γίνει παρέµβαση σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει να υπάρχει κάποια σχέση αιτίου και αιτιατού ανάµεσα στο περιβάλλον του παιδιού και στην πιθανότητα για 43 ψυχολογική βλάβη .Οι περισσότερες προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή είναι ασαφείς και όχι συστηµατικές ,µε την εξαίρεση της αναφοράς που γίνεται στο νόµο 124 της πολιτείας της Πενσυλβανία ο οποίος περιλαµβάνει τη «σοβαρή ψυχική βλάβη» ως µέρος του ορισµού του «κακοποιηµένου παιδιού» .Η «σοβαρή ψυχική βλάβη»ορίζεται ως εξής :Μία ψυχολογική κατάσταση ,όπως περιγράφεται από ψυχίατρο , ψυχολόγο ή παιδίατρο ,η οποία έχει εµφανώς προκληθεί από πράξεις ή παραλείψεις του γονέα ή άλλου προσώπου ,υπεύθυνου για το παιδί οι οποίες :α)προκαλούν στο παιδί χρόνιο και µεγάλο άγχος ,αναταραχή ,κατάθλιψη ,κοινωνική απόσυρση ,ψύχωση ή ένα εύλογο φόβο ότι η ζωή του ή και η ασφάλεια του απειλούνται β) είναι πολύ πιθανό ότι θα προκαλέσουν στο παιδί χρόνιο και µεγάλο άγχος ,αναταραχή ,κατάθλιψη ,κοινωνική απόσυρση ,ψύχωση ή έναν εύλογο φόβο ότι απειλείται η ζωή του ή γ)εµποδίζουν σοβαρά το παιδί να ολοκληρώσει ορισµένα στάδια της εξέλιξης του ανάλογα µε την ηλικία του ,ή να αποδώσει ικανοποιητικά στο σχολείο ,στην οµάδα των συνοµηλίκων και στην κοινότητα .Ο ορισµός αυτός φαίνεται κλινικά επαρκής ,εφόσον προσδιορίζει της επιζήµιες συνθήκες .Εξάλλου, δίνει έµφαση στη σπουδαιότητα της διαγνωστικής επιβεβαίωσης από ψυχίατρο, ψυχολόγο ή παιδίατρο. Πρέπει να σηµειωθεί ότι όλοι οι ερευνητές και οι θεραπευτές τονίζουν τη σηµασία της κατάλληλης τεκµηρίωσης για την ψυχολογική κακοµεταχείριση ενός παιδιού, πριν να αρχίσουν οι νοµικές διαδικασίες για την προστασία του. Προσπάθειες να διωχθούν ποινικά οι γονείς µε βάση υποθέσεις και υποψίες, αντί για συγκεκριµένα διαγνωστικά στοιχεία, είχαν ως αποτέλεσµα σκληρές αντιδικίες ανάµεσα στους γονείς και στις υπηρεσίες προστασίας του παιδιού. ΠΡΟΜΕΛΕΤΗΜΕΝΗ ∆ΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ Περιλαµβάνει τον εξαναγκασµό σε λήψη φαρµάκων, ναρκωτικών ή άλλων βλαβερών ουσιών. Έχει προταθεί ο όρος «χηµική κακοποίηση» Παρόλο που ο Kempe ήδη από την αρχική περιγραφή του συνδρόµου του κακοποιηµένου παιδιού (1962) αναφέρει ότι «καµιά φορά ο γονιός µπορεί να κακοποιεί το παιδί χορηγώντας µεγάλες δόσεις κάποιου φαρµάκου» και ο Lansky (1974) δηµοσιεύει περίπτωση µητέρας που δηλητηρίαζε το παιδί της για να εκδικηθεί τον πατέρα του, µόλις τα τελευταία χρόνια αρχίζει να προβάλλεται το σύνδροµο στη βιβλιογραφία της κακοποίησης . Οι γιατροί είναι αρκετά εξοικειωµένοι µε τη δηλητηρίαση που αποβλέπει στο θάνατο του παιδιού , άλλα τώρα η µη τυχαία δηλητηρίαση έχει πάρει νέα µορφή . Είναι µια κατάσταση χρόνια όπου οι γονείς δεν θέλουν να απαλλαγούν από το παιδί τους; Κάθε άλλο! Είναι ενέργεια προµελετηµένη που γίνεται εν ψυχρώ και χωρίς το παιδί να έχει 44 δώσει αφορµή ,αντίθετα προς την κλασική σωµατική κακοποίηση που γίνεται συνήθως σε στιγµές κρίσης όπου ο ενήλικος χάνει τον έλεγχο µη αντέχοντας την ενοχλητική συµπεριφορά του παιδιού (κλάµα, άρνηση τροφής, γκρίνια, ζηµιά). Σε µια περίπτωση οι γονείς επί έξι µήνες χορηγούσαν στην κόρη τους αλάτι σε µεγάλες δόσεις για να της κόψουν τη λαιµαργία, σε άλλη περίπτωση προκαλούσαν την αρρώστια στο παιδί για να αµβλύνουν τις συζυγικές προστριβές γιατί τότε το παιδί τους είχε ανάγκη , µια µητέρα προκαλούσε έτσι το ενδιαφέρον του συζύγου, άλλη τον οίκτο των γειτόνων , άλλη ήθελε κατά τους ψυχιάτρους να προεκτείνει στο παιδί το δικό της πρόβληµα υγείας και άλλη δηλητηριάζοντας το παιδί της µετέθετε το άγχος της για τη δική της επιβίωση (έπασχε από σκλήρυνση κατά πλάκας ). Στην πλειοψηφία τους οι γονείς είναι άτοµα µε διαταραγµένη προσωπικότητα που χρειάζονται ψυχιατρική αντιµετώπιση .∆εν είναι βίαιοι. Πολύ συχνά πρόκειται για µητέρες που είτε λόγω επαγγέλµατος ,είτε λόγω δικής τους ασθένειας είναι εξοικειωµένες µε αρρώστιες, φάρµακα και νοσηλευτικές τεχνικές. Μια έκανε ενδοφλέβια έγχυση πετρελαιοειδών , µια άλλη έπεισε το γιατρό να χορηγήσει ινσουλίνη , στάζοντας στα δείγµατα ούρων και αίµατος του παιδιού διάλυµα γλυκόζης, άλλη έβαζε αλάτι στο δοκιµαστικό σωληνάριο µε το γάλα για να δικαιολογήσει την υπερνατριαιµία του βρέφους της στο οποίο έδινε 6γρ. καθηµερινά. Συνήθως το παιδί φτάνει στο νοσοκοµείο είτε µε ιστορικό τυχαίας δηλητηρίασης, είτε µε συµπτώµατα άγνωστης αιτίας ,συχνότερα από το Κ.Ν.Σ. Αντίθετα µε τους ξυλοδαρµούς που σταµατούν µόλις το παιδί εισαχθεί και όσο βρίσκεται στο νοσοκοµείο, οι δηλητηριάσεις σε ποσοστό 30% συνεχίζονται. Η λήψη καλού ιστορικού αποκαλύπτει ότι κάποιος από τους γονείς βρίσκεται σε φαρµακευτική αγωγή για κάποιο χρόνιο πρόβληµα. Οι ουσίες που έχουν χρησιµοποιηθεί είναι πολλές. Πρώτο σε σειρά συχνότητας έρχεται το αλάτι , ακολουθούν το νερό, τα βαρβιτουρικά , τα ηρεµιστικά και σπανιότερα τα διουρητικά , το πιπέρι, η γλυκόζη, η φαινοφθαλεϊνη . Όχι σπάνια (20% των περιπτώσεων ) προηγείται ή έπεται της δηλητηρίασης σωµατική κακοποίηση που βέβαια νοσηλεύεται σε διαφορετικό νοσοκοµείο κάθε φορά. Η θνητότητα σε σχετικά πρόσφατη ανασκόπηση των δηµοσιευµένων περιπτώσεων υπολογίστηκε ότι φτάνει το 17%. Συµπερασµατικά η χηµική κακοποίηση είναι συχνότερη από όσο αναγνωρίζουµε, είναι πιο ύπουλη και πιο επικίνδυνη από την κλασική κακοποίηση , γίνεται από γονείς σχετικά υψηλού µορφωτικού επιπέδου και καλό είναι να µπαίνει στη διαφορική διάγνωση των περιπτώσεων που εµφανίζουν ανεξήγητα συµπτώµατα. 45 ΑΠΟΣΤΕΡΗΣΗ ΤΡΟΦΗΣ Η πιο κοινή αιτία χαµηλού βάρους στη νεογνική και βρεφική ηλικία είναι η ανεπαρκής διατροφή του παιδιού, η οποία µπορεί να ηθεληµένη ή αποτέλεσµα παραµέλησης. Σε περισσότερα από τα µισά παιδιά που έχουν χαρακτηριστεί περιπτώσεις «καθυστέρησης της ανάπτυξης οφειλόµενη σε µη οργανικά αίτια», το πρόβληµα οφείλεται σε αυτή την αιτία, ενώ µια άλλη αρκετά συνηθισµένη µορφή κακοποίησης είναι η στέρηση νερού που οδηγεί σε αφυδάτωση από υπερνατριαιµία. ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙ∆ΑΣ Η παραµέληση ιατρικής φροντίδας είναι σηµαντικότερη σε περιπτώσεις παιδιών µε χρόνια νοσήµατα ,όπως µεσογειακή διαβήτη κ.α. τα οποία χρειάζονται συνεχή θεραπεία και ιατρική παρακολούθηση. Τυπική εµφάνιση παραµεληµένου παιδιού. Η στέρηση τροφής και υγρών είναι προφανής. ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ Η παραµέληση ασφάλειας για το παιδί ορίζεται ως κακοποίηση , αν είναι σηµαντική και αν το παιδί είναι κάτω από δύο ετών. Παιδιά αυτής της ηλικίας που αφήνονται µόνα στο σπίτι ή που εγκαταλείπονται στο δρόµο ανήκουν στην κατηγορία αυτή. ΑΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗΣ Άλλες µορφές παραµέλησης που συνήθως διαπιστώνονται από κοινωνικές οργανώσεις , σχολεία γείτονες , αστυνοµία και σπανιότερα ,από ιατρικά κέντρα είναι η εγκατάλειψη των παιδιών, οι κακές συνθήκες υγιεινής ,ένδυσης, κατοικίας και η ανεπαρκής παρουσία ή ολοκληρωτική απουσία από το σχολείο. 46 ΝΕΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Σύνδροµο munchausen. Το σύνδροµο munchausen περιγράφει άτοµα που έχουν τόση εξάρτηση – εθισµό στο νοσοκοµείο ώστε επινοούν ανύπαρκτα συµπτώµατα και προκαλούν άχρηστες εξετάσεις, θεραπείες και χειρουργικές επεµβάσεις. ∆εν πρόκειται για κατά φαντασίαν ασθενείς. Γνωρίζουν ότι είναι υγιείς, αλλά ηδονίζονται να επινοούν και να κατασκευάζουν συµπτώµατα για να εξασφαλίζουν υγειονοµική περίθαλψη και για να τραβούν το ενδιαφέρον του οικογενειακού περιβάλλοντος. Το 1977 ο Meadow χρησιµοποίησε τον όρο munchausen by proxy για δυο οικογένειες όπου οι µητέρες επί χρόνια επινοούσαν συµπτώµατα στα παιδιά τους. Το άρθρο δεν προκάλεσε τότε µεγάλη ανταπόκριση, ίσως γιατί δεν ήταν σε παιδιατρικό περιοδικό, ίσως δεν είχε έρθει τότε το πλήρωµα του χρόνου. Οι γονείς, συνήθως η µητέρα, είναι άτοµα ευχάριστα, πολύ συνδεδεµένα µε το παιδί, υπερπροστατευτικά. Συχνά είναι πρώην νοσοκόµες. Μέσα στο νοσοκοµείο συνδέονται φιλικά µε το προσωπικό, βοηθούν, είναι υποστηρικτικές και δεν παύουν να εκφράζουν την εκτίµηση τους για το ίδρυµα και την ευγνωµοσύνη τους για τη υψηλού βαθµού ιατρική φροντίδα που έχει το παιδί. Μια µητέρα όταν ο γιατρός συντετριµµένος της ανακοίνωσε ότι η λαπαροτοµία ότι δεν απεκάλυψε τα αίτια του προβλήµατος του παιδιού, του πρόσφερε τσάι και τον παρηγόρησε λέγοντας : δεν πειράζει γιατρέ µου, είµαι σίγουρη πως κάποια άλλη εγχείρηση θα βρείτε για το καηµένο το µωρό µου. Η κλινική εικόνα ποικίλει. Συνηθέστεροι είναι οι σπασµοί που έχουν το πλεονέκτηµα ότι οι γιατροί δεν έχουν την απαίτηση να δουν την κρίση για να αρχίσουν εξετάσεις και θεραπεία αναφέρονται από τις πιο απλές µέχρι τις πιο εξωτικές συµπτωµατολογίες ανάλογα µε τις γνώσεις της µητέρας και την νοσοκοµειακή υποδοµή. Αρκετά συχνή είναι η µόλυνση βιολογικών δειγµάτων που αναλαµβάνει να διακινήσει η µητέρα, µε αίµα δικό της ή του παιδιού. Αναφέρεται υποδόρια έγχυση αίµατος του ίδιου του παιδιού για την πρόκληση πορφυρικού εξανθήµατος. Ένα παιδί έφθασε στην εφηβεία καθηλωµένο σε αναπηρικό καροτσάκι λόγω ανεξήγητης αδυναµίας των µυών των κάτω άκρων. Καµιά φορά τα παιδιά µεγαλώνοντας αρχίζουν να συνεργάζονται µε την µητέρα π.χ. µαθαίνουν πως όταν αναφέρεται επεισόδιο σπασµών αναµένεται από αυτά να είναι κάπως ληθαργικά. Σιγά – σιγά καταλήγουν να επινοούν κι αυτά συµπτώµατα και εξελίσσονται σε άτοµα υποχόνδρια ή σε κλασικό σύνδροµο munchausen. 47 Η σωµατική κακοποίηση σπάνια γίνεται από τη µητέρα. Συνήθως γίνεται από ανυποψίαστους, ευσυνείδητους γιατρούς και µπορεί να είναι πολύ σοβαρή. Στην Αγγλία µε το άριστο σύστηµα επικοινωνίας, αναφέρεται περίπτωση παιδιού 8 ετών που είχε κάνει πλήρη έλεγχο του ουροποιητικού για ακαθόριστα ενοχλήµατα, σε 12 παιδιατρικές κλινικές. Ακόµη και στη συνηθέστερη περίπτωση της διερεύνησης ανύπαρκτων σπασµών θα γίνει τουλάχιστον εξέταση αίµατος, ΗΚΓγράφηµα, βυθοσκόπηση, αξονική τοµογραφία, και εφόσον επιµένουν οι κρίσεις θα δοθεί θεραπευτική αγωγή παρά τα αρνητικά εργαστηριακά ευρήµατα. Ένα παιδί 5 ετών είχε ήδη στο ιστορικό του 250 ιατρικές επισκέψεις. Ασφαλώς οι περισσότερες από αυτές δεν κατέληξαν σε ιατρογενή σωµατική κακοποίηση. Ωστόσο ο γιατρός δεν ανέχεται εύκολα να του διαφεύγει η διάγνωση και η επιµονή του υποτιθέµενου συµπτώµατος τον παρασύρει σε νέες εξετάσεις και θεραπείες και παραποµπή σε ειδικούς που και αυτοί θεωρούν καθήκον τους να διερευνήσουν την περίπτωση σε βάθος µε όσο τελειότερες τεχνικές διαθέτουν. Έτσι τα παιδιά υφίσταται άχρηστες µέχρι επικίνδυνες ακτινογραφίες, αγγειογραφίες, αιµοληψίες, ειδικές δίαιτες, οσφυονωτιαίες παρακεντήσεις, λαπαροτοµίες, κολονοσκοπήσεις, γαστροσκοπίσεις, βιοψίες νεφρού, οστών, δέρµατος, βαριούχους υποκλυσµούς, µεταγγίσεις, απευαισθητοποίηση µε ενέσεις αλλεργιογόνου. Σε κάποια περίπτωση έγινε νεφρεκτοµή και σε άλλη αφαίρεση τµήµατος του εντέρου µε παρά φύσιν έδρα. Η διάγνωση munchausen, γίνεται συνήθως τυχαία όταν για κάποιο λόγο αποµακρυνθεί η γυναικά από το παιδί. Τότε τα συµπτώµατα και τα εργαστηριακά ευρήµατα σταµατούν ως εκ θαύµατος. Σε κάθε περίπτωση ανεξήγητων συµπτωµάτων ή εργαστηριακών ευρηµάτων που δεν ταιριάζουν µε την κλινική εικόνα, πρέπει να µπαίνει η υποψία munchausen οι πληροφορίες που δίνει η µητέρα να επιβεβαιώνονται από άλλα µέλη της οικογένειας, οι εξετάσεις να παίρνονται µε ευθύνη του νοσηλευτικού προσωπικού χωρίς την ανάµιξη της µητέρας και το παιδί να παρακολουθείται για λίγες µέρες χωρίς επαφή µαζί της. Τώρα που γνωρίζουµε την ύπαρξη του συνδρόµου θα µας είναι πιο εύκολο να µην εµπιστευόµαστε πάντοτε τυφλά την µητέρα. Κι ακόµη, µας δίνεται αφορµή, να αναλογιστούµε για πόση ιατρογενή κακοποίηση είµαστε υπεύθυνη όχι µόνο στις ακραίες περιπτώσεις όπου παρασυρόµαστε από αναξιόπιστους γονείς, αλλά και στις καθηµερινές περιπτώσεις όπου παρασυρόµαστε από το επιστηµονικό ενδιαφέρον και από την ανάγκη να απαντήσουµε σε επιστηµονικά ερωτήµατα που ίσως δεν έχουν καµία σχέση µε την υγεία του παιδιού που θέλουµε να φροντίσουµε. 48 ΣΥΝ∆ΡΟΜΟ ΤΟΥ ΑΜΕΤΟΧΟΥ ΘΕΑΤΗ Στον επιστηµονικό τύπο αναφέρεται µόλις πρόσφατα η πραγµατικά τυχαία κακοποίηση του παιδιού κατά την συµπλοκή των γονιών του ή άλλων ενηλίκων υπεύθυνων για την φροντίδα του. Η βία µεταξύ συζύγων δεν είναι βέβαια καινούργιο φαινόµενο. Το καινούργιο είναι ίσως ότι δεν θεωρείται πια φυσιολογική κατάσταση και καταγράφεται από τις υγειονοµικές και κοινωνικές υπηρεσίες ενώ άλλοτε γινόταν προσπάθεια να µείνει κρυφή ακόµα και από το άµεσο κοινωνικό περιβάλλον. Σήµερα, 20% των ζευγαριών αναφέρουν ένα τουλάχιστον επεισόδιο σωµατικής κακοποίησης τον χρόνο και 8% έχουν κακοποίηση τόσο σοβαρή, ώστε να χρειάζεται ιατρική παρέµβαση. Η µητέρα που κρατά το µωρό στην αγκαλιά της µπροστά στην απειλή χτυπήµατος, από ένστικτο αυτοσυντήρησης, το χρησιµοποιεί σαν ασπίδα και το παιδί κακοποιείται χωρίς να είναι το ίδιο αντικείµενο της οργής του πατέρα. Είναι δηλαδή µια τυχαία κακοποίηση. Ωστόσο είναι ένα παιδί που βρίσκεται σε κίνδυνο άµεσο και έµµεσο, άµεσο γιατί τα επεισόδια συνήθως επαναλαµβάνονται και χρησιµοποιούνται συχνά µαχαίρια ή άλλα φονικά όπλα και έµµεσο γιατί γνωρίζουµε πως οι κακές σχέσεις µεταξύ συζύγων είναι ο σταθερότερος προδιαθεσικός παράγοντας για κακοποίηση – παραµέληση. Πρέπει λοιπόν οι περιπτώσεις αµέτοχου – αθώου θεατή να αναγνωρίζονται, να καταγράφονται και να αντιµετωπίζονται µε την ίδια διαδικασία που υπάρχει και για τις µορφές κλασικής σωµατικής κακοποίησης. ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΜΒΡΥΟΥ Είναι κατάσταση ακραία που συζητείται όλο και περισσότερο από όσους ασχολούνται µε την κακοποίηση – παραµέληση, αλλά πολύ δύσκολα θα ενταχθεί σε αυτήν επίσηµα για λόγους θεωρητικούς και πρακτικούς. Υπάρχουν οι παρακάτω προβληµατισµοί : Όταν µια µητέρα δίνει ναρκωτικά και αλκοόλ στο βρέφος της για να µην κλαίει και ενοχλεί τον εραστή της, χωρίς αµφιβολίες και χωρίς µεγάλη δυσκολία η περίπτωση θεωρείται ότι εµπίπτει στα πλαίσια της κακοποίησης και το βρέφος προστατεύεται από τους όποιους νόµους έχει θεσπίσει η πολιτεία. Όταν µια άλλη µητέρα παίρνει ναρκωτικά ή µεθά κατά την εγκυµοσύνη ασφαλώς κακοποιεί το έµβρυο που κυοφορεί, αλλά πώς να της αφαιρέσουµε την γονική µέριµνα; Κι εκείνη που καπνίζει ενώ γνωρίζει ότι ο καπνός βλάπτει το κύηµα; ∆εν το κακοποιεί; ∆εν αξίζει τουλάχιστον την ηθική µας καταδίκη; Αλλά πώς να καταδικάσουµε αυτή 49 τη µητέρα που προκαλεί µια µικρή βλάβη στο έµβρυο ή µόνο αυξάνει τις πιθανότητες βλάβης όταν δεν καταδικάζουµε τη χειρότερη κακοποίηση, τη διακοπή της κύησης; Όµως τι µας ενδιαφέρει αν θα την καταδικάσουµε ή όχι; Ας προβληµατιστούν για αυτό οι νοµοθέτες. Εµάς τους υγειονοµικούς και κοινωνικούς επιστήµονες µας προβληµατίζει το φαινόµενο και οι πρακτικές προεκτάσεις του. Η έγκυος που έχει εξάρτηση από κάποια ουσία, έχει µεγαλύτερη πιθανότητα πρόωρου τοκετού, αναστολής ανάπτυξης του εµβρύου, πρόωρη αποκόλληση πλακούντα, προεκλαµψίας. Το νεογνό της είναι ήδη κακοποιηµένο κι έχει µεγάλο κίνδυνο να παρουσιάσει προβλήµατα στη σωµατική και πνευµατική του εξέλιξη από παραµέληση. Είτε τα ονοµάσουµε κακοποιηµένα, είτε χρησιµοποιήσουµε άλλο όρο, υπάρχουν σήµερα και στην Ελλάδα παιδιά που κυοφορούνται µε επικίνδυνες συνθήκες ενδοµήτριου περιβάλλοντος για τις οποίες ευθύνεται η µητέρα. Έχουν ανάγκη από προστασία – παρέµβαση τόσο πριν όσο και µετά τη γέννηση. Το ποία µπορεί να είναι ή παρέµβαση χρειάζεται να ερευνηθεί µε µεγάλη προσοχή. ∆εν γίνεται βέβαια, να απαγορευτεί η τεκνοποίηση σε γυναίκες που έχουν µεγάλο κίνδυνο κακοποίησης του εµβρύου. Το να αποµακρυνθεί το έµβρυο από το ανθυγιεινό περιβάλλον της µήτρας µοιάζει τερατώδες και αντιδεοντολογικό. Το ίδιο τερατώδες και αντιδεοντολογική µας φαινόταν πριν λίγα χρόνια και η αποµάκρυνση του κακοποιηµένου βρέφους. Η πικρή πείρα µας ανάγκασε να αλλάξουµε την δεοντολογία µας. Καταλήξαµε να δεχτούµε πως παρά να πεθάνει στην αγκαλιά της µάνας του, καλύτερο για το παιδί είναι να µεγαλώσει µακριά της έστω και ιδρυµατικό. Το να καθιερωθεί η κυοφορία από θετή µήτρα ως παρέµβαση εκλογής σε περιπτώσεις κακοποίησης εµβρύου, φαίνεται να ανήκει αυτή τη στιγµή στο χώρο της επιστηµονικής φαντασίας. Χαρακτηριστικό της αλλαγής στον τρόπο του σκέπτεσθαι είναι τούτο : Μέχρι τώρα οι νόµοι που προστατεύουν την εγκυµοσύνη αναφέρονται στην ίδια την έγκυο. Όποιος την κακοποιήσει τιµωρείται ανάλογα µε τις βλάβες που προκάλεσε σε αυτήν. Τώρα υπάρχει η τάση να θεσπιστούν νόµοι ανάλογα βλάβη που προκλήθηκε στο έµβρυο. Η ίδια δόση βίας µπορεί να προκαλέσει µικροτραυµατισµούς στη µητέρα, αλλά µόνιµες βλάβες του ΚΝΣ στο κύηµα. Η διαφορά είναι σηµαντική. Οι νοµικοί λένε ότι οι νόµοι έπονται των κοινωνικών αλλαγών. Η κινητοποίηση των γιατρών πρέπει να προηγείται κατά πολύ της νοµοθεσίας. Ήρθε δηλαδή η ώρα να πάψουµε να θεωρούµε την περίπτωση του κακοποιηµένου εµβρύου τραβηγµένη από τα µαλλιά και να αρχίσουµε να αναζητούµε τρόπους να την αντιµετωπίσουµε. Ίσως το πρώτο βήµα να είναι η επαφή και συνεργασία όσων ασχολούνται µε την κακοποίηση, µε όσους ασχολούνται µε την αντιµετώπιση των ναρκοµανών. 50 ΟΙ ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΤΕΡΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ . 1. ΕΚ∆ΗΛΗ-ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΑ :Έκδηλη µορφή επιθετικότητας είναι εκείνη που µεταβάλλεται σε συµπεριφορά και είναι δυνατόν να παρατηρηθεί και λανθάνουσα εκείνη η µορφή που εµφανίζεται µόνο στην περιοχή του συνειδητού και του ασυνείδητου .Μπορεί ,δηλαδή ,η επιθετικότητα να είναι «ορατή», «έκδηλη»,αλλά και «λανθάνουσα», «αόρατη και πολλαπλά ψιµυθιωµένη» . 2. ΑΜΕΣΗ-ΈΜΜΕΣΗ :Η διαφορά µεταξύ άµεσης και έµµεσης µορφής επιθετικότητας βρίσκεται στο αντικείµενο προς το οποίο κατευθύνεται η επιθετική ενέργεια .Η άµεση επιθετικότητα στρέφεται κατευθείαν εναντίον του αντικειµένου που σκοπεύει να βλάψει ,ενώ η έµµεση µορφή µετατοπίζεται από το αρχικό της αντικείµενο σε ένα υποκατάστατο . 3. ΕΞΩΣΤΡΕΦΗΣ - ΕΝ∆ΟΣΤΡΕΦΗΣ :Η εξωστρεφής κατευθύνεται προς τον έξω κόσµο «εξωποινική» και η εσωστρεφής εναντίον του ίδιου του προσώπου από το οποίο προέρχεται σαν «αυτοεπιθετικότητα» ή «ενδοποινική» .Αυτή η «ενδοποινική επιθετικότητα είναι πιο οδυνηρή από την εξωποινική» . 4. ΦΥΣΙΚΗ-ΨΥΧΙΚΗ :Η διαφορά µεταξύ αυτών των δυο αναφέρεται στη µορφή εκδήλωσης της επιθετικότητας στη συµπεριφορά .Η φυσική επιθετικότητα εκδηλώνεται σε πράξη ,που βασίζεται στην πρόθεση να προξενήσει σωµατική βλάβη σε ένα πρόσωπο ή ζώο , ενώ η ψυχική εµφανίζεται µε συµβολική και µεσολαβητική µορφή . 5. ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ-ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΙΚΗ :Η εκφραστική επιθετική πράξη γίνεται η ίδια αυτοσκοπός (επιθετικότητα για την επιθετικότητα )και συνοδεύεται άµεσα µε οξυθυµικές ενδοπροσωπικές διεγέρσεις .Αντίθετα η συντελεστική µορφή επιθετικότητας υπηρετεί µόνο σαν µέσο για την πραγµατοποίηση ενός συγκεκριµένου σκοπού έξω από την επιθετική ενέργεια και 6. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΑΝΤΙΚΟΙΝΩΝΙΚΗ :Είναι δύο διαφορετικές µορφές επιθετικότητας και ο σαφής τους διαχωρισµός προϋποθέτει περισσότερο την αποδοχή του πολιτιστικού περιβάλλοντος .Τα κοινωνικά κριτήρια παίζουν σηµαντικότερο ρόλο από τα ψυχολογικά .Κοινωνικές επιθετικότητες είναι µορφές εχθρικών πράξεων ,που γίνονται αποδεκτές µέσα σε ένα συγκεκριµένο πολιτισµό στο πλαίσιο των κοινωνικών κανόνων και αξιών .Στις αντικοινωνικές επιθετικότητες συµπεριλαµβάνονται όλες εκείνες οι πράξεις ,που γίνονται ταµπού και καθιερώνονται αρνητικά µε νόµιµους και ηθικούς κανόνες του κοινωνικού συστήµατος .Εκείνες οι µορφές 51 επιθετικότητας που δεν έχουν την πρόθεση ή το σκοπό να βλάψουν ή να τραυµατίσουν τον άλλο, (π.χ. τα ατυχήµατα),δεν µπορούν να θεωρούνται επιθετικές µορφές .Επίσης κι εκείνες οι µορφές επιθετικής συµπεριφοράς ,που έχουν πρόθεση και σκοπό αντί-επιθετικής φύσης (π.χ. η αντίσταση και η άρνηση εκτέλεσης διαταγής ,που απαιτεί πραγµατοποίηση κοινωνική επιθετικότητας όπως ,σε περίπτωση πολέµου ,την αφαίρεση ανθρώπινης ζωής ,σκοτώνοντας κανείς τον εχθρό του που πολεµά απέναντι του ),πρέπει µε τα ψυχολογικά κριτήρια να αποκλειστούν από την κατηγορία των επιθετικών πράξεων . Μετά από αυτή την προσπάθεια να απαντήσουµε συνοπτικά στο ερώτηµα :Τι είναι επιθετικότητα ; θα ασχοληθούµε στη συνέχεια µε εκείνο το σοβαρό πρόβληµα ,που έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις µεταξύ των επιστηµόνων ,το πρόβληµα της προέλευσης και των αιτίων της επιθετικότητας . Σαν απάντηση σε αυτό το ερώτηµα θα αναφέρουµε πολύ συνοπτικά τις σπουδαιότερες θεωρίες των εκπροσώπων δυο µεγάλων σχολών της ψυχολογίας ,που ερµηνεύουν τα αίτια της επιθετικότητας από αντίθετες οπτικές γωνίες . Η πρώτη σχολή υποστηρίζει πως τα αίτια της επιθετικότητας είναι έµφυτα και ενδογενή .Η επιθετική συµπεριφορά δηλαδή είναι ορµικό ή ενστικτικό φυλογενετικό προϊόν ,που λίγο επηρεάζεται από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες .Η δεύτερη σχολή ,αντίθετα θεωρεί εξωγενή και πολιτιστικά τα αίτια της επιθετικότητας και υπερτονίζει το σηµαντικό ρόλο των περιβαλλοντικών παραγόντων ,της αγωγής ,της µάθησης και της εµπειρίας για τη γένεση της . 52 ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Παρά την πρόσφατη δηµοσιότητα που έχει πάρει το θέµα στην τηλεόραση, τις εφηµερίδες και τα περιοδικά, η φρικτή σωµατική κακοποίηση των θυµάτων δεν είναι εύκολο να περιγραφεί. Μερικά επεισόδια είναι πιο έντονα από, άλλα. Όλα όµως, είναι τροµακτικά. Τα χειρότερα επεισόδια που παρουσιάζονται σε αυτή τη µελέτη, συνέβησαν στη διάρκεια της δεύτερης φάσης του κύκλου κακοποίησης. Η περισσότερη βία προκλήθηκε από τους άντρες, αν και, σε µερικές περιπτώσεις οι γυναίκες προξένησαν τον τραυµατισµό των αντρών. Γενικά, αυτή η βιαιότητα από τις γυναίκες εµφανιζόταν στην προσπάθεια τους να αµυνθούν. Όχι µόνο οι άντρες είναι πιο δυνατοί από τις γυναίκες αλλά, επίσης, έχουν µάθει από παιδιά πώς να παλεύουν. Οι γυναίκες δεν έχουν αυτή τη δύναµη ή την εκπαίδευση, έτσι βρίσκονται σε µειονεκτική θέση σε µια σωµατική πάλη. Ακόµα και εκείνες οι γυναίκες που είχαν κάποια εκπαίδευση στην αυτοάµυνα, δεν είναι ικανές να χρησιµοποιήσουν µε επιτυχία τις γνώσεις τους για να αποκρούσουν µια επίθεση από τους άντρες τους. ∆εν ήταν όλοι οι άντρες µεγαλόσωµοι και δυνατοί. Υπήρχαν πολλοί που ήταν µικρόσωµοι, αλλά τροµεροί στις εκρήξεις τους. Οι κακοποιήσεις που ανέφεραν οι γυναίκες κυµαίνονται από πολύ µικρές ( σε σωµατικά αποτελέσµατα ) µέχρι πολύ µεγάλες. Στην πρώτη κατηγορία άνηκαν, ένα χαστουκάκι στο πρόσωπο, µια ξυλιά, µια τσιµπιά στο µάγουλο ή στο χέρι, µια ελαφριά γροθιά και τράβηγµα των µαλλιών. Αν αυτές οι ενέργειες συνέβαιναν συχνά, χωρίς να παίρνετε υπόψη η σωµατική κατάσταση των γυναικών, µπορούσαν να θεωρηθούν ως σωµατικές κακοποιήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι µικρότερες επιθέσεις γρήγορα κλιµακώνονταν σε µεγαλύτερες. Χτυπώντας µια φορά τη γυναίκα του ένας άντρας, φαίνεται πως γίνεται πιο εύκολο µετά να την ξαναχτυπήσει. Είναι σαν να πέφτει ένα ταµπού και η συµπεριφορά, από ΄’κει και ύστερα γίνεται ανεξέλεγκτη. Οι µεγαλύτερες κακοποιήσεις περιλάµβαναν, χαστουκάκια και γροθιές στο πρόσωπο και στο κεφάλι, κλωτσιές και κλωτσιές σε όλο το σώµα, φράξιµο της αναπνοής µέχρι λιποθυµιάς, σπρώξιµο και πέταγµα µέσα στο δωµάτιο, στη σκάλα ή πάνω σε αντικείµενα, στραµπούλιγµα ή σπάσιµο των χεριών, καψίµατα από σίδερο ή καυτά υγρά, τραύµατα από πέταγµα αντικειµένων, βίαιο ξύρισµα του ηβικού τριχώµατος, βίαιες σεξουαλικές επιθέσεις, µαχαιρώµατα και ακρωτηριασµοί ( µε την χρήση διαφόρων αντικειµένων, όπως µαχαιριών, τσεκουριών κ.τ.λ ) και 53 τραύµατα από πυροβόλα όπλα. Τα πιο συνηθισµένα σωµατικά τραύµατα που αναφέρθηκαν ήταν εκείνα που γινόταν από χτυπήµατα των χεριών και των ποδιών του άντρα πάνω στο πρόσωπο, το κεφάλι, την πλάτη και τα πλευρά. Σπασµένα πλευρά και χέρια ήταν τα πιο συνηθισµένα σπασµένα κόκαλα. Τα χέρια συνήθως έσπαγαν, όταν οι γυναίκες τα σήκωναν για να αµυνθούν. Μερικές γυναίκες είχαν σπάσει τον λαιµό ή την σπονδυλική τους στήλη µετά από χτυπήµατα ή πέφτοντας πάνω σε αντικείµενα. Μια γυναίκα είχε χάσει το ένα της νεφρό και είχε τραυµατίσει το άλλο, όταν την πέταξε ο άντρας της πάνω στην σόµπα της κουζίνας. Άλλες υπέφεραν από εσωτερικές αιµορραγίες και αιµατώµατα. Αναφέρθηκαν επίσης, πρησµένα µάτια και µύτες, σπασµένα δόντια και διασείσεις. Σε µεγάλο αριθµό περιπτώσεων είχε απαιτηθεί χειρουργική επέµβαση. Οι περισσότερες γυναίκες κρύβονται µετά από τα επεισόδια κακοποίησης. Η ικανότητα τους να αντέχουν τους πόνους χωρίς άµεση ιατρική βοήθεια είναι αξιοθαύµαστη. Γιατροί που είχαν εξετάσει τέτοιες περιπτώσεις αµέσως µετά από επεισόδια κακοποίησης, σχολίαζαν, αυτή την ικανότητα των γυναικών να ελαχιστοποιούν τους σοβαρούς πόνους τους. Συνήθως, χρειάζεται η γυναίκα να υποστεί κάποια σωµατική κακοποίηση για να παραδεχτεί πως κακοποιείται. Ακόµα και η µεγαλύτερη σωµατική κακοποίηση δικαιολογείται. Για αυτό και η πλειοψηφία των γυναικών είχε σωµατικά κακοποιηθεί πριν αποφασίσει να συµµετάσχει σε διάφορες έρευνες. Οι ελάχιστες που δεν είχαν υποστεί σωµατική βία λένε πως ζούνε διαρκώς µε την απειλή της. ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Πολλοί συγγραφείς έχουν αφιερώσει ολόκληρα βιβλία για να αποκαλύψουν την κτηνωδία του βιασµού και να καταλάβουν την ψυχολογία του. Ωστόσο, η σεξουαλική κακοποίηση δεν περιγράφεται µόνο στα πλαίσια του βιασµού, αν και υπάρχουν πολλές οµοιότητες ανάµεσα στον βιασµό και την σεξουαλική κακοποίηση. Οι ψυχολόγοι έχουν αναλύσει, τη σεξουαλική κακοποίηση σε διαδοχικά στάδια που έχουν όµως µια συνέχεια. Οι αρνητικές περιπτώσεις που συµπεριλαµβάνονται στην σεξουαλική κακοποίηση είναι οι ακόλουθες, αισχρά τηλεφωνήµατα, κρούσµατα από ηδονοβλεψίες, κρούσµατα από επιδειξιµανείς, σεξουαλικά πειράγµατα στο δρόµο, κρούσµατα από εφαψίες, βιασµοί, σεξουαλικές κακοποιήσεις µικρών κοριτσιών και αποπλανήσεις και βιασµοί από πρόσωπα που έχουν κοινωνικά επαγγέλµατα, (γιατροί, εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί κτλ). Επίσης έχει εξεταστεί οι οµοιότητες ανάµεσα στην 54 σεξουαλική βία και γενικά τη βία εναντίων των γυναικών. ∆εν είναι περίεργο που και στα δυο είδη βίας υπάρχουν προκαταλήψεις εναντίον των γυναικών. Αυτές οι µορφές τις βίας δεν αναφέρονται σε όλη τους την έκταση. Βλέπουµε συνήθως µόνο την κορυφή του παγόβουνου. Μια άλλη οµοιότητα βρίσκεται στο < φταίξιµο του θύµατος > και για τα θύµατα βιασµού και για τις κακοποιηµένες γυναίκες. Παρά τις οµοιότητες ανάµεσα στο βιασµό και την κακοποίηση, υπάρχουν και σηµαντικές διαφορές όταν η σεξουαλική πράξη γίνεται µεταξύ ενός ζευγαριού σε επαναλαµβανόµενη βάση. Η πιο προφανής είναι ότι η σεξουαλική δραστηριότητα ανάµεσα στο ζευγάρι µπορεί να είναι απολαυστική µερικές φορές. Ερευνήτρια ( marjory fields ), υποστηρίζει, πως αν όλοι οι βιασµοί που συµβαίνουν σε παντρεµένα ζευγάρια προσθέτονταν στο επίσηµο ποσοστό βιασµών, τα αποτελέσµατα θα ήταν συντριπτικά. Οι περισσότερες από τις γυναίκες αισθάνονται ότι έχουν βιαστεί από τους άντρες τους. Οι κακοποιηµένες γυναίκες δεν µπορούν να προβλέψουν πότε η ερωτική επαφή θα τους είναι ευχάριστη. Εξαιτίας της απρόβλεπτης συµπεριφοράς του δράστη, εξακολουθούν να ελπίζουν πως η επόµενη φορά θα είναι ευχάριστη. Πειράµατα έχουν δείξει πως είναι πολύ δύσκολο να σταµατήσει κανείς να σταµατήσει κανείς µια συµπεριφορά που ενισχύεται περιοδικά, ιδιαίτερα αν η περιοδικότητα έχει τυχαίο και απρόβλεπτο χαρακτήρα. Αυτή ακριβώς είναι η κατάσταση που επικρατεί στις σεξουαλικές σχέσεις ανάµεσα στην κακοποιηµένη γυναίκα και τον άντρα της. Η περιοδική ενίσχυση συµµετέχει στη µετατροπή της γυναίκας σε θύµα, αφού η τρυφερή συµπεριφορά παίζει τον ρόλο του ενισχυτή, ο οποίος διατηρεί τις ελπίδες της γυναίκας ότι την επόµενη φορά θα είναι καλύτερα. 55 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΠΟΣΤΕΡΗΣΗ Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν πως ο ακρογωνιαίος λίθος στη µετατροπή των κακοποιηµένων γυναικών σε θύµατα είναι οικονοµικός. Τόσο διαφορετικές οµάδες, όπως οι φεµινίστριες και οι αστυνοµικοί, πιστεύουν πως αν αυτές οι γυναίκες ήταν οικονοµικά ανεξάρτητες, δεν θα παρέµεναν στις σχέσεις κακοποίησης τους. Το χρήµα, πάντως, δεν προστατεύει τις γυναίκες από την κακοποίηση. Η εικόνα της κακοποιηµένης γυναίκας, που προέρχεται από τη µεσαία ή την ανώτερη τάξη, είναι δύσκολο να κατανοηθεί από περισσότερους ανθρώπους. «γιατί δεν φεύγει;» είναι η µόνιµη ερώτηση. «Αφού έχει αρκετά χρήµατα για να ξεφύγει». Μόνο όταν κατανοηθεί η αλληλεπίδραση µεταξύ των οικονοµικών παραγόντων και των ψυχολογικών δεσµών, θα αρχίσουµε να καταλαβαίνουµε καλύτερα το σύνδροµο της κακοποιηµένης γυναίκας. Σπάνια η γυναίκα αισθάνεται την οικονοµική σταθερότητα, ακόµα και όταν είναι οικονοµικά ανεξάρτητη. Γυναίκες επαγγελµατίες, γυναίκες που έχουν κληρονοµήσει περιουσίες και γυναίκες επιχειρηµατίες αισθάνονται πως οι άντρες τους έχουν τον έλεγχο των χρηµάτων τους, κι όχι µόνο οι νοικοκυρές, που στην πράξη εξαρτώνται από τα εισοδήµατα των αντρών τους και τη γενναιοδωρία τους. Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι οι γυναίκες που περισσότερο αποφασίζουν να φύγουν είναι εκείνες που υποστηρίζονται από την κοινωνική πρόνοια. Ξέρουν πως αν ακολουθήσουν τις νόµιµες διαδικασίες, η πολιτεία θα υποστηρίξει οικονοµικά αυτές και τα παιδιά τους. Όσο ταπεινωτικό και αν είναι το σύστηµα της κοινωνικής πρόνοιας, αυτές οι γυναίκες ξέρουν πως δεν είναι θύµατα ενός αφεντικού (συνήθως άντρα), ούτε θύµατα των άδικων και ανεκτέλεστων νόµων για τη διατροφή εκείνων και των παιδιών τους, ούτε εξαρτώνται από το µέγεθος της ανεργίας. Οι γυναίκες βρίσκονται σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση όταν είναι παντρεµένες. Συνήθως, οι άντρες κερδίζουν περισσότερα χρήµατα από τις γυναίκες τους. Συνδυάζοντας δυο εισοδήµατα, ένα ζευγάρι έχει στη διάθεση του περισσότερα χρήµατα για τον καθένα. Επίσης, οι άντρες κερδίζουν οικονοµικά από τον γάµο, ιδιαίτερα αν έχουν τον έλεγχο των χρηµάτων. Οι παντρεµένοι άντρες έχουν παίρνουν υψηλότερους µισθούς από τις γυναίκες (παντρεµένες ή όχι) και από τους ανύπαντρους άντρες, για την ίδια εργασία. Αυτή η διαφορά δικαιολογείται, συνήθως, από την ανάγκη που έχει ο άντρας να υποστηρίξει οικονοµικά την οικογένεια του και είναι ενδεικτική της αδικίας του συνόλου του οικονοµικού µας συστήµατος. Ακόµα κι έτσι, είναι δύσκολο να καταλάβουµε γιατί εύπορες γυναίκες παραµένουν σε βίαιες σχέσεις. Η Αµερικάνικη κοινωνία ενισχύει τον γάµο. Παρά το γεγονός ότι οι παντρεµένες γυναίκες είναι πιο συχνά καταπιεσµένες από τις ελεύθερες γυναίκες, ενθαρρύνονται να 56 παραµένουν παντρεµένες για οικονοµικούς λόγους, ακόµα και αν κακοποιούνται. Τα οικονοµικά µπορούν να χρησιµοποιηθούν µε δύο τρόπους σε µια σχέση κακοποίησης. Ένας τρόπος είναι να παγιδευτεί η γυναίκα στη σχέση από τον φόβο πως θα γίνει φτωχή. Ο δεύτερος τρόπος είναι να χρησιµοποιηθεί το χρήµα σαν όπλο καταναγκασµού. Συµβαίνει σε όλα τα κοινωνικοοικονοµικά επίπεδα και είναι τόσο ισχυρή ανάµεσα στους φτωχούς όσο και ανάµεσα στα άτοµα που έχουν υψηλότερα στάνταρ ζωής. Η οικονοµική σταθερότητα των ζευγαριών, στα οποία παρατηρούνται κακοποιήσεις, είναι συνήθως ένα µεγάλο πρόβληµα. Η οικονοµική αποστέρηση είναι µια µορφή ελέγχου, της οποίας η φύση µπορεί να είναι είτε ψυχολογική είτε σωµατική. Οι περισσότεροι ξέρουµε πως αισθάνεται κανείς όταν δεν µπορεί να αποκτήσει κάτι γιατί δεν έχει τα απαιτούµενα χρήµατα. Ο πόνος και το πλήγµα από αυτή τη στέρηση είναι πραγµατικά (για το συγκεκριµένο υποκείµενο) ανεξάρτητα από επίπεδο των εσόδων του και ανεξάρτητα από το αν η στέρηση αφορά ένα καινούργιο καναπέ, ένα φόρεµα για µια ειδική περίπτωση, ένα νέο αυτοκίνητο γιατί πάλιωσε το προηγούµενο ή αφορά χρήµατα για ρούχα ή για τρόφιµα των παιδιών ή για την πληρωµή του γιατρού. Αυτή η αποστέρηση είναι ιδιαίτερα οδυνηρή για τις γυναίκες που ασχολούνται µόνο µε τα οικιακά και δεν έχουν δικά τους έσοδα. Αυτές οι γυναίκες ξέρουν πως τα χρήµατα που παίρνουν εξαρτώνται από τα έσοδα των αντρών τους. Ακόµα και όταν οι γυναίκες έχουν δικά τους έσοδα, τα χρήµατα τους δεν ξοδεύονται για τις ίδιες, αλλά για την οικογένεια τους. Το νοµικό καθεστώς των γυναικών που ασχολούνται µε τα ΄΄οικιακά΄΄, είναι ακόµα σε αµφισβήτηση, γι’ αυτό άντρες και γυναίκες δεν ξέρουν πια δικαιώµατα έχουν. Μέσα σε αυτό το κλίµα αβεβαιότητας, η κακοποιηµένη γυναίκα είναι ιδιαίτερα τρωτή. Όχι µόνο φοβάται µήπως ο άντρας της δεν της δώσει τα απαραίτητα χρήµατα για τις ανάγκες της, αλλά επίσης, φοβάται µήπως συµβάλλει σε κάποια αναστάτωση του άντρα της και µειώσει, έτσι, τη δυνατότητα του να φέρει στο σπίτι χρήµατα. Φοβάται το ίδιο ακόµα κι αν τα αναγκαία για το σπίτι αγοράζονται µε δικά της χρήµατα. Άλλο ένα πρόβληµα είναι ότι συχνά το όνοµα της γυναίκας δεν εµφανίζεται στην ιδιοκτησία του ζευγαριού. Αυτός ο διακανονισµός γίνεται συχνά, για φορολογικούς λόγους. Μολονότι οι φορολογικοί νόµοι έχουν αλλάξει σήµερα προς την κατεύθυνση µιας µεγαλύτερης ισότητας αντρών και γυναικών, οι ενωµένες ιδιοκτησίες υπάρχουν γιατί έγιναν πριν από τις αλλαγές της νοµοθεσίας. Οι δράστες κακοποιήσεων έχουν συχνά ένα ιστορικό οικονοµικής αστάθειας. Οι ελεύθεροι επαγγελµατίες µπορεί να αυξοµειώνουν τα έσοδα τους ανάλογα µε τη διάθεση τους, την υγεία τους ή τις ειδικές συνθήκες. Αυτή η αστάθεια παρουσιάζεται ακόµα και στις περιπτώσεις 57 όπου η γυναίκα έχει δικές της πηγές εσόδων. Σε πολλές περιπτώσεις οι γυναίκες έπρεπε να δώσουν οικονοµικές εγγυήσεις για τους δράστες. Συχνά, η χρήση των οικονοµικών ως εργαλείου καταπίεσης έχει ως αποτέλεσµα την άρνηση των βασικών αναγκών. Οι άντρες θυµώνουν µε τις γυναίκες τους και αρνούνται να δώσουν χρήµατα για το νοίκι ή για φάρµακα. Ο φόβος των γυναικών να µην έχουν χρήµατα για τις στοιχειώδεις ανάγκες της ζωής προκαλεί αυτό το είδος της ψυχολογικής καταπίεσης. Συχνά, γυναίκες διηγούνται ιστορίες για αποστέρηση των παιδιών τους από ρούχα, ιατρική παρακολούθηση και φαγητό, προκειµένου να ευχαριστήσουν τους δράστες και να αποφύγουν µια κακοποίηση. Η χρήση του χρήµατος στις σχέσεις του ζευγαριού µπορεί να γίνει µε διάφορους τρόπους, που συχνά είναι καταναγκαστικοί. Για παράδειγµα, ο άντρας µπορεί να δίνει τον µισθό του στη γυναίκα του, αφού κρατά ένα ποσό για τις ανάγκες του, και να της λέει «πλήρωσε όλους τους λογαριασµούς». Αυτό που δεν συζητείται είναι αν έχουν µείνει αρκετά χρήµατα για όλα τα έξοδα. Πράγµα, όµως, που µπορεί να συµβαίνει αν ο δράστης έχει ξοδέψει παράλογα ποσά για δώρα στη διάρκεια της τρίτης Φάσης του κύκλου κακοποίησης. Όταν η γυναίκα λέει πως είναι λίγα τα χρήµατα, ο άντρας θυµώνει και αρχίζει να την κακοποιεί και να την τιµωρεί. Είναι δική της ευθύνη υποστηρίζει, να πληρωθούν οι λογαριασµοί. Αν δεν πληρωθούν το λάθος είναι δικό της. Εκείνος παίρνει το σταθερό ποσό των χρηµάτων για τα έξοδα του κι εκείνη τα υπόλοιπα. Έτσι η γυναίκα προσπαθεί να κάνει οικονοµία στο φαγητό ή να βρει κάποια δουλειά για να συµπληρώσει τα έσοδα. Τότε αυτός θυµώνει γιατί του σερβίρει χειρότερο φαγητό ή γιατί εκείνη δουλεύει, ενώ «δική µου γυναίκα δεν πρόκειται να δουλέψει». Θεωρεί τον εαυτό του ανίκανο και νοµίζει πως έτσι τον βλέπει και όλος ο κόσµος. Αυτός ο θύµος συχνά κλιµακώνεται σε σωµατικές κακοποιήσεις ή βρισιές και άλλες µορφές καταναγκασµού. Αν ο δράστης έχει πρόβληµα µε το ποτό, η γυναίκα δεν έχει άλλη εκλογή από το να διαχειρίζεται εκείνη τα χρήµατα. Αν του επιτρέψει να τα διαχειρίζεται εκείνος, θα τα ξοδέψει όλα στο ποτό. Ένας άλλος άδικος οικονοµικός διακανονισµός, που αναφέρθηκε στις συζητήσεις µε γυναίκες, ήταν όταν ο άντρας δεν έδινε κάποιο ποσό στη γυναίκα του, αλλά κρατούσε εκείνος όλη τη διαχείριση των χρηµάτων. Έτσι, η γυναίκα έπρεπε να του ζητά χρήµατα για να αγοράσει τα πράγµατα που χρειαζόταν ή ήθελε. Όχι µόνο έπρεπε να του ζητά χρήµατα αλλά και την άδεια του να τα ξοδέψει. Για παράδειγµα θα µπορούσε να του ζητήσει χρήµατα για να αγοράσει ένα καινούργιο παλτό κι εκείνος, τότε, θα µπορούσε να απαντήσει «µα, δεν σου αγόρασα ένα πέρσι; Χρειάζεσαι και άλλο»; Έτσι εκείνη αναγκάζεται να του δικαιολογείται, να τον παρακαλεί και να προσέχει τις διαθέσεις του, ώστε να βρει την κατάλληλη στιγµή για να του ζητήσει κάτι. Συνέχεια αµφισβητείται η κρίση της πάνω στην 58 αξιολόγηση των εξόδων. Συχνά, αυτές οι γυναίκες δεν καταλαβαίνουν πόσο απαράδεκτη είναι αυτή η συµπεριφορά, µολονότι, βέβαια, δεν τους αρέσει. Πολλές από αυτές έφυγαν από το σπίτι του πατέρα τους για να πάνε στο σπίτι του άντρα τους. Ο τρόπος που ζητούσαν χρήµατα δεν άλλαξε. Επιπλέον, η αποφυγή της ευθύνης για τη διαχείριση των χρηµάτων ένα φορτίο που δεν είναι καθόλου ευχάριστο, ιδιαίτερα όταν τα χρήµατα δεν είναι αρκετά, διαιωνίζει την κατάσταση. Αυτός ο οικονοµικός διακανονισµός έχει τις βάσεις του πάνω στην πίστη ότι ο άντρας είναι καλύτερος διαχειριστής των χρηµάτων. Πάντως, χωρίς τη στενή παρακολούθηση της γυναίκας, η κακή διαχείριση των χρηµάτων να οδηγήσει σε οικονοµική καταστροφή και τους δυο. Πολλές γυναίκες έλεγαν, πως έχασαν σπίτια, αυτοκίνητα και περιουσίες όταν οι δράστες τα είχαν υποθηκεύσει για να δανειστούν χρήµατα, που µετά δεν µπόρεσαν να πληρώσουν. Ένας άλλος οικονοµικός παράγοντας που επηρεάζει τις σχέσεις κακοποίησης είναι το χάσιµο εργασίας. ∆εν υπάρχει αµφιβολία πως όσο η ανεργία αποκτά µόνιµο χαρακτήρα (και για τον άντρα και για την γυναίκα), τόσο κλιµακώνεται η βία ανάµεσα στο ζευγάρι. Μια άλλη καταναγκαστική οικονοµική κατάσταση συµβαίνει όταν ο άντρας δεν εργάζεται και πρέπει το ζευγάρι να ζήσει από τα έσοδα της γυναίκας. Πολλές ηλικιωµένες γυναίκες είχαν βρεθεί σε µια τέτοια κατάσταση. Όταν οι άντρες τους ήταν νεότεροι, ήταν ικανοί να δουλεύουν σε µια σταθερή εργασία και να φέρουν στο σπίτι κάποια χρήµατα. Όσο µεγάλωναν, πάντως, γινόταν όλο και λιγότερο ικανοί να κρατήσουν µια δουλειά. Σε µερικούς οι µεταβολές της διάθεση τους επηρέαζαν την εργασία τους. Για άλλους, το ποτό έπαιζε καταλυτικό ρόλο. Γενικά, αυτές οι γυναίκες είχαν σταθερή εργασία για πολλά χρόνια. Η αµοιβή τους κρατούσε την οικονοµική σταθερότητα της οικογένειας τους. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι κακοποιηµένες γυναίκες είχαν κληρονοµήσει χρήµατα. Σ΄ αυτές τις σχέσεις, οι γυναίκες ποτέ δεν είχαν τον έλεγχο της κληρονοµιάς. Στις καλύτερες περιπτώσεις, η κληρονοµιά ήταν µοιρασµένη, αλλά, συνήθως, τα χρήµατα ξοδεύονταν από τον δράστη. Συνοπτικά: Η βία είναι και οικονοµική • Όταν απαιτεί τον απόλυτο έλεγχο και των εξόδων. • Όταν ο σύντροφος σου, σε αναγκάζει να του ζητάς χρήµατα (είτε εργάζεσαι είτε όχι) για τις οικογενειακές ανάγκες. • Όταν θέλει να εγκρίνει ο ίδιος τα έξοδα. • Όταν σου αφαιρεί το δικαίωµα να διαχειρίζεσαι µόνη σου το µισθό που σου αναλογεί από το νοικοκυριό. • Όταν προσπαθεί να σε έχει οικονοµικά εξαρτηµένη. 59 …..ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΒΙΑ Η ψυχολογική ή η οικονοµική βία δεν καταλήγουν πάντα και σε σωµατική. Όµως µια σωµατικά κακοποιηµένη γυναίκα έχει σίγουρα κακοποιηθεί και ψυχολογικά. ΑΣΚΗΣΗ ΒΙΑΣ ΣΕ ΠΑΙ∆ΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ Η σωµατική κακοποίηση των παιδιών είναι η ηθεληµένη χρήση σωµατικής βίας ή ηθεληµένες πράξεις αµέλειας από την πλευρά του γονέα ή άλλου κηδεµόνα που βρίσκεται σε αλληλεπίδραση µε ένα παιδί του οποίου έχει την επιµέλεια, και οι οποίες αποσκοπούν στον τραυµατισµό, την κάκωση ή την εξόντωση του παιδιού αυτού. [κατά το 1957 και 1968, 5993 και 6617 καταγγελίες, αντίστοιχα που έφθασαν στα γραφεία µητρώων κακοποίησης παιδιών εναρµονίζονταν απόλυτα στην παραπάνω περιγραφή. Τα αποσπάσµατα που ακολουθούν επελέγησαν, πρώτον, για να περιγράψουν τα χαρακτηριστικά των παιδιών που έχουν κακοποιηθεί και, δεύτερον, για να ερµηνεύσουν µε παραδείγµατα τη στάση της κοινωνίας απέναντι στην χρήση σωµατικής βίας ως µεθόδου επιβολής πειθαρχίας στα παιδιά.] Οι οικογένειες παιδιών που υπέστησαν κακοποίηση. Το 30% περίπου των παιδιών που έχουν κακοποιηθεί ζούσαν σε µητριαρχικές οικογένειες. Στο 46% των περιπτώσεων στο σπίτι ζούσε ο πατέρας του παιδιού, ενώ στο 20% σχεδόν, ένας πατριός. Περισσότερο από το 2% των παιδιών ζούσαν σε σπίτια ατόµων που είχαν αναλάβει τη φροντίδα τους χωρίς να τα έχουν υιοθετήσει και ένα 0,3% ζούσαν µε θετούς γονείς. Η µητέρα δεν ζούσε στο ίδιο σπίτι µε το παιδί σε περισσότερο από 12% των περιπτώσεων. Το 10% από τις µητέρες ήταν ανύπαντρες, το 20% σχεδόν ήταν χωρισµένες, διαζευγµένες, εγκαταλειµµένες ή χήρες και πάνω από τα δυο τρίτα ζούσαν µε το σύζυγο τους. Οι οικογένειες µη λευκών παιδιών ήταν σε µεγαλύτερο ποσοστό διαλυµένες από ότι των λευκών παιδιών. Τα στοιχεία για την οικογενειακή δοµή υποδηλώνουν µια σχέση ανάµεσα στη σωµατική κακοποίηση των παιδιών και την παρέκκλιση από την πρότυπη οικογενειακή δοµή, πράγµα που φαίνεται να ισχύει ιδιαίτερα για τα µη λευκά παιδιά. Η κατανοµή ηλικίας των γονέων των παιδιών που έχουν κακοποιηθεί δεν ενισχύει την άποψη ότι οι γονείς αυτοί είναι συνήθως πολύ νέοι. 60 Η αναλογία οικογενειών µε τέσσερα ή περισσότερα παιδιά ήτα σχεδόν διπλάσια ανάµεσα στις οικογένειες παιδιών που είχαν υποστεί κακοποίηση και για την οποία είχε γίνει καταγγελία, από ότι ανάµεσα σε όλες τις οικογένειες του αµερικάνικου πληθυσµού µε παιδιά κάτω των 18 ετών, ενώ στον ίδιο πληθυσµό η αναλογία µικρών οικογενειών ήταν πολύ µεγαλύτερη. Η αναλογία µεγαλύτερων οικογενειών ανάµεσα στις µη λευκές οικογένειες, ήταν σηµαντικά µεγαλύτερη από ότι στις οικογένειες των λευκών. Το επίπεδο εκπαίδευσης και απασχόλησης των γονέων ήταν σηµαντικά κατώτερο σε σύγκριση µε το επίπεδο του πληθυσµού στο σύνολο του. Οι µη λευκοί γονείς κατατάσσονται χαµηλότερα ως προς τα στοιχεία αυτά από ότι οι λευκοί. Σχεδόν οι µισοί από τους πατεράδες παιδιών που είχαν υποστεί κακοποίηση ήταν άνεργοι ολόκληρο τον χρόνο, και το 12% περίπου ήταν άνεργοι την περίοδο που κακοποιήθηκαν τα παιδιά. Τα ποσοστά ανεργίας ήταν υψηλότερα για τους µη λευκούς πατεράδες. Το εισόδηµα των οικογενειών των παιδιών που είχαν κακοποιηθεί ήταν πολύ χαµηλό και των οικογενειών µη λευκών παιδιών στις οποίες σηµειώθηκαν παρόµοια περιστατικά ακόµη χαµηλότερο. Κατά την περίοδο της κακοποίησης περισσότερο από 37% των οικογενειών είχαν πάρει κρατική βοήθεια κάποια περίοδο πριν το περιστατικό της κακοποίησης. Τα στοιχεία που αφορούν το ατοµικό ιστορικό των γονέων οι οποίοι είχαν καταγγελθεί για κακοποίηση των παιδιών τους υποδήλωναν ένα επίπεδο παρέκκλισης σε τοµείς ψυχοκοινωνικής λειτουργίας, το οποίο ξεπερνά τα επίπεδα παρέκκλισης στον γενικό πληθυσµό. Τα περιστατικά και οι συνθήκες που τα περιέβαλαν Στο 50% περίπου των περιστατικών δράστης ήταν η µητέρα ή η µητριά και στο 40% περίπου ο πατέρας. Ωστόσο, εφόσον στο 30% περίπου των οικογενειών αρχηγός ήταν η γυναίκα, το ποσοστό συµµετοχής των πατεράδων ήταν στην πραγµατικότητα µεγαλύτερο από ότι των µητέρων. Τα δύο τρίτα των περιστατικών σε οικογένειες όπου υπήρχαν πατεράδες ή πατριοί διαπράχθηκαν από αυτούς, ενώ οι µητέρες ή οι µητριές είναι υπεύθυνες για λιγότερα από τα µισά περιστατικά που συνέβησαν στα σπίτια τους. Περισσότερα από 70% των παιδιών κακοποιήθηκαν από έναν από τους φυσικούς τους γονείς, 14% σχεδόν από πατριό ή µητριά, λιγότερα από 1% από θετό γονέα, 2% από γονέα που δεν τα έχει υιοθετήσει, 1% περίπου από κάποιο από τα αδέλφια τους, 4% από τους άλλους συγγενείς και σχεδόν 7% από έναν παιδοκόµο. Το 51% των παιδιών κακοποιήθηκαν από γυναίκες. 61 Τα υπεύθυνα για την κακοποίηση άτοµα ήταν τα περισσότερα χαµηλού εκπαιδευτικού επιπέδου και κοινωνικοοικονοµικής θέσης. Το 61% περίπου, από αυτά άνηκαν σε µειονότητες, το 56,8% είχαν παρουσιάσει παρεκκλίσεις στην κοινωνική λειτουργία και τη συµπεριφορά πριν από το περιστατικό της κακοποίησης και το 12,3% ήταν σωµατικά άρρωστα εκείνη τη χρονιά. Το 11% παρουσίαζαν διαταραχές στη διανοητική τους λειτουργία, το 7,1% είχαν νοσηλευτεί σε ψυχιατρεία για ένα διάστηµα πριν το περιστατικό, 8,4% είχαν προσαχθεί σε δικαστήρια ανηλίκων και το 7,9% είχαν µεγαλώσει µε γονείς που ανέλαβαν τη φροντίδα τους χωρίς να τα έχουν υιοθετήσει. Λιγότερα από 14% είχαν ποινικό µητρώο. Σε ποσοστό 11% περίπου υπήρξαν και τα ίδια θύµατα κακοποίησης στην παιδική τους ηλικία, ενώ το 52,5% ήταν υπεύθυνα για κακοποίηση και πριν το συγκεκριµένο περιστατικό. Ένα εννοιολογικό υπόδειγµα σωµατικής κακοποίησης παιδιού Πολιτιστική δικαίωση της χρήσης της σωµατικής βίας στην ανατροφή του παιδιού. Ένα από σωµατικά συµπεράσµατα των πανεθνικών ερευνών ήταν η σωµατική κακοποίηση των παιδιών, δεν είναι σπάνιο και ασυνήθιστο γεγονός στην κοινωνία µας και δεν θα έπρεπε, συνεπώς να θεωρείτε αυτή καθαυτή επαρκής ένδειξη <παρέκκλισης> του ατόµου που διαπράττει κάτι τέτοιο, του παιδιού ή της οικογένειας. Η σωµατική κακοποίηση φαίνεται ότι είναι ενδηµική στην αµερικάνική κοινωνία, καθώς οι πολιτιστικοί κανόνες για την ανατροφή των παιδιών δεν αποκλείουν την χρήση ενός ορισµένου βαθµού σωµατικής βίας από τους ενήλικους που έχουν αναλάβει τη κηδεµονία τους. Η χρήση βίας τείνει µάλλον να ενθαρρύνεται µε διακριτικό και, µερικές φορές , όχι τόσο διακριτικό τρόπο από επαγγελµατίες ειδικούς στην ανατροφή των παιδιών, την εκπαίδευση και την ιατρική, από τον τύπο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, καθώς και από ειδικά και εκλαϊκευτικά έντυπα. Επιπλέον, τα παιδιά υφίστανται αρκετά συχνά σωµατική κακοποίηση στο περιβάλλον του σχολείου, του παιδικού σταθµού, των σπιτιών που έχουν αναλάβει τη φροντίδα τους και σε άλλα ιδρύµατα για παιδιά, ακόµη και στα δικαστήρια ανηλίκων. Ένας παράγοντας που συνέβαλε αποφασιστικά στην άποψη για την ενδηµική κακοποίηση των παιδιών, ήταν η διερεύνηση της κοινής γνώµης, που αποκάλυψε ότι οι ενήλικοί, σε ποσοστό 60% περίπου, σκέφτονταν πως ο καθένας σχεδόν θα µπορούσε κάποτε να τραυµατίσει ένα παιδί του οποίου είχε την επιµέλεια. Η ίδια έρευνα κατέδειξε επίσης ότι αρκετά εκατοµµύρια παιδιά µπορεί κάθε χρόνο να υποστούν διάφορα είδη σωµατικής κακοποίησης, µολονότι µερικές χιλιάδες µόνο υφίστανται σοβαρές σωµατικές κακώσεις και λίγες εκατοντάδες 62 πεθαίνουν από επιβολή υπερβολικής βίας. Στο πλαίσιο της λαϊκής έγκρισης της χρήσης βίας ενάντια στα παιδιά και της ενδηµικής έκτασης στην οποία επικρατούν τέτοιου τύπου περιπτώσεις, δεν θα έπρεπε να µας εκπλήσσει το γεγονός ότι από καιρό σε καιρό θα σηµειώνονται ακραία περιστατικά στην πορεία των κανονικών συνηθειών ανατροφής των παιδιών. Πρέπει να σηµειώσουµε ότι οι παιδοκόµοι που κακοποίησαν παιδιά είναι ‘κανονικά’ άτοµα που ασκούν το προνόµιο τους να τιµωρούν ένα παιδί, του οποίου τη συµπεριφορά θεωρούν ανάρµοστη. Μολονότι ορισµένα από τα άτοµα αυτά µπορεί, µερικές φορές να προχωρήσουν περισσότερο από όσο είχαν πρόθεση εξαιτίας του θυµού και της προσωρινής απώλειας του αυτοέλεγχου και /ή λόγω συµπτωµατικών γεγονότων, η συµπεριφορά τους ωστόσο δεν υπερβαίνει το δεοντολογικό φάσµα της επιβολής πειθαρχίας στα παιδιά, όπως ορίζεται από τον πολιτισµό µας. Επιπλέον οι πράξεις τους συνήθως δεν παραβαίνουν κανένα νόµο, εφόσον οι γονείς, όπως και οι δάσκαλοι και άλλα άτοµα που ασχολούνται µε την φροντίδα των παιδιών, έχουν τη δικαιοδοσία να χρησιµοποιούν σε λογικά πλαίσια τη σωµατική τιµωρία. Αυτό συµβαίνει γιατί τα παιδιά δεν προστατεύονται νοµικά από τη σωµατική επίθεση όπως προστατεύονται οι ενήλικες και, συνεπώς δεν απολαµβάνουν ίση προστασία σύµφωνα µε τον νόµο, όπως εγγυάται η τροπολογία του συντάγµατος. Ενώ λοιπόν η πολιτιστικά καθαγιασµένη και υποδειγµατική χρήση σωµατικής βίας στην ανατροφή των παιδιών µοιάζει να αποτελεί τη βασική αιτιολογική διάσταση όλης της βίας, δεν ερµηνεύει πολλές συγκεκριµένες πτυχές αυτού του φαινοµένου, ιδιαίτερα τα διαφορετικά ποσοστά στη συχνότητα εµφάνισης σε διαφορετικά στρώµατα του πληθυσµού. Έτσι, προκειµένου να ερµηνευτεί η περίπλοκη δυναµική της σωµατικής κακοποίησης των παιδιών, πρέπει να εξεταστούν ορισµένες πρόσθετες αιτιολογικές διαστάσεις. ∆ιαφορές στα πρότυπα ανατροφής των παιδιών ανάµεσα στα διάφορα κοινωνικά στρώµατα και τις εθνότητες. Τα διάφορα κοινωνικά και οικονοµικά στρώµατα της κοινωνίας και οι διάφορες εθνότητες διαφέρουν συνήθως, για διάφορους περιβαλλοντολογικούς και πολιτιστικούς λόγους, ως προς την φιλοσοφία και τις συνήθειες ανατροφής των παιδιών και, συνεπώς, στο βαθµό που εγκρίνουν τη σωµατική τιµωρία αυτές οι παραλλαγές στον τρόπο ανατροφής ανάµεσα στα διάφορα κοινωνικά και οικονοµικά στρώµατα αποτελούν ένα δεύτερο σύνολο αιτιολογικών διαστάσεων της κακοποίησης των παιδιών και εκφράζονται µε σηµαντικές παραλλαγές στα ποσοστά συχνότητας των περιστατικών ανάµεσα σε αυτά τα στρώµατα και τις οµάδες. Έτσι, για παράδειγµα, τα ποσοστά συχνότητας 63 συσχετίζονται συνήθως αρνητικά µε την εκπαίδευση και το εισόδηµα. Επίσης, ορισµένες οµάδες εθνοτήτων παρουσιάζουν χαρακτηριστικά πρότυπα συχνότητας. Ορισµένες φυλές αµερικανών ινδιάνων δεν θα χρησιµοποιήσουν ποτέ σωµατικά βία για να επιβάλλουν πειθαρχεία στα παιδία τους, ενώ τα ποσοστά συχνότητας περιστατικών κακοποίησης είναι σχετικά υψηλά στους µαύρους Αµερικάνους και τους Πορτορικανούς. Για να µην παρερµηνευθούν τα υψηλότερα ποσοστά στη συχνότητα των περιστατικών ανάµεσα στις οµάδες µειονοτήτων των µαύρων και των Πορτορικανών, δεν πρέπει να λησµονούµε ότι ως αποτέλεσµα µακροχρόνιων φυλετικών διακρίσεων, η κοινωνική θέση των µη-λευκών εθνικών µειονοτήτων στην αµερικάνικη κοινωνία συνδέεται συνήθως µε χαµηλή εκπαιδευτική επίδοση και χαµηλό εισόδηµα. Τα ποσοστά συχνότητας κακοποίησης παιδιών σε αυτές τις µειονότητες είναι πιθανό να αντικατοπτρίζουν τόσο αυτό το γεγονός όσο και τα ιδιαίτερα πολιτιστικά τους πρότυπα. Επιπλέον, η έκθεση αυτών των µειονοτήτων σε διάφορες µορφές εξωτερικής κοινωνικής βίας, στην οποία δεν µπορούν να αντιδράσουν µε τον ίδιο τρόπο, είναι πιθανό να έχει συµβάλει µε την πάροδο του χρόνου, σε µια αύξηση του ποσοστού βίας που προκαλείται από απογοήτευση, η οποία κατευθύνεται ενάντια στα ίδια τους τα µέλη. Τα σχετικά υψηλά ποσοστά ανθρωποκτονίας στις µειονότητες αυτές φαίνεται ότι θεµελιώνουν αυτή την ερµηνεία. Τα υψηλότερα ποσοστά καταγγελιών για σωµατική κακοποίηση παιδιών και, ιδιαίτερα, για σοβαρότερα περιστατικά ανάµεσα στους φτωχούς και τις οµάδες µη-λευκών µειονοτήτων οφείλονται ίσως σε προκατάληψη. Μπορεί να είναι αλήθεια ότι υπάρχουν περισσότερες καταγγελίες για φτωχούς και µη-λευκούς απ’ ό,τι για οµάδες µεσαίας τάξης και λευκού πληθυσµού, και αυτό για οτιδήποτε κάνουν ή δεν κάνουν. Ταυτόχρονα, µπορεί επίσης να µην καταγγέλλονται σε µεγάλο ποσοστό παρανοµίες που θα µπορούσαν να εµφανιστούν όχι µόνο σε οµάδες µεσαίας τάξης και λευκού πληθυσµού, αλλά και σε φτωχούς και µη-λευκές µειονότητες. Το τελικό αποτέλεσµα των προκαταλήψεων στις καταγγελίες τόσο των γενικών όσο και ειδικών περιπτώσεων, όπου δεν γίνονται καταγγελίες για κακοποίηση παιδιών, δεν µπορεί σε αυτή την περίπτωση να υπολογιστεί. ∆εν πρέπει, ωστόσο, να παραβλέψουµε ότι η ζωή στη φτώχεια και στα γκέτο των µειονοτήτων δηµιουργεί συνήθως πολλά πιεστικά βιώµατα που επισπεύδουν ίσως την κακοποίηση των παιδιών, αποδυναµώνοντας τους ψυχολογικούς µηχανισµούς αυτοέλεγχου ενός παιδόκοσµου, συµβάλλοντας έτσι στην χωρίς αναστολές εκτόνωση των επιθετικών και καταστροφικών του παρορµήσεων πάνω σε αδύναµα παιδιά. Οι φτωχοί και όσοι ανήκουν σε µειονότητες φαίνεται ότι υπόκεινται σε πολλές από τις συνθήκες και τις δυνάµεις που µπορούν να τους οδηγήσουν σε καταχρηστική συµπεριφορά απέναντι σε παιδιά 64 άλλων οµάδων του πληθυσµού, καθώς και στις ιδιαίτερες πιέσεις και καταπονήσεις του περιβάλλοντος, που συνδέονται µε την κοινωνιοοικονοµική στέρηση και τις διακρίσεις. Αυτό θα οδηγούσε στην υπόθεση ότι τα σηµαντικά υψηλότερα ποσοστά καταγγελίας για τα φτωχά και µη-λευκά στρώµατα του πληθυσµού αντικατοπτρίζουν ένα πραγµατικά µεγαλύτερο ποσοστό συχνότητας περιστατικών στις οµάδες αυτές. Πρέπει, επίσης, να σηµειώσουµε ότι οι φτωχοί και µη-λευκοί έχουν συνήθως περισσότερα παιδιά ανά οικογενειακή µονάδα και λιγότερο χώρο. Ακόµη, έχουν λιγότερες εναλλακτικές λύσεις για να αποφύγουν ή να αντιµετωπίσουν τις επιθετικές παρορµήσεις ενάντια στα παιδιά τους απ’ ό,τι οι άλλες οµάδες του πληθυσµού. Οι φτωχοί εκτονώνουν συνήθως τις επιθετικές παρορµήσεις τους πιο άµεσα, γιατί απ’ ό,τι φαίνεται, έχουν λιγότερες αναστολές στην έκφραση των αισθηµάτων τους µε πράξεις. Οι τάσεις αυτές αποκτώνται προφανώς διαµέσου της κοινωνικοποίησης του γκέτο και της κατώτερης τάξης, η οποία διαφέρει από αυτή την άποψη από την κοινωνικοποίηση και τα ήθη της µεσαίας τάξης. Οι γονείς της µεσαίας τάξης, προφανώς εξαιτίας της επαφής τους µε σύγχρονες ψυχολογικές θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών, έχουν συνήθως περισσότερη προφορική επικοινωνία µε τα παιδιά τους και χρησιµοποιούν για την επιβολή πειθαρχίας ψυχολογικές προσεγγίσεις. Παρενθετικά, πρέπει να σηµειώσουµε ότι η προφορική και ψυχολογική επικοινωνία µε τα παιδιά µπορεί, ορισµένες φορές, να είναι τόσο βίαια και καταχρηστική ως προς τα αποτελέσµατα της όσο και η χρήση σωµατικής βίας για την τιµωρία τους, ή και ακόµη περισσότερο. Η ζωή στις οικογένειες της µεσαίας τάξης δηµιουργεί συνήθως εντάσεις και πιέσεις χαρακτηριστικές για τους κυρίαρχους ατοµιστικούς και ανταγωνιστικούς προσανατολισµούς αξιών της αµερικάνικης κοινωνίας, οι οποίες επισπεύδουν ίσως την άσκηση βίας στα παιδιά. Ωστόσο, οι οικογένειες της µεσαίας τάξης είναι απαλλαγµένες από τις καταστροφικές καθηµερινές εντάσεις και πιέσεις της ζωής των φτωχών. Ακόµη, έχουν συνήθως λιγότερα παιδιά, περισσότερο χρόνο για της ανάγκες της οικογένειας και περισσότερες ευκαιρίες να ξεκουραστούν, κατά καιρούς, χωρίς τα παιδιά τους. Όλα αυτά µας οδηγούν στην υπόθεση ότι το πραγµατικό ποσοστό συχνότητας περιστατικών σωµατικής κακοποίησης παιδιών στις οικογένειες µεσαίας τάξης είναι χαµηλότερο. 65 Η ΚΡΙΣΙΜΗ ΠΟΡΕΙΑ Η κακοποίηση ενός παιδιού είναι αποτέλεσµα µιας διαδικασίας που αρχίζει πριν την γέννηση του. Μια αλληλουχία αλληλένδετων γεγονότων, ιατρικών και κοινωνικών, οδηγεί στην τελική έκρηξη. Το ιστορικό της οικογένειας µπορεί να παρουσιαστεί µε την µορφή ενός διαγράµµατος ροής ή κρίσιµης πορείας, που δείχνει πως φθάνει ένας γονέας στο σηµείο να κακοποιήσει το παιδί. Σε κάθε περίπτωση πριν από την πραγµατική κακοποίηση, γίνονται προειδοποιήσεις. Αν µάθουµε να τις διακρίνουµε, µπορούµε να προσφέρουµε βοήθεια και να προλάβουµε την καταστροφή. Η κρίσιµη πορεία που απεικονίζεται παρακάτω δείχνει πως κακοποιήθηκε ένα παιδί από την µητέρα του. Η Σίντυ, δεύτερο παιδί µιας οικογένειας, µπήκε στο νοσοκοµείο σε ηλικία 6 µηνών, µε σοβαρή ανεπάρκεια στην ανάπτυξη και πολλαπλούς µικρούς µώλωπες. Και οι δυο γονείς προέρχονται από άσχηµο οικογενειακό περιβάλλον. Ο πατέρας, µικρότερος από πέντε αδέλφια, µεγάλωσε µέσα στην φτώχια. Ο πατέρας του σκοτώθηκε όταν αυτός ήταν 14 χρονών και από τότε έπρεπε να ανταποκρίνεται στις µη ρεαλιστικές προσδοκίες της µητέρας του. Η µητέρα από πολυµελή επίσης οικογένεια είχε ανατραφεί µε αυστηρές θρησκευτικές αρχές. Οι γονείς του παιδιού ήταν ερωτευµένοι από παιδιά, τι ειδύλλιο τους όµως έληξε όταν ο πατέρας µετά την αποτυχία του στο σχολείο κατατάχθηκε στο στρατό για να ξεφύγει από την επιρροή της µητέρας του. Η µητέρα της Σίντυ ήταν έξυπνη και µε υπεύθυνη δουλειά, αλλά η κοινωνική της ζωή ήταν αποτυχηµένη µε πολλές άτυχες ερωτικές σχέσεις. Ξανασυναντήθηκε µε τον πατέρα της µικρής όταν εκείνος ήταν σε άδεια στο σπίτι του, τον παντρεύτηκε χωρίς πολλή σκέψη και έφυγε µαζί του στο εξωτερικό, όπου υπηρετούσε. Εκείνη αισθανόταν αποµονωµένη και εκείνος παγιδευµένος. Πήραν την απόφαση να κάνουν παιδί. Η εγκυµοσύνη ήταν εύκολη και ο γιος τους γεννήθηκε µε προγραµµατισµένη καισαρική τοµή, λόγω του µικρού αναστήµατος της µητέρας. Ήταν ένα πρόσχαρο και ευαίσθητο µωρό. Οι γονείς του δέθηκαν µαζί του αµέσως και ήταν ευτυχισµένοι, αλλά όχι για πολύ. Μια φιλονικία µε τον ιδιοκτήτη του σπιτιού τους έκανε να µετακοµίσουν ξαφνικά, ενώ οι διακοπές που είχαν προγραµµατίσει στην πατρίδα τους µαταιώθηκαν, γιατί ο πατέρας δεν πήρε άδεια. Η µητέρα πήγε µόνη της στην πατρίδα µε τον ηλικίας 7 µηνών γιο της. Με φρίκη διαπίστωσε ότι ήταν πάλι έγκυος. ∆εν µπορούσε να επιστρέψει κοντά στον σύζυγο της γιατί υπήρχε κίνδυνος να αποβάλλει αργότερα όµως επέστρεψε, παρά τις προσπάθειες του γιατρού να την αποτρέψει. Έµεινε αρκετούς µήνες στο νοσοκοµείο για να αποφύγει τον πρόωρο τοκετό. Στο διάστηµα αυτό το µικρό τους αγοράκι ζούσε σε οικογένειες που είχαν αναλάβει την 66 φροντίδα του, ενώ η συµπεριφορά του επιδεινωνόταν. Η µητέρα πριν ακόµα γεννήσει είχε δείξει µε διάφορους τρόπους ότι δεν µπορούσε να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις ενός δεύτερου παιδιού. Ο πατέρας ανίκανος να αντιµετωπίσει την πραγµατικότητα, κατάφευγε στον κόσµο της φαντασίας δηµιουργώντας ταυτόχρονα µεγάλα χρέη. Η εγκυµοσύνη διακόπηκε επειγόντως στις 37 εβδοµάδες µε καισαρική τοµή. Το µωρό αναµενόταν υγιές και στη ώρα του, αλλά η Σίντυ γεννήθηκε άρρωστη και κινδύνεψε να πεθάνει αρκετές φορές. Η µητέρα της δεν µπορούσε να την αγγίξει για 10 µέρες και κάθε απόπειρα θηλασµού απέτυχε. Η περίοδος της λοχείας ήταν προβληµατική και η µητέρα δέχτηκε επιπλέον το πλήγµα του θανάτου του αγαπηµένου της θείου. Γύρισε στο σπίτι νιώθοντας άρρωστη και αφήνοντας τη Σίντυ στην µονάδα εντατικής παρακολούθησης. Οι γονείς δεν επισκέπτονταν συχνά τη Σίντυ που ήταν ένα δύσκολο µωρό µε κολικούς. Όταν βγήκε από το νοσοκοµείο ήταν µια ξένη για την οικογένεια της. Ούρλιαζε συνέχεια και αρνιόταν να φάει. Ο πατέρας πήρε µια σύντοµη άδεια από την εργασία του, αλλά όταν επέστρεψε, δεν µπορούσαν να βρουν οικιακή βοηθό. Η µητέρα απελπίστηκε και προειδοποίησε για µια ακόµη φορά παίρνοντας υπερβολική δόση φαρµάκου, αφού πρώτα προσπάθησε να προκαλέσει ασφυξία στην Σίντυ. Σαν θεραπεία για την µελαγχολία της ο γιατρός συνέστησε αποµόνωση και φάρµακα αντικατευναστικά και ηρεµιστικά τα οποία συνέτειναν στην απελευθέρωση της επιθετικότητας της, µε αποτέλεσµα να συνεχιστούν οι επιθετικές ενέργειες κατά τη Σίντυ. Ο πατέρας συνεργούσε ανίκανος να ζητήσει βοήθεια. Κρατούσαν το παιδί µέσα στο σπίτι για να µη δει κανένας τους µώλωπες. Ευτυχώς πριν προκληθεί σοβαρή βλάβη, επισκέφτηκαν το γιατρό και ζήτησαν να εισαχθεί η Σίντυ στο νοσοκοµείο. Αυτό βοήθησε τελικά στην επιτυχή θεραπεία όλης της οικογένειας. Στην οικογένεια αυτή βλέπουµε ότι το ιστορικό των γονέων, οι κοινωνικές και συναισθηµατικές πιέσεις και τα ιατρικά προβλήµατα σχηµατίζουν την περίπλοκη διαδικασία που οδηγεί τελικά στην κακοποίηση της Σίντυ. Οι γονείς ήταν πιο ευάλωτοι από το µέσο όρο, εξαιτίας των αντίξοων συνθηκών που αντιµετώπιζαν οι οικογένειες τους, της συναισθηµατικής τους ανωριµότητας και της κοινωνικής τους αποµόνωσης. Άρχισαν να µεγαλώνουν το πρώτο τους παιδί µε επιτυχία, αλλά δεν κατόρθωσαν να δεθούν µε την κόρη τους, το ανεπιθύµητο, άρρωστο προϊόν µιας δύσκολης εγκυµοσύνης και ενός δύσκολού τοκετού. Αυτή δεν κατάφερε να αναπτυχθεί σωστά και τελικά υπέστη κακοποίηση. Η αιτία της κακοποίησης δεν είναι ποτέ µια και µοναδική. Πριν αρχίσει η κακοποίηση παρατηρείται µια αύξηση των πιέσεων µέσα στην οικογένεια. Το ιστορικό των ίδιων των γονέων αυξάνει συχνά τις 67 πιθανότητες κακοποίησης. Οι κοινωνικές πιέσεις που ακολουθούν και τα ιατρικά γεγονότα διαδραµατίζουν επίσης κάποιο ρόλο. Το ιστορικό των γονέων. Πολλοί από τους γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους είχαν υποστεί και οι ίδιοι κακοποίηση ή συναισθηµατική στέρηση στην παιδική τους ηλικία. Μεγάλωσαν νιώθοντας εχθρότητα απέναντι στην εξουσία και ανίκανοι να εξασφαλίσουν βασική εµπιστοσύνη. Σε πολλές περιπτώσεις εξακολουθούν να έχουν σχέσεις µίσους µε τους γονείς τους. Οι γυναίκες ιδιαίτερα, διατηρούν διαταραγµένες σχέσεις εξάρτησης µε την µητέρα τους. ∆εν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι άνθρωποι που προέρχονται από τέτοιου είδους οικογένειες γίνονται αποδεκτοί µόνο από εκείνους που έχουν ανάλογες εµπειρίες συνεπώς τηρείται, συνήθως συνταιριασµένη επιλογή συντρόφου. Συχνά προγραµµατίζουν µια εγκυµοσύνη ή παντρεύονται προκειµένου να ξεφύγουν από µια καταπιεστική και αυστηρή οικογένεια. Ακόµη και οι δυο είναι συνήθως πολύ νέοι για να γίνουν γονείς, τόσο στην πραγµατική όσο και στην συναισθηµατική τους ηλικία. Έρευνα που έγινα στην Οξφόρδη, περιοχή όπου λιγότερο από 9% των γεννήσεων γίνονται από γυναίκες κάτω των 20 ετών, διαπιστώθηκε ότι τι 40% των µητέρων που κακοποιούν τα παιδιά τους ήταν κάτω των 20 ετών, όταν απέκτησαν το πρώτο τους παιδί. Οι γονείς τους είχαν πολλές απαιτήσεις από αυτές όταν ήταν παιδιά και έτσι και οι δικές τους προσδοκίες σχετικά µε την συµπεριφορά και την ανάπτυξη του παιδιού είναι υπέρµετρες. Κοινωνικές πλευρές Οι γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους µπορεί να προέρχονται από οποιαδήποτε κοινωνικοοικονοµική οµάδα., διαθέτουν ωστόσο µερικά κοινά χαρακτηριστικά. Συχνά είναι αποµονωµένοι, σωµατικά και συναισθηµατικά. Προτιµούν όπου είναι δυνατό, να ζουν σε σπίτια αποκοµµένα από την υπόλοιπη κοινότητα, ελάχιστοι έχουν τηλέφωνο, ενώ όταν έχουν ο αριθµός τους δεν είναι καταχωρηµένος στον τηλεφωνικό κατάλογο. Συνήθως απορρίπτουν τις πρώτες προσπάθειες προσέγγισης από γείτονες, κοινωνικούς λειτουργούς, υγειονοµικούς επισκέπτες και γιατρούς. <<κρατάµε τον εαυτό µας για µας.>>, ισχυρίζονται. Έχουν ελάχιστες επαφές έξω από τον πυρήνα της οικογένειας τους. ∆εν εµπιστεύονται κανένα και δεν υπάρχει κανείς στον οποίο να µπορούν να απευθυνθούν σε ώρα ανάγκης. Πριν ακόµα αναγκαστούν να δείρουν το παιδί, οι οικογένειες αυτές συνήθως έχουν συσσωρεύσει µια ολόκληρη 68 σειρά προβληµάτων που επηρεάζουν κάθε πτυχή της ζωής τους, το γάµο, τη κατοικία, τα οικονοµικά θέµατα και την εργασία. Στην Οξφόρδη, οι µισές από τις µητέρες που αργότερα παραπέµφθηκαν για πραγµατική ή επαπειλούµενη κακοποίηση είχαν δεχτεί την επίσκεψη κοινωνικού λειτουργού στο µαιευτήριο, κατά την εποχή περίπου που γεννήθηκε το παιδί το οποίο υπέστη την κακοποίηση. Η συγκεχυµένη φύση των κοινωνικών προβληµάτων της µητέρας εκείνη την εποχή την έκανε να ξεχωρίζει από τις γυναίκες που κατέφευγαν για βοήθεια σε κοινωνικούς λειτουργούς. Τα προβλήµατα που βίωναν αυτές οι γυναίκες οι οποίες διέτρεχαν µεγάλο κίνδυνο, στις σχέσεις τους µέσα και έξω από την οικογένεια, αποσαφηνίζονταν σε µεγάλο βαθµό κατά την επαφή τους µε τον κοινωνικό λειτουργό. Πράγµατι, πολλές από αυτές είχαν προκαλέσει την δυσπιστία σχετικά µε τις µητρικές ικανότητες πριν ακόµα βγουν από το νοσοκοµείο. Πολλοί γονείς, όταν αντιµετωπίζουν αυξηµένα συναισθηµατικά και κοινωνικά προβλήµατα καταφεύγουν στον κόσµο της φαντασίας, όπου µπορεί να είναι πολύ δύσκολο να διεισδύσει κανείς. Ιατρικά προβλήµατα Τα παιδιά που έχουν υποστεί κακοποίηση από ένα ψυχωτικό γονέα αποτελούν µειοψηφία. Αυτή η κατάσταση είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη, αν αυτή καθ’ αυτή η πράξη της κακοποίησης αποτελεί µέρος του παραισθητικού συστήµατος του γονέα. Οι περισσότεροι από τους γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους δεν υποφέρουν τυπικά από κάποια ψυχική ασθένεια. Αν έχουν επισκεφτεί ψυχίατρο έχουν πιθανά χαρακτηριστεί διαταραγµένες προσωπικότητες, που δεν επιδέχονται θεραπεία. Ως πρόσφατα διαπιστώνονται ότι το 90% σχεδόν από τις µητέρες και πολλοί από τους πατεράδες είχαν κάνει κάποτε χρήση ηρεµιστικών ή αντικατευναστικών συνήθως, βενζοδιαλεπίνης και τρικυκλικών, τα οποία τους χορηγήθηκαν απερίσκεπτα όταν ένα περιστατικό παραπονέθηκαν για άγχος και µελαγχολία. Σήµερα πιστεύουµε ότι αυτά τα συνήθως χρήσιµα φάρµακα µπορούν αν εκλείψουν οι αναστολές, να επισπεύσουν κακοποίησης. Ένας άρρωστος γονέας είναι πιο πιθανό να έχει προβλήµατα στην σχέση του µε το παιδί. Σε πολλές περιπτώσεις διαπιστώσαµε ότι οι µητέρες των παιδιών που κακοποιούνται έχουν ελάσσονα προβλήµατα υγείας όπως υπερβολική κόπωση, έλλειψη σιδήρου, αναιµία, προχωρηµένη τερηδόνα και πονοκεφάλους. Πολλές έχουν γυναικολογικά προβλήµατα και χρειάζονται ίσως συµβουλές σχετικά µε την αντισύλληψη. Μερικές φορές ένας από τους δυο γονείς µπορεί να είναι σοβαρά άρρωστος. Οι διαγνώσεις για µητέρες που έκαναν θεραπεία στο νοσοκοµείο ΠΑΙ∆ΩΝ περιλάµβαναν χρόνια νεφροπάθεια, 69 θυροτοξικότητα, φυµατίωση, σκλήρυνση κατά πλάκας, και όγκο στον εγκέφαλο. Συχνά διαπιστώνουµε ότι τα προβλήµατα στον γάµο και στο σεξ, έχουν εντείνει το αίσθηµα απογοήτευσης των γονέων. Άλλοτε, η κακή υγεία ενός παιδιού που δεν έχει κακοποιηθεί επιδεινώνει την κατάσταση, για παράδειγµα, µια ασθένεια όχι σοβαρή, αλλά υπερβολικά εκνευριστική όπως το έκζεµα ή το ελαφρό άσθµα. Όταν η επιθυµητή και αποδεκτή συµπεριφορά ενός µικρού παιδιού επιδεινώνεται µετά την γέννηση, ενός νέου µωρού, οι γονείς µπορεί να θεωρήσουν υπεύθυνο το µωρό και να το κακοποιήσουν, αντί για το µεγαλύτερο αδελφάκι του. Το 80% περίπου των οικογενειών, που έχουν περισσότερα από ένα παιδιά, κακοποιούν το ένα µόνο από αυτά. Αν συγκρίνουµε τα ιστορικά των κακοποιηµένων παιδιών, µε τα ιστορικά των αδελφών τους που δεν υφίστανται ανάλογη µεταχείριση, µπορούµε να δούµε καθαρά πόσο σηµαντικός είναι ο ρόλος που µπορεί να παίξει η κακή υγεία στα πρώτα στάδια της ζωής του παιδιού που κακοποιείται. Το παιδί που κακοποιείται συνδέεται πολύ συχνά µε µια δύσκολη εγκυµοσύνη και µε ένα δύσκολο τοκετό. Μπορεί ακόµα να ήταν πρόωρο ή άρρωστο όταν γεννήθηκε και να χρειάστηκε εντατική, ιατρική θεραπεία σε µονάδα ειδικής παρακολούθησης. Σε σύγκριση µε τα αδέλφια του, που οι γονείς δεν τα έχουν αγγίξει, είναι πιο πιθανό να είχε αποχωριστεί και άλλες φορές από την οικογένεια κατά τους πρώτους 6 µήνες τις ζωής του. Είναι πιθανό αυτό ή η µητέρα του να ήταν άρρωστη τον πρώτο χρόνο. Η επίδραση που µπορεί να ασκήσει η µακρόχρονη παραµονή µιας νεαρής µητέρας στο νοσοκοµείο στη σχέση ανάµεσα σε αυτή και τα παιδιά της συνήθως παραγνωρίζεται. Ένας τέτοιος χωρισµός ιδιαίτερα σε µια οικογένεια που δεν έχει στενούς συγγενείς ή φίλους, µπορεί να είναι τόσο τραυµατικός όσο ένας χωρισµός που είναι αποτέλεσµα της εισαγωγής του παιδιού στο νοσοκοµείο. Είναι εύκολο να καταλάβουµε πως µπορεί οποιοδήποτε από τα γεγονότα που περιγράψαµε, στα πρώτα στάδια της ζωής, να παρέµβει στην δηµιουργία ενός υγιούς δεσµού ανάµεσα στο γονέα και το παιδί. Στο ιστορικό πολλών από τα παιδιά που έχουν κακοποιηθεί, βρίσκουµε όχι ένα αλλά ολόκληρη σειρά δυσµενών ιατρικών γεγονότων που οδηγούν στην κακοποίηση. Βέβαια, πολλές οικογένειες αντιµετωπίζουν ανάλογα προβλήµατα και ελάχιστες κακοποιούν στην πραγµατικότητα τα παιδιά τους. Ωστόσο, σε οικογένειες όπου οι πιθανότητες κακοποίησης είναι αυξηµένες, οι παράγοντες αυτοί, µαζί µε την γνώση του οικογενειακού ιστορικού, µπορούν να αποτελέσουν πολύτιµες προειδοποιήσεις. Τότε δίνονται, τόσο στο γιατρό όσο και στην οικογένεια, ευκαιρία να διακρίνουν τα πιθανά προβλήµατα και να προγραµµατίσουν ενέργειες για την πρόληψη της κακοποίησης. 70 Επίσης, συνειδητοποιώντας τη σχέση ανάµεσα στη κακή υγεία στα πρώτα στάδια της ζωής και την επακόλουθη κακοποίηση, µπορούµε να προσδιορίσουµε τις οµάδες οικογενειών που είναι ίσως πιο επιρρεπείς από άλλες. Για παράδειγµα, πάνω από 40% των παιδιών που έχουν κακοποιηθεί στην περιοχή µας είχαν µείνει στον βρεφικό σταθµό ειδικής παρακολούθησης γιατί ήταν πρόωρα ή άρρωστα. Σήµερα δίνεται ιδιαίτερη προσοχή σε όλους τους γονείς των οποίων τα µωρά βρίσκονται στον βρεφικό σταθµό ειδικής παρακολούθησης (12% από τις γεννήσεις ζωντανών παιδιών χρειάζεται να εισαχθούν στον βρεφικό σταθµό ειδικής παρακολούθησης). Εκεί παρακολουθούνται από έµπειρο κοινωνικό λειτουργό και έχουν την ευκαιρία να συζητήσουν τα πρακτικά και συναισθηµατικά τους προβλήµατα. Ελάχιστοι από αυτούς θα φθάσουν πιθανά στην κακοποίηση, για όλους όµως είναι θετική αυτή η προσέγγιση. Οποιοδήποτε ιατρικό πρόβληµα του παιδιού, ιδιαίτερα αν είναι χρόνιο ή υποτροπιάζον, µπορεί στις ευάλωτες οικογένειες να συµβάλει σηµαντικά στην διαδικασία που κορυφώνεται µε την κακοποίηση. Ιδιαίτερα δυσάρεστη και προκλητική είναι µια ασθένεια του παιδιού, που δεν έχει διαγνωσθεί. Από παραδείγµατα αναφέρεται η εκ γενετής τύφλωση, οι χρωµοσωµατικές ανωµαλίες, την καθυστέρηση της ανάπτυξης που οφείλεται σε παρεγκεφαλιδική αταξία και αιµοφιλία. Μια σοβαρή ασθένεια δεν είναι το µόνο πράγµα που µπορεί να διαταράξει τη σχέση γονέα παιδιού. Οι γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους έχουν µεγάλες και υπέρµετρες προσδοκίες για την συµπεριφορά και ανάπτυξη τους. Συχνά είναι απαιτητικοί και αυστηροί. Ένα παιδί που ξεπερνά τα όρια που θέτουν αυτοί οι γονείς διατρέχει µεγάλο κίνδυνο να υποστεί κακοποίηση, ενώ το ίδιο µπορεί να συµβεί και µε ένα παιδί διαφορετικού φύλου από το αναµενόµενο ή µε ένα παιδί που τρώει ακατάστατα, µαθαίνει αργά και αδέξια ή βρέχει το κρεβάτι του. Ορισµένα από τα παιδιά αυτά θα οδηγούνται συνέχεια στο γιατρό µε ατελείωτα φαινοµενικά παράπονα για την υγεία ή τη συµπεριφορά τους. Αν γνωρίζουµε ορισµένα στοιχεία για την οικογένεια του παιδιού, οι επισκέψεις αυτές µπορούν να χρησιµεύσουν ως προειδοποίηση για διαταραγµένες οικογενειακές σχέσεις. Πολλοί γονείς πριν από µια σοβαρή επιθετική ενέργεια έχουν δώσει µια σαφέστερη ανοιχτή προειδοποίηση. Έχουν πάει το παιδί τους σε εξωτερικό ιατρείο ατυχηµάτων ή σε γιατρό όπου επέδειξαν ελαφρές κακώσεις. Οι κακώσεις αυτές αποτελούν συνήθως χαρακτηριστικά συµπτώµατα αιµορραγίας από το στόµα, µώλωπες στα µάγουλα ή τους γλουτούς ενός µωρού. Πολύ συχνά οι αρµόδιοι αγνοούν την πραγµατική σηµασία τέτοιων κακώσεων ως τον επόµενο τραυµατισµό του παιδιού. 71 Συµπέρασµα Κατανοώντας τη διαδικασία που οδηγεί στην κακοποίηση, µπορούµε να προσδιορίσουµε τους παράγοντες και τις συνθήκες που αυξάνουν την πιθανότητα της κακοποίησης. Η αποτελεσµατική πρόληψη µπορεί να αρχίσει µόνο όταν όλοι όσοι ασχολούνται µε την ευηµερία των νέων οικογενειών είναι έτοιµοι να υιοθετήσουν αυτή την ολιστική προσέγγιση. 72 ΚΛΙΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΩΝ ΜΩΛΩΠΙΣΜΟΙ . Όταν το βρέφος αρχίσει να περπατάει ,συνήθως πέφτει προς τα εµπρός µωλωπίζοντας τα πόδια και το µέτωπο του .Ωστόσο µώλωπες στο θώρακα ,την κοιλία και γύρω από το στόµα προκαλούνται πολύ πιο σπάνια από ατύχηµα .Έτσι ,οι µώλωπες στις περιοχές αυτές , σε παιδιά κάτω τον δύο ετών , ή σε οποιοδήποτε σηµείο του σώµατος σε βρέφη που δεν έχουν ακόµα περπατήσει ,εγείρουν υποψίες ηθεληµένου τραυµατισµού .Συχνά αν ένα µωρό που κλαίει ταρακουνηθεί βίαια από τους γονείς του ,µπορεί να παρουσιάσει µώλωπες από την πίεση των δακτύλων τους κατά τέτοιο τρόπο ,ώστε είναι εύκολο να διαπιστώσουµε πως έπιασαν και ζούληξαν το µωρό .Τα σηµάδια από τα δάκτυλα και τον αντίχειρα παρατηρούνται κατά µήκος της πλάτης ή εγκάρσια στο στήθος ή ορισµένες φορές ,γύρω από το στόµα . Οι µώλωπες παρουσιάζονται και εξαφανίζονται σύντοµα .Μια φωτογραφία θα καταγράψει το γεγονός , αλλά ίσως είναι προτιµότερο µα ζητηθεί για αυτό η άδεια των γονέων .Η φωτογραφία δεν θα γίνει δεκτή από το δικαστήριο Παρά µόνο αν είναι παρόν ο φωτογράφος για να καταθέσει ενόρκως ότι τράβηξε τη φωτογραφία του συγκεκριµένου παιδιού εκείνη την ηµέρα .Για να αποκλειστεί η περίπτωση αιµορραγίας, οι αιµατολόγοι συνιστούν ορισµένες εξετάσεις ,όπως µέτρηση των αιµοπεταλίων , µερικό τεστ θροµβοπλαστίνης και χρονοµέτρηση προθροµβίνης .Οι έρευνες αυτές θα αποκλείσουν τις πιο γνωστές αιτίες αιµορραγίας . Εκδορές και εκχυµώσεις στις πλάγιες επιφάνειες της κεφαλής από πλήξεις µε επίπεδο αντικείµενο. Εκχυµώσεις – ίχνη κακοποίησης µε ζωστήρα. ΚΑΚΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΟΣΤΩΝ . Αυτές αποτελούν συνήθως το χαρακτηριστικότερο γνώρισµα ενός "κακοποιηµένου βρέφους" .Και πάλι στα βρέφη που δεν περπατούν ακόµα σπάνια εµφανίζεται θραύση οστού .Τα πολύ µικρά παιδιά παθαίνουν συνήθως µόνο ατελή κατάγµατα .Θραύση του 73 οστού µε αξιοσηµείωτη µετατόπιση µπορεί να προκληθεί µε απότοµο λύγισµα το άκρο από έναν ενήλικο .Οι κακώσεις ,ωστόσο ,είναι συνήθως πολύ πιο ανεπαίσθητες και έχουν σχέση µε τα χαρακτηριστικά του αναπτυσσόµενου οστού .Κάθε µακρό οστό απολήγει στην ονοµαζόµενη µετάφυση ,ένα έλασµα που αναπτύσσεται ,και ακολουθεί ο αναπτυσσόµενος χόνδρος ,που ονοµάζεται επίφυση .Αν το οστό τραβηχτεί ,κάµπτεται στην πιο αδύνατη περιοχή ,συγκεκριµένα στη µετάφυση ,και στην ακτινογραφία παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά της επιφυσικής αποκόλλησης .Αυτές οι µεταβολές µπορούν να διαπιστωθούν αν αιωρήσει κάποιος το παιδί από το χέρι ή το πόδι .Το στέλεχος του µακρού οστού προστατεύεται από ένα λεπτό εξωτερικό περίβληµα ,το περιόστεο ,και είναι σταθερά συνδεδεµένο στις άκρες του µακρού οστού ,δηλαδή στη µετάφυση .Με την πίεση ή την περιστροφή των ιστών πάνω από το οστό εκδηλώνεται αιµορραγία ανάµεσα στο περιόστεο και το συµπαγές στέλεχος του οστού .Αρχικά ,προκαλείται οδυνηρό οίδηµα ,το οποίο ,σε διάστηµα δύο ή τριών εβδοµάδων σκληρύνεται από αποθέµατα ασβεστίου και δηµιουργεί πώρο ,εύκολα διακρινόµενο στην ακτινογραφία .Επανειληµµένες κακώσεις µπορεί να προκαλέσουν σχηµατισµό πώρων σε µεγάλη έκταση . Οι δύο αυτές ακτινολογικές ανακαλύψεις ,η επιφυσική αποκόλληση και πώρωση του περιοστέου ,οδηγούν σαφώς στο συµπέρασµα ότι πρόκειται για ηθεληµένες κακώσεις .Τα άλλα δύο χαρακτηριστικά γνωρίσµατα οστικών κακώσεων είναι τα πολλαπλά έλκη σε διάφορα σηµεία του σώµατος και η ύπαρξη ελκών σε διάφορα στάδια επούλωσης και αποκατάστασης .Οι κακώσεις αυτές των οστών δεν οδηγούν συνήθως σε µόνιµη βλάβη . Η διαφορική διάγνωση είναι ιδιαίτερα περιορισµένη .∆εν πρέπει ,ωστόσο ,να λησµονούµε ότι τα µωρά µπορούν να υποστούν διαφόρων ειδών κακώσεις και τραυµατισµούς κατά τον τοκετό ,οι οποίοι µπορεί να περάσουν απαρατήρητοι στο διάστηµα που ακολουθεί και περιλαµβάνουν κατάγµατα στα πλευρά και τα άκρα .Κατά τους πρώτους µήνες της ζωής µπορεί να αναπτυχθεί σχηµατισµός πώρων σε µεγάλη έκταση και τα οστά να µην επανέλθουν στη θέση τους για ένα ή δύο χρόνια .Στην ατελή οστεογένεση ,ιδιαίτερα σπάνια κληρονοµική κατάσταση ,τα οστά είναι υπερβολικά εύθραυστα και δηµιουργούνται πολύ εύκολα κατάγµατα .Τα οστά ,ωστόσο ,είναι λεπτά και φαίνονται σαν να έχουν οστεοπόρωση .Τα κατάγµατα εµφανίζονται χαρακτηριστικά στο µέσο του στελέχους του οστού και δεν µοιάζουν µε εκείνα της επιφυσικής αποκόλλησης ή της περιοστικής αντίδρασης .Σε περίπτωση κάκωσης ,η εµφάνιση του οστού µοιάζει µε την περιοστική αντίδραση σε µια άλλη πολύ σπάνια κατάσταση ,τη βρεφική φλοιώδη υπεροστίτιδα .Οι ακτινολογικές αλλαγές ,ωστόσο ,δεν συγχέονται εύκολα .Στην κατάσταση αυτή επηρεάζεται η σιαγόνα στο 95% των περιπτώσεων. Περιοστικές αντιδράσεις συναντώνται επίσης στη συγγενή σύφιλη και το σκορβούτο, αλλά και στις δύο αυτές καταστάσεις η διάγνωση γίνεται εύκολα. Επιφυσική αποκόλληση µπορεί να παρουσιαστεί αν γίνει εντατική φυσιοθεραπεία ,προκειµένου να αποφευχθούν συσπάσεις σε άκρα µε νευρολογικές ανωµαλίες ,για παράδειγµα στα κάτω άκρα παιδιών µε δισχιδή ράχη. Η έλλειψη ευαισθησίας ,ωστόσο ,µπορεί να αποδειχτεί . 74 ∆ιαγραµµατική αναπαράσταση ενός κανονικού οστού και ενός κακοποιηµένου οστού. Σηµάδια από δάκτυλα που παρατηρούνται συνήθως σε κακοποιηµένα παιδιά. ΚΑΚΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΙ . ΚΑΤΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ . Τα βρέφη και τα παιδιά µπορεί να πέσουν ή να τα ρίξει κάποιος κάτω µε το κεφάλι και να ραγίσουν το κρανίο τους, µερικές φορές όµως ανακαλύπτουµε ότι κουνάµε τα βρέφη κρατώντας τα από τα πόδια και το κρανίο τους σπάει χτυπώντας στον τοίχο. Η διάγνωση του κατάγµατος στο κρανίο µπορεί εύκολα να γίνει µε ακτινογραφία ,αν και οι ραφές του κρανίου µπορεί κάποτε να µοιάζουν πολύ µε κάταγµα .Η αντιµετώπιση και η πρόγνωση αυτής της κατάστασης εξαρτώνται από την εγκεφαλική βλάβη που θα προκληθεί .Το βρέφος µπορεί να πεθάνει αµέσως ,ή λίγο αργότερα ,από προοδευτική ενδοκρανιακή αιµορραγία χωρίς να ανακτήσει τις αισθήσεις του ή µπορεί ,αρχικά να αναρρώσει και αµέσως µετά να χειροτερέψει λόγω της συνεχιζόµενης αιµορραγίας στο κεφάλι .Η φύση της κάκωσης δεν διαφωτίζει σχετικά µε τον τρόπο µε τον οποίο προκλήθηκε . Θλάσεις και υπαραχνοειδές αιµορραγία στον εγκέφαλο βρέφους. Αιµορραγική διήθηση των µαλακών µορίων και του περιοστέου των οστών του θόλου του κρανίου σε βρέφος. 75 Οπισθοβολβικές αιµορραγίες σε κακοποιηµένο παιδί ‘Baby shaken syndrome’. ΥΠΟΣΚΛΗΡΙ∆ΙΑ ΑΙΜΑΤΩΜΑΤΑ . Τα βρέφη ,ωστόσο ,µπορεί να αρχίσουν να αιµορραγούν στο εσωτερικό του κρανίου και γύρω από τον εγκέφαλο µετά από τραυµατισµό ,χωρίς να υπάρχει κάταγµα στο κρανίο. Η αιµορραγία µπορεί να αναπτυχθεί πολύ αργά και κατά συνέπεια είναι πολύ δύσκολο να γίνει διάγνωση .Η αναγνώριση του συνδυασµού υποσκληρίδιας αιµορραγίας µε κακώσεις των οστών σε άλλα σηµεία οδήγησε τον caffen στην υπόθεση ότι και τα δύο µπορεί να οφείλονται σε ηθεληµένο τραυµατισµό Υποσκληρίδια αιµορραγία µπορεί να παρουσιαστεί µετά από απότοµο χτύπηµα στο κεφάλι ,ιδιαίτερα στο εµπρός ή το πίσω µέρος ,αλλά και το απότοµο ταρακούνηµα του κεφαλιού µπορεί να διαρρήξει τις λεπτές φλέβες ,οι οποίες διατρέχουν την επιφάνεια του εγκεφάλου προς τα µέσα και κατευθύνονται προς τον φλεβώδη κόλπο του εγκεφάλου .Τα βρέφη που έχουν υποσκληρίδια αιµορραγία µπορεί να εµφανίσουν σπασµούς ,ή εµετό ,ή υπερβολική νωθρότητα ,ή ανορεξία .Από την άλλη πλευρά ,η κάκωση µπορεί να αποκαλυφθεί µόνο όταν έχει πλέον προκαλέσει τέτοια βλάβη στον εγκέφαλο ,ώστε να παρεµβαίνει στην διανοητική και σωµατική ανάπτυξη του παιδιού. Ο γιατρός που εξετάζει αυτά τα βρέφη µπορεί να διαπιστώσει ότι το µαλακό σηµείο (πηγή) ανάµεσα στα οστά του κρανίου είναι διογκωµένα και µπορεί ακόµη να υπάρχουν αιµατώµατα στον αµφιβληστροειδή ,στο πίσω µέρος του µατιού ,και το κεφάλι να είναι υπερβολικά µεγάλο ή να αναπτύσσεται πολύ γρήγορα .Και σε αυτή την περίπτωση ,το αίµα µπορεί να πιέζει και να βλάπτει τον εγκέφαλο ,που βρίσκεται από κάτω ,προκαλώντας παράλυση των µατιών και των άκρων . Όταν διαγνωσθεί αυτή η κατάσταση ,εισάγεται συνήθως µια βελόνα στο αιµάτωµα και ανακουφίζεται η πίεση .Αυτό µπορεί να επαναληφθεί όσο εξακολουθεί να υπάρχει πίεση .Πολύ σπάνια µπορεί να χρειαστούν πιο περίπλοκες διαδικασίες . Η πιθανότητα να έχει υποστεί βλάβη ένα παιδί µε υποσκληρίδια αιµορραγία πρέπει να εξετάζεται πάντα .Ωστόσο ,η κάκωση µπορεί να έχει προκληθεί από ατύχηµα και ορισµένες φορές ανάλογες κακώσεις µπορεί να είναι αποτέλεσµα µολύνσεων γύρω από τον εγκέφαλο .Επίσης ,δεν είναι γνωστό σε ποιο βαθµό οι ανατοµικές ανωµαλίες και οι παραλλαγές τους µπορούν να δηµιουργήσουν προδιάθεση για ρήξη των εγκεφαλικών φλεβών . Υποσκληρίδιες αιµορραγίες στο εσωτερικό του κρανίου κακοποιηµένου παιδιού. 76 ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΙ∆Ι . Τα κύρια κλινικά ευρήµατα σωµατικής κακοποίησης ανήκουν στις εξής οκτώ κατηγορίες ,συχνά επικαλύπτονται : 1. Κακώσεις στο δέρµα και στο στόµα :Περιλαµβάνουν µελανιές ,εκδορές ,σηµάδια που έχουν γίνει σε διάφορα χρονικά διαστήµατα ,κοψίµατα ,ρήξη χαλινού άνω χείλους ,αποτυπώµατα δακτύλων στο πρόσωπο, στον κορµό και στα πλευρά . 2. Ξηρά ή υγρά εγκαύµατα :Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί σε επιπόλαια και µικρής έκτασης εγκαύµατα που έχουν αντιµετωπιστεί πρόχειρα και σε εγκαύµατα από τσιγάρο, ενώ δεν θα πρέπει να αγνοηθεί η πιθανότητα εµβάπτισης του παιδιού σε καυτό νερό . 3. Κακώσεις στα µάτια και στον εγκέφαλο :Συνηθέστερα παρατηρούνται σε βρέφη ιδιαίτερα όταν κλαίνε αδιάκοπα, οπότε ο γονέας για να αποφύγει να τα χτυπήσει, τα τραντάζει δυνατά, µε αποτέλεσµα να ταλαντεύεται έντονα το κεφάλι τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι κακώσεις αφορούν και τα δύο µάτια ή ηµισφαίρια του εγκεφάλου, ενώ δεν συνυπάρχει κάταγµα κρανίου. Συχνότερο εύρηµα είναι τα κατάγµατα των πλευρών. Κατάγµατα κρανίου παρατηρούνται όταν το παιδί έχει χτυπηθεί πάνω σε σκληρή επιφάνεια. 4. Εσωτερικές αιµορραγίες :Η κακοποίηση µπορεί να προκαλέσει αιµορραγία σε εσωτερικά όργανα του θώρακα και της κοιλιακής κοιλότητας, συχνά χωρίς εξωτερικά ευρήµατα. 5. ∆ηλητηρίαση :Η ηθεληµένη δηλητηρίαση ενός µικρού παιδιού είναι συνηθέστερη από όσο νοµίζουµε και αφορά, κυρίως, βαριές περιπτώσεις. Η σοβαρότητα των συµπτωµάτων του παιδιού, η συµπεριφορά των γονιών του και οι περιβαλλοντικές συνθήκες δίνουν πολλά διαγνωστικά στοιχεία υπέρ της κακοποίησης. Η εµπειρία έχει δείξει ότι σε περιπτώσεις αυτοδηλητηρίασης, το µικρό παιδί χάνει το ενδιαφέρον για χάπια ή υγρά µόλις καταπιεί µικρή ποσότητα ενώ σοβαρές περιπτώσεις οφείλονται σε κακοποίηση. 6. Σύνδροµο αιφνίδιου θανάτου :Αν και είναι πολύ δύσκολο να διαγνωστεί, µπορεί να οφείλεται σε κακοποίηση. Η πρόκληση ασφυξίας από βαριές κουβέρτες ή πλαστική σακούλα στο κεφάλι του βρέφους ή δηλητηρίαση µε άγνωστη ουσία µπορεί να ερµηνευθεί ως σύνδροµο αιφνίδιου θανάτου. Η λεπτοµερής εξέταση του δέρµατος του βρέφους για την ανακάλυψη µικροκακώσεων, όπως και λήψη οικογενειακού και κοινωνικού ιστορικού, µπορεί να διευκολύνει την διάγνωση. 7. Καθυστέρηση στην ανάπτυξη χωρίς οργανικά αίτια: ∆ιάφορες διαβαθµίσεις αναστολής ή καθυστέρησης της ανάπτυξης που δεν έχουν οργανικό υπόστρωµα, σε συνδυασµό µε προβλήµατα συµπεριφοράς, περιγράφονται, ως σύνδροµο µητρικής απόρριψης ή ψυχοκοινωνικός 77 νανισµός. Τα παιδιά αυτά στερούνται τη φροντίδα της µητέρας τους όσον αφορά τη σίτιση, τη στοργή, τη συναισθηµατική ζεστασιά, την προσφορά ερεθισµάτων µε το παιχνίδι και την οµιλία . Ορισµένα παιδιά κακοποιούνται και σωµατικά . Τα παιδιά αυτά έχουν φουσκωµένη κοιλιά, υδαρείς κενώσεις, συχνά παρουσιάζουν διαταραχές στην όρεξη (ανορεξία-βουλιµία), απόσυρση και δυσκολία να παίζουν µε άλλα παιδιά . Ενώ δίνουν την εικόνα µικρόσωµων παιδιών, δεν φαίνονται απαραιτήτως και αδύνατα . Έχουν βρεφικές αναλογίες σώµατος, µε πόδια πολύ κοντά σε αναλογία µε τον κορµό και σε σχέση µε τη χρονολογική ηλικία της ανάπτυξης του σκελετού. Η απότοµη και σταθερή πρόσληψη βάρους µέσα στο νοσοκοµείο επιβεβαιώνει την διάγνωση του συνδρόµου. Τα παιδιά αυτά, µόλις τους προσφερθεί ατοµική φροντίδα, αναζητούν έντονα την προσοχή οποιουδήποτε, είναι λαίµαργα και φέρονται εγωιστικά . Σύντοµα εξελίσσονται σε επιφανειακά χαρούµενα παιδιά τα οποία, όµως, δεν αντέχουν µαταιώσεις και αντιδρούν σε αυτές µε κρίσεις πείσµατος και θυµού. Τα περισσότερα παρουσιάζουν αργότερα διαταραχές στην οµιλία και µαθησιακές δυσκολίες. Τα κλινικά αυτά ευρήµατα παρουσιάζουν µια βαθιά και µακρόχρονη διαταραχή δεσµού µητέρας-παιδιού, όπου η συναισθηµατική αποστέρηση µοιραία µεταφέρεται από το ίδιο το παιδί αργότερα στα δικά του παιδιά . Η προσπάθεια για την πλήρη αποκατάσταση του δεσµού συνήθως αποτυγχάνει, για αυτό πολλές φορές προτείνεται η θεραπευτική αποµάκρυνση του παιδιού από το περιβάλλον του και η τοποθέτηση του σε καλή ανάδοχο ή θετή οικογένεια . Κατά τον παιδίατρο H. Kempe, στην περίπτωση του συνδρόµου µητρικής απόρριψης θα πρέπει να ισχύει ο θεσµός «διαζυγίου» µεταξύ γονέων και παιδιού, εφόσον αυτή η σχέση είναι είτε ανύπαρκτη είτε ασύµβατη, όπως σε πραγµατικές περιπτώσεις διαζυγίου µεταξύ συζύγων. Η µόνη ευοίωνη, µακροπρόθεσµη ελπίδα για αυτά τα παιδιά είναι η υιοθεσία ή η µακρόχρονη τοποθέτηση τους σε µια στοργική ανάδοχο οικογένεια . 78 ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ – ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Τα παιδιά που κακοποιούνται ή και παραµελούνται παρουσιάζουν έντονες συναισθηµατικές αντιδράσεις. Κλαίνε πολύ εύκολα, είναι απαιτητικά και εµφανίζουν υπερκινητικότητα. Ο όρος <παγωµένο βλέµµα> περιγράφει τη χαρακτηριστική έκφραση που έχουν. Στη σχέση τους µε τρίτους είναι πολύ επιφυλακτικά για σωµατική επαφή και γενικά καχύποπτα. Φαίνεται επίσης ότι έχουν µια ετοιµότητα να αντιδρούν σε σηµάδια κινδύνου ή έντασης από το περιβάλλον. Η µελέτη κοινωνικής συµπεριφοράς αυτών των παιδιών έδειξε ότι τα παιδιά που κακοποιούνται είναι λιγότερο κοινωνικά από άλλα παιδιά , ή δε συναλλαγή τους µε τους άλλους δεν έχει φαντασία ενώ παράλληλα οι αντιδράσεις τους δεν είναι σταθερές. Τα µικρά παιδιά που παραµελούνται και δεν µπορούν να αναπτυχθούν είναι απαραίτητο να εισάγονται στο νοσοκοµείο. Μετά την εισαγωγή τους παρατηρούνται τα εξής : τα παιδιά αυτά φαίνονται πολύ συµπαθητικά, αλλά είναι ανίκανα να αντέξουν και την παραµικρή µαταίωση και ξεσπούν πολύ εύκολα σε κλάµατα ή εκρήξεις οργής. Η αργή φυσική ανάπτυξη τους επηρεάζεται θετικά όταν αποµακρυνθούν από το σπίτι, αλλά οι διαταραχές στο λόγο ή προβλήµατα µε την συµπεριφορά τους δεν αποκαθίσταται εύκολα. Αυτά τα πολύ γενικά χαρακτηρίστηκα δείχνουν ότι υπάρχει µια σοβαρή διαταραχή της προσωπικότητας που είναι πολύ πιθανό να συνεχίζει να υπάρχεί και όταν αυτό το παιδί γίνει ενήλικας. Είναι προφανές ότι το περιβάλλον µέσα στο οποίο µεγαλώνει το παιδί που κακοποιείται χαρακτηρίζεται από απόρριψη και επιθετικότητα και δεν είναι καθόλου εκείνο το διευκολυντικό περιβάλλον που κατά τον Winnicott συντελεί στην ωρίµανση του παιδιού. Είναι σηµαντικό στο σηµείο αυτό να αναφερθεί η µελέτη των Martin και Beezley σχετικά µε την προσωπικότητα αυτών των παιδιών. Μελετήθηκαν 51 παιδιά από τα οποία31 έµειναν µε τους φυσικούς τους γονείς και τα υπόλοιπα σε ανάδοχες ή θετές οικογένειες. Η εκτίµηση τους έγινε από 3 ανεξάρτητους ερευνητές ( παιδίατρο, ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό ). Εντοπίστηκαν 9 χαρακτηριστικά κριτήρια σε αυτά τα παιδιά µε τη χρήση συνέντευξης µε γονείς και παιδιά και εκθέσεις από δασκάλους. Τα 9 αυτά κριτήρια που έπρεπε να είχαν βρεθεί και από τους 3 ερευνητές ήταν: 1. 2. 3. 4. 5. µειωµένη ικανότητα για ευχαρίστηση 33. σοβαρές διαταραχές συµπεριφοράς 31. µειωµένη αυτοεκτίµιση 26. απόσυρση 19. εναντιωµατική συµπεριφορά 19. 79 6. 7. 8. 9. µεγάλη διεγερσιµότητα 11. ψυχαναγκαστικότητα 11. ψευδοελληνική συµπεριφορά 10. µαθησιακά προβλήµατα. Οι συγγραφείς αναφέρουν ότι τα παραπάνω χαρακτηριστικά και η σοβαρότητα τους δεν εξαρτώνται από τον τύπο και την σοβαρότητα της φυσικής βίας. Το ψυχικό τραύµα που έχει προκληθεί στα παιδιά αυτά από το περιβάλλον της κακοποίησης είναι τόσο έντονο ώστε να οδηγεί στην δηµιουργία αυτών των χαρακτηριστικών µε αποτέλεσµα οι δάσκαλοι και οι συνοµήλικοι να τα απορρίπτουν. Όπως είναι επόµενο, τα κακοποιηµένα παιδιά έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους µε πιθανή πρόγνωση να συνεχιστεί ο φαύλος κύκλος σε όλη τους τη ζωή. Τα παιδιά αυτά έχουν λιγότερους φίλους και αρκετά από αυτά αναπτύσσουν διαταραχές της συµπεριφοράς. Μια ευρωπαϊκή µελέτη διερεύνησε τη σχέση µεταξύ της πολύ αυστηρής και τιµωριτικής συµπεριφοράς των γονιών και των επιπτώσεων στην προσωπικότητα των παιδιών. Βρέθηκε ότι τα παιδιά εξαιτίας αυτής της συµπεριφοράς, ανέπτυξαν ένα σύνδροµο που ονοµάστηκε ‘διαταραχή της διαγωγής’ ή ένα άλλο σύνδροµο όπου τα παιδιά παρουσιάζουν άγχος ή κατάθλιψη. Σε µια άλλη παλαιότερη µελέτη σε 23 οικογένειες βρέθηκε ότι µετά από 3 χρόνια το 30% των παιδιών είχαν ξανακακοποιηθεί ή παραµεληθεί και ότι το 70% των παιδιών απέκλινε από την οµαλή συναισθηµατική, νοητική και κοινωνική ανάπτυξη της ηλικίας τους. Άλλες µελέτες είχαν επίσης επιβεβαίωση αυτά τα αποτελέσµατα. Χρειάζεται βέβαια να αναφερθεί ότι δεν υπάρχουν µελέτες που να διερευνούν µόνο τις ψυχολογικές επιπτώσεις της κακοποίησης. Αυτό οφείλεται στο ότι µαζί µε την κακοποίηση συµβαίνει και µια άλλη σειρά από εµπειρίες στο παιδί, όπως εισαγωγή στο νοσοκοµείο, αποµάκρυνση από το σπίτι, ανάδοχες οικογένειες κτλ. Είναι εποµένως δύσκολο να ξεχωρίσουµε τις επιπτώσεις από την κακοποίηση και αυτές που οφείλονται στις άλλες εµπειρίες. Υποστηρίζεται επίσης ότι τα αποτελέσµατα της συναισθηµατικής στέρησης στα πολύ µικρά παιδιά µπορεί να εκδηλώνονται µε την µορφή εξελιχτηκών διαταραχών στο ΚΝΣ. Το εύρηµα αυτό φαίνεται να συνδέεται µε την ποιότητα της γονικής φροντίδας που είχαν τα παιδιά αυτά. Η µεγάλη συχνότητα της αυτοκαταστροφικής συµπεριφοράς που έχει περιγραφεί σε κακοποιηµένα παιδιά σε σχέση µε φυσιολογικά ή παραµεληµένα παιδιά συµπεριλαµβάνει αυτό – ακρωτηριασµούς και απόπειρες αυτοκτονίας που συνδέεται µε χαρακτηριστικές µεταβολές του 80 οικογενειακού περιβάλλοντος του παιδιού. Έχει επίσης περιγραφεί καθυστέρηση στην εξέλιξη του λόγου. Υποστηρίζεται ότι δηλαδή τα παιδιά δεν εµπιστεύονται το περιβάλλον τους για να µιλήσουν και εποµένως η καθυστέρηση στην εξέλιξη του λόγου είναι αποτέλεσµα µικρής πρακτικής, εξαιτίας της παραµέλησης. Η νοητική ανάπτυξη αυτών των παιδιών επίσης επηρεάζεται σε σηµαντικό βαθµό, φαίνεται δε ότι συνδέεται περισσότερο µε την διαδικασία της κακοποίησης – παραµέλησης και όχι µε την σοβαρότητα των τραυµάτων. Ο Strogh έχει περιγράψει µια µορφή ψύχωσης τη λεγόµενη <τραυµατική ψύχωση> σε παιδιά λανθάνουσας και προεφηβικής ηλικίας. Τα χαρακτηριστικά αυτής της κατάστασης είναι : µειωµένη ή έντονα διαταραγµένη σχέση µε την πραγµατικότητα και τους άλλους, καθώς και αλλόκοτη συµπτωµατολογία. Τα παιδιά αυτά βρέθηκε ότι είχαν κακοποιηθεί πολύ νωρίς στη ζωή τους, παρουσιάζουν έντονη επιθετικότητα ενώ παράλληλα είναι κατά περιόδούς υπόδειγµα και πολύ αγαπητά στους άλλους. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τα παιδιά αυτά δαγκώνουν το χέρι αυτού που τα ταΐζει, γεγονός που δηλώνει έντονη διαταραχή στην συµπεριφορά δεσµού. Άλλα χαρακτηριστικά που βρέθηκε ότι έχουν τα κακοποιηµένα παιδιά είναι : χαµηλό βάρος στην γέννηση, προωρότητα και ύπαρξη διαφόρων παρεκκλίσεων από την φυσιολογική εξέλιξη. Τα µέχρι σήµερα ερευνητικά δεδοµένα επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση ότι οι επιπτώσεις της σωµατικής κακοποίησης και παραµέλησης στην ψυχική υγεία και την ανάπτυξη του παιδιού είναι σοβαρές. 81 ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ – ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΠΑΙ∆ΙΩΝ : Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ. Έχει παρατηρηθεί ότι κάθε χώρα ακολουθεί µια προκαθορισµένη πορεία στην προσπάθεια της να αντιµετωπίσει σοβαρές κοινωνικές διαταραχές όπως µια σηµαντική οικονοµική κρίση ή µια γενικευµένη κοινωνική δυσλειτουργία σαν την οικογενειακή βία, µε την ιδιαίτερη έκφραση της στα παιδιά. Η πορεία αυτή στο χώρο της κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών έχει περιγραφεί να ακολουθεί µια σειρά από συγκεκριµένα στάδια. Πρώτα αποκαλύπτεται η ύπαρξη του προβλήµατος αρχίζοντας από τη πιο σοβαρή µορφή του (πχ βασανισµός ενός παιδιού, θάνατος). Το γενικό κλίµα αµηχανίας που ακολουθεί διαδέχεται συνήθως ο σχηµατισµός µικρής οµάδας ατόµων που έντονα προβληµατισµένοι επιµένουν ότι κάτι πρέπει να γίνει. Η επιµονή αυτή διαµορφώνεται επιστηµονικά σε µια ή περισσότερες µελέτες που ελκύουν χρηµατοδότηση κι έτσι το πρόβληµα εκτιµάται από πολλές πλευρές. Ακολουθεί η αναγνώριση άλλων µορφών κακοποίησης όπως τα εγκαύµατα, οι µώλωπες κτλ για να ενισχυθεί η έννοια της νόσου µα τη σοβαρή παραµέληση και δυστροφία. Η γενικότερη αυτή ευαισθητοποίηση ενισχύει την παραδοχή προβληµάτων φορτισµένων µε κοινωνικά ταµπού όπως η σεξουαλική κακοποίηση, η αιµοµιξία και η χρησιµοποίηση µικρών παιδιών για πορνογραφικό υλικό. Η κατανόηση των δυναµικών της αρρώστιας οδηγεί στην αναζήτηση της αιτιολογίας της µε φυσικό επακόλουθο τη θεραπευτική αντιµετώπιση και αργότερα την πρόληψη. Αυτή η αλληλουχία των εξελικτικών σταδίων έχει περιγραφεί σε χώρες του δυτικού κυρίως κόσµου που διαθέτουν ήδη µια σχετική επαρκή υποδοµή υπηρεσιών αντιµετώπισης γενικότερων προβληµάτων σωµατικής και ψυχικής υγείας και κοινωνικής προστασίας του πληθυσµού. Σε χώρες όµως σαν την Ελλάδα, όπου το επίπεδο της υπάρχουσας υποδοµής και ακόµα αυτό της ανάπτυξης των κοινωνικών επιστηµών είναι από ανύπαρκτο ως ανεπαρκές, θα ήταν δύσκολη ή ακόµα και αδιανόητη η επιστηµονική ενασχόληση µε ένα πολυσύνθετο πρόβληµα όπως η κακοποίηση και παραµέληση των παιδιών. Έτσι δεν αποτελεί έκπληξη για το µελετητή η διαπίστωση ότι, καµία επίσηµη κρατική πολιτική δεν υπάρχει στην Ελλάδα που να αφορά την εντόπιση και διαγνωστική εκτίµηση περιπτώσεων κακοποίησης ή παραµέλησης παιδιών. Φυσικά ούτε λόγος να γίνεται, για προγράµµατα θεραπευτικής αντιµετώπισης ή ακόµα και πρόληψης. Η διαπίστωση αυτή έρχεται σε σύγκρουση µε το επίσηµα δηλωµένο ενδιαφέρον για την αντιµετώπιση 82 προβληµάτων ευάλωτων οµάδων του πληθυσµού. Γίνεται δε ακόµα πιο δυσάρεστη όταν χώρες της Ασίας και της Αφρικής έχουν ήδη αναπτύξει προγράµµατα για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Παρά τις ιδιαιτερότητες της, δεν µπορούσε η Ελλάδα να ακολουθήσει διαφορετική πορεία. Μεµονωµένα ακραία περιστατικά σωµατικής κακοποίησης παιδιών, παιδοκτονίας, βρεφοκτονίας, εγκατάλειψης πάντα ακούγονταν στην Ελλάδα, κυρίως µέσα από τον τύπο. Η γνωστή περίπτωση της µικρής Σπυριδούλας στη Σύρο, που σιδερώθηκε από την κυρία στο σπίτι της οποίας εργαζόταν, είχε συγκλονίσει το πανελλήνιο αίσθηµα, για να ξεχαστεί γρήγορα. Σε αντίθεση µε την Αγγλία όπου η περίπτωση του θανάτου από κακοποίηση της µικρής Maria Colwell οδήγησε στη δηµιουργία ενός εκτεταµένου δίκτυο υπηρεσιών για την αντιµετώπιση περιπτώσεων κακοποίησης και παραµέλησης παιδιών, στη χώρα µας κάθε περιστατικό που δηµοσιεύεται αρχίζει και τελειώνει σύντοµα, χωρίς αποτέλεσµα. Μερικοί ευαισθητοποιηµένοι δηµοσιογράφοι γράφουν γράφουν µε την ευκαιρία κάποιου παιδιού – θύµατος, ένας – δυο αγανακτισµένοι πολίτες ζητούν ευθύνες από τις κρατικές υπηρεσίες και µετά όλα ξεχνιούνται. Η πρώτη γραπτή αναφορά στην Ελλάδα σχετικά µε την κακοποίηση των παιδιών έγινε από Έλληνα παιδίατρο και δηµοσιεύθηκε µε τη µορφή επιφυλλίδας σε εφηµερίδα το 1976. τον επόµενο χρόνο, το ινστιτούτο υγείας του παιδιού άρχισε να ασχολείται µε το θέµα, κι έτσι µέσα στο 1977 δηµοσιεύθηκε µια πρώτη αναδροµική µελέτη για το πρόβληµα, που βασίστηκε σε υλικό της Εταιρίας Προστασίας Ανηλίκων Αθηνών. Το 1978 δηµιουργήθηκε στο Ι.Υ.Π ένας µικρός επιστηµονικός πυρήνας (µια κοινωνική λειτουργός- ψυχολόγος και µια παιδίατρος) που έκανε µια πρώτη πιλοτική µελέτη σε περιπτώσεις σωµατικά κακοποιηµένων και παραµεληµένων παιδιών που παραπέµπονταν από όλη την περιοχή Αθήνα – Πειραιά. Ένα χρόνο αργότερα, δηµιουργήθηκε µια πλήρης διεπιστηµονική οµάδα µε µέλη της δυο κοινωνικούς λειτουργούς – ψυχολόγους, δυο παιδίατρους, έναν ψυχολόγο, µια κλινική ψυχολόγο και ένα νοµικό σύµβουλο και µε στόχο ένα τριετές ερευνητικό πρόγραµµα µελέτης της µορφής που το πρόβληµα της σωµατικής κακοποίησης και παραµέλησης παιδιών εµφανίζεται στην περιοχή της πρωτεύουσας. Η έρευνα αυτή µελέτησε σε βάθος τα ιατρικά, ψυχολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τριάντα κακοποιηµένων και παραµεληµένων παιδιών ηλικίας 0 –10 χρονών και των οικογενειών τους. Το δείγµα ελέγχου αποτελέστηκε από ισάριθµες οικογένειες παιδιών ίδιου φύλου, ηλικίας και κοινωνικής τάξης που νοσηλεύτηκαν στο νοσοκοµείο Παίδων Αγια Σοφία για απλούς ιατρικούς λόγους. Στα πλαίσια της µελέτης αυτής δοκιµάστηκαν τρόποι θεραπευτικής παρέµβασης στις οικογένειες αυτές. Μετά το τέλος της παρακάτω µελέτης κρίθηκε ότι χρειαζόταν να συγκεντρωθούν περισσότερα στοιχεία για το νοµικό και 83 προνοιακό πλαίσιο που καλείται να αντιµετωπίσει την αποκατάσταση παιδιού και οικογένειας. Έτσι το 1981 άρχισε πάλι η ίδια οµάδα διετή µελέτη µε τίτλο <<διαπίστωση αναγκών στην αποκατάσταση κακοποιηµένων και παραµέληση παιδιών και των οικογενειών τους.>> Το 1983 που τέλειωσε η µελέτη αυτή έως το 1988, η ερευνητική και επιστηµονική οµάδα του ινστιτούτο υγείας του παιδιού, µετά από θετική γνωµάτευση του κεντρικού συµβουλίου υγείας, χρηµατοδότησε ως πρόγραµµα παροχής υπηρεσιών, µε ερευνητικό προσανατολισµό, καλύπτοντας αρχικά περιπτώσεις από όλη την Αθήνα, ενώ από το 1985 λόγω της πληθώρας των παραποµπών, περιορίστηκε στην κάλυψη των περιπτώσεων µόνο από το νοσοκοµείο Παίδων Αγία Σοφία, το οποίο ήταν όλα αυτά τα χρόνια η κύρια πηγή παραποµπών υλικού. Όµως η σταδιακή ευαισθητοποίηση των γιατρών, κοινωνικών λειτουργών, ψυχολόγων και όλων των χώρων της υγείας, πρόνοιας, δικαιοσύνης οδήγησε την οµάδα ινστιτούτου υγείας του παιδιού σε αδιέξοδο, αποτέλεσµα ήταν το 1987 να παρθεί η απόφαση να σταµατήσει το πρόγραµµα παροχής υπηρεσιών και να συνεχίσει η διεπιστηµονική οµάδα, λόγω της εξειδίκευσης της, την ερευνητική δραστηριότητα. Η απόφαση αυτή δεν ήταν εύκολη, ούτε σε διοικητικό αλλά ούτε σε συναισθηµατικό επίπεδο των µελών της οµάδας. Σηµαίνει ότι, παρά την πίεση για ανάληψη καινούργιων περιπτώσεων κακοποίησης ή παραµέλησης παιδιών, η οµάδα θα περιοριζόταν σε έρευνες µε κλινικό περιεχόµενο, δηλαδή που να εµπεριέχουν διάγνωση και θεραπεία για συγκεκριµένη οικογένεια στα πλαίσια όµως προγραµµάτων µε περιορισµένη χρονική διάρκεια. Συγχρόνως, όµως για βασικά λόγους κοινωνικής πολιτικής, ακόµα όµως, και για δεοντολογικούς λόγους, η οµάδα συνέχισε τις προσπάθειες της και τις διαπραγµατεύσεις µε το υπουργείο υγείας και πρόνοιας, µε σκοπό να περαστοί η εξειδίκευση από αυτό το πρόγραµµα σε άλλους φορείς που ασχολούνται µε παιδιά και οικογένειες. Έτσι, πράγµατι, το 1988 µετά από εισήγηση της ανάλογης διεύθυνσης του υπουργείου, περιλήφθηκε στον κανονικό ετήσιο προϋπολογισµό ως συνεχές πρόγραµµα, ενώ έγινε αποδεκτή η από το 1983 πρόταση µας προς το υπουργείο για τη δηµιουργία κέντρου µελέτης και πρόληψης της κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών στο ινστιτούτο υγείας του παιδιού. Έτσι η οµάδα αυξήθηκε στις αρχές του 1979 µε 7 νέα µέλη, µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθεί µια πλήρης επιστηµονική οµάδα µε 3 ψυχολόγους, 4 κοινωνικούς λειτουργούς, 1 ψυχίατρο – παιδοψυχίατρο, 1 κοινωνιολόγο – εγκληµατολόγο, 1 παιδίατρο και άλλον έναν παιδίατρο µε µερική απασχόληση. Συγχρόνως συνεχίστηκε η από δεκαετίας συνεργασία µας µε τον νοµικό σύµβουλο της οµάδας, εξειδικευµένο σε θέµατα οικογενειακού δικαίου. Σχεδιάζοντας τα νέα ερευνητικά 84 προγράµµατα του κέντρου, σκεφτήκαµε ότι η πολυετής εµπειρία µας στο χώρο της σωµατικής κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών ήταν ΄ώρα να µας οδηγήσει στην διερεύνηση ενός δυσκολότερου προβλήµατος, της σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών. Έχει παρατηρηθεί ότι σε όλες τις χώρες που έχει ως τώρα διερευνηθεί ή αντιµετωπιστεί διαγνωστικά και θεραπευτικά, το πρόβληµα της σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών, να είναι αυτό ως αποτέλεσµα πολυετούς εξειδίκευσης στο θέµα της ενδοοικογενειακής σωµατικής κακοποίησης. Ανάλογη ήταν και η πορεία της οµάδας. Στις αρχές του 1989, άρχισαν δυο κύρια προγράµµατα στο χώρο αυτό, τα οποία εκπροσωπούν δυο βασικές και σύγχρονες προσεγγίσεις στο θέµα της σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών. Το πρώτο πρόγραµµα αφορά µια επιδηµιολογική προσέγγιση στο θέµα, µέσο µιας µελέτης της σεξουαλικής συµπεριφοράς φοιτητών πανεπιστηµίων και ανωτέρων σχολών στην περιοχή Αθήνας – Πειραιά µε σκοπό να µελετηθούν οι σεξουαλικές πρακτικές ατόµων ηλικίας 19 –21 ετών, τυχόν αποκλείσεις από αυτές, ως και εµπειρίες σεξουαλικής παραβίασης κατά την διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Η άλλη µελέτη αφορά µια κλινική προσέγγιση του προβλήµατος της σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών µέσα στην οικογένεια. Το πρόγραµµα σχεδιάστηκε σε συνεργασία µε την εισαγγελία ανηλίκων Αθηνών, η οποία δεσµεύτηκε για την παραποµπή όλων των περιπτώσεων της σεξουαλικής παραβίασης µέσα στην οικογένεια που θα έφαναν στην εισαγγελία κατά την διάρκεια ορισµένου χρονικού διαστήµατος. Σε κάθε οικογένεια προγραµµατίστηκε να γίνει λεπτοµερείς διαγνωστική εκτίµηση, µε σκοπό να µελετηθεί η ελληνική οικογένεια κατά το στάδιο της αποκάλυψης του φαινοµένου της ενδοοικογενειακής σεξουαλικής παραβίασης, όπως επίσης να µελετηθούν οι αντιδράσεις της ευρύτερης οικογένειας, όπως εκπροσωπείται από τις διάφορες υπηρεσίες αλλά και του κοινωνικού πλαισίου. Τέτοιου προγράµµατα έχουν κλείσει από πλευράς συλλογής του υλικού και ακολουθεί η ανάλυση και ερµηνεία των αποτελεσµάτων, που φυσικά θα καταλήξει σε προτάσεις κοινωνικής πολιτικής, που ευχόµαστε να υιοθετήσει όχι µόνο το αρµόδιο υπουργείο αλλά και όλα τα άλλα υπουργεία και οι υπηρεσίες που ασχολούνται µε οικογένειες και παιδιά σε ψυχοκοινωνική κρίση. Άλλη ερευνητική δραστηριότητα που άρχισε το 1989, ήταν η διεύρυνση του προβλήµατος της δυστροφίας µη – οργανικής αιτιολογίας σε παιδιά από 6 µηνών µέχρι 5 χρονών, στην περιφέρεια Αθήνας και Πειραιά. Τέλος, το 1990 άρχισε η µελέτη δείγµατος 200 οικογενειών που έχουν παραµέληση ή κακοποίηση σωµατικά τα παιδιά τους και έχουν παραπεµφθεί ως σήµερα στην οµάδα του ινστιτούτου υγείας του παιδιού. Ο πληθυσµός αυτός θα συγκριθεί µε αριθµητικά ανάλογη οµάδα δείγµατος έλέγχου από τον φυσιολογικό πληθυσµό, µε 85 σκοπό να αναζητηθούν τα κριτήρια υψηλού κινδύνου για κακοποίηση και παραµέληση των παιδιών στον ελληνικό αστικό χώρο. Στόχος είναι η όσον το δυνατόν εγκυρότερη πρόληψη της κακοποίησης µέσο της <<πρόβλεψης>>, που θα είναι βασισµένη στην εφαρµογή των κριτηρίων υψηλού κινδύνου στον γενικό πλη0θυσµό των νεογέννητων στην Ελλάδα. Συγχρόνως, στα πλαίσια του προγράµµατος αυτού προβλέπεται η επαναξιολόγηση όσο το δυνατόν περισσότερων παιδιών και οικογενειών από το αρχικό δείγµα των 200 παιδιών που υπέστησαν κακοποίηση και παραµέληση, µε σκοπό να διερευνηθεί η αποτελεσµατικότητα της θεραπευτικής παρέµβασης στον πληθυσµό αυτό, και οι συνέπειες της κακοποίησης αυτής στα παιδιά αρκετά χρόνια µετά την αρχική παραποµπή τους στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού. Ένας από τους στόχους του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, άρα και της οµάδας µας, είναι η ενηµέρωση και η πληροφόρηση του κοινού και η εκπαίδευση των ειδικών σε θέµατα της αρµοδιότητας και της εξειδίκευσης του ινστιτούτου. Έτσι, µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών, από το 1977 έως σήµερα, η ερευνητική µας οµάδα ανέλαβε ένα εντατικό πρόγραµµα ευαισθητοποίησης του επιστηµονικού κοινού και διαφώτισης του ευρύτερου πληθυσµού. Παρουσιάσεις ερευνητικού υλικού έγιναν σε όλα τα πανελλήνια ιατρικά και παιδιατρικά συνέδρια, όπως και σε πολλά άλλα συνέδρια ψυχολογίας, κοινωνικής εργασίας, νοσηλευτικής και άλλα. Σειρές µαθηµάτων καλύπτουν από τότε έως σήµερα τις νοσηλευτικές σχολές των διαφόρων νοσοκοµείων, του πανεπιστηµίου και άλλων επί µέρους σχολών. Το 1983, το πρόγραµµα <<κακοποίηση – παραµέληση παιδιών >> του ινστιτούτου αναγνωρίστηκε ως κέντρο πρακτικής άσκησης σπουδαστών σχολών κοινωνικής εργασίας, και ως το 1988 κάλυψε την άσκηση και εξειδίκευση 13 σπουδαστών στο ειδικό αυτό θέµα. Συγχρόνως, από το 1985 άρχισε µε επιτυχία µια σειρά ετήσιων µετεκπαιδευτικών σεµιναρίων για επαγγελµατίες διαφόρων ειδικοτήτων. Οι εκπαιδευτικές αυτές δραστηριότητες πήραν διάφορες µορφές κατά τη διάρκεια αυτών των ετών. Το 1985 και το 1986 έγιναν µετεκπαιδευτικά σεµινάρια διάρκειας δυο ηµερών. Κατά τη διάρκεια των ετών 1987 – 1988 πραγµατοποιείται εννεάµηνο εκπαιδευτικό σεµινάριο για 90 περίπου επιστήµονες <της πρώτης γραµµής>, δηλαδή κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχολόγους, επισκέπτες υγείας, νοµικούς, αστυνοµικούς, που συνδέονται άµεσα την προστασία των παιδιών. Το σεµινάριο έγινε στο νοσοκοµείο Παίδων Αγία Σοφία ανά δεκαπενθήµερο, και διήρκεσε από τον Οκτώβρη του 1987 µέχρι τον Μάιο του 1988. αποτέλεσµα ήταν η ανάγκη η επόµενη εκπαιδευτική δραστηριότητα να έχει µια µορφή περισσότερο πρακτική. Έµπειροι συνάδελφοι που παρακολούθησαν το σεµινάριο είπαν, κατά την αξιολόγηση, ότι η γνωστική πλευρά του αντικειµένου έχει αρκετά καλυφθεί και αισθάνονται αρκετά σίγουροι για τις γνώσεις τους, εκεί 86 όµως που αισθάνονται ότι υστερούν είναι η πρακτική αντιµετώπιση, η µεταφορά δηλαδή της γνώσης στην πράξη. Σεβαστήκαµε απόλυτα την ανάγκη των συναδέλφων και έτσι σχεδιάστηκε ένα µακροχρόνιο πρόγραµµα συµβουλευτικής επαγγελµατιών για την καλύτερη αντιµετώπιση δύσκολων περιπτώσεων κακοποιηµένων και παραµεληµένων παιδιών. Το πρόγραµµα αυτό έχει δυο άξονες. Ο πρώτος άξονας καλύπτει τις ανάγκες συναδέλφων που αντιµετωπίζουν δύσκολες περιπτώσεις και που µπορούν να έλθουν στο ινστιτούτο υγείας του παιδιού µε τον φάκελο της περίπτωσης για να συζητήσουν µαζί µας µε βάση τη διεπιστηµονική µας εµπειρία και να πάρουν κάποιες κατευθύνσεις που πιθανόν ως σήµερα να µην είχαν σκεφτεί. Συγχρόνως σε περίπτωση που χρειάζεται νοµική παρέµβαση ώστε να εξασφαλισθεί το απόλυτο συµφέρον του παιδιού και εφ’ όσον οι φορείς στους οποίους εργάζονται οι επαγγελµατίες αυτοί δεν διαθέτουν νοµική υπηρεσία για την αντιµετώπιση αυτών των περιστατικών, το πρόγραµµα προβλέπει νοµική κάλυψη, είτε µε τη µορφή της συµβουλευτικής από το νοµικό σύµβουλο, τον εξειδικευµένο στο οικογενειακό δίκαιο, η ακόµα και µε οποιαδήποτε νοµική πράξη, χρειάζεται να γίνει για το απόλυτο συµφέρον του παιδιού και της οικογένειας. Το δεύτερο σκέλος του προγράµµατος αυτού εξελίχθηκε σε ένα κοινοτικό πρόγραµµα. Πρόσθεση ήταν να προχωρήσουµε στη συνεργασία µε µια κοινότητα στην Αθήνα, και µε την σταδιακή ενηµέρωση όλων των επαγγελµατιών της κοινότητας που ασχολούνται µε οικογένειες και παιδιά, να προωθηθεί η ανάγκη για τη δηµιουργία µιας τοπικής οµάδας παιδικής προστασίας, η οποία θα κινητοποιείται και θα επιλαµβάνεται κάθε νέου περιστατικού που θα αποκαλύπτεται µέσα στη συγκεκριµένη κοινότητα. Επιλεκτικέ η κοινότητα της Καισαριανής για πολλούς λόγους. Πρώτων, γιατί είναι µια σαφώς περιγεγραµµένη κοινότητα µε πληθυσµό 30.000 κατοίκων που επιτρέπει µια τέτοια παρέµβαση, µε ύπαρξη βασικών υπηρεσιών φροντίδας του πληθυσµού και επί πλέον µε την παρουσία του κοινοτικού κέντρου ψυχικής υγείας, που εξασφαλίζει έτσι την ανάληψη διαχείρισης των περιπτώσεων σε τοπικό επίπεδο. Οι συνεχείς προσπάθειες στον χώρο της διαφώτισης του ευρύτερου κοινού οδήγησαν, κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών σε µια συνεχή καλή συνεργασία µε τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, που περιέλαβε τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκποµπές και πλήθος άρθρων και συνεντεύξεων σε εφηµερίδες και περιοδικά. Παράλληλα, η οµάδα στα πλαίσια της ανάλογης ενηµέρωσης του κοινού, αναγκάζεται να πάρει θέση δηµόσια, κάθε φορά που η ανακοίνωση κάποιας περίπτωσης, συνήθως από το ηµερήσιο τύπο, καταστρατηγεί το δικαίωµα του παιδιού για εξασφάλιση του απορρήτου και παρουσιάζει το φαινόµενο µε ανεπίτρεπτο τρόπο. Έτσι µε γράµµατα προς τις εφηµερίδες µε παρεµβάσεις στο ραδιοτηλεοπτικό συµβούλιο και µε επίσηµη θέση που 87 παίρνουµε σε επιστηµονικές εκδηλώσεις που αφορούν θέµατα ιατρικής ηθικής και δεοντολογίας, προσπαθούµε να διασφαλίσουµε παιδί και οικογένεια από αρνητική δηµοσιοποίηση του προβλήµατος και την έκθεση του παιδιού σε µια ακόµα εµπειρία θυµατοποίησης του. Η συνεργασία της οµάδας του ινστιτούτου υγείας του παιδιού µε τον εθνικό οργανισµό πρόνοιας οδήγησε στην δηµιουργία της γνωστής µονάδας καπα, δηλαδή της µονάδας – ξενώνα φιλοξενίας βρεφών και νηπίων, ηλικίας έως 4 ετών, που πρέπει να αποµακρυνθούν από το οικογενειακό περιβάλλον για µικρό ή µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα ανάλογα µε τις ιδιαιτερότητες κάθε περίπτωσης. Η µονάδα µε δύναµη 12 παιδιών, άρχισε να λειτουργεί τον Ιούλιο 1984 σε ειδικά διαµορφωµένο χώρο ιδρύµατος κλειστής περίθαλψης του ΕΟΠ στην Αθήνα. Η διεπιστηµονική οµάδα καπα του ινστιτούτου διατήρησε την επιστηµονική οργάνωση και εποπτεία της µονάδας που περιελάµβανε διαγνωστική εκτίµηση, θεραπευτική παρέµβαση στις οικογένειες των παιδιών, νοµική και προνοιακή αποκατάσταση όσων παιδιών δεν υπήρχαν προϋποθέσεις να επιστρέψουν στις φυσικές τους οικογένειες και ευαισθητοποίηση και επιστηµονική εποπτεία του προσωπικού. Η µονάδα καπα λειτούργησε 4 χρόνια, ως τον ∆εκέµβριο του 1988, και φιλοξένησε στο διάστηµα αυτό 48 παιδιά, τα περισσότερα εκ των οποίων είχαν παραπεµφθεί από το ινστιτούτο υγείας του παιδιού το οποίο είχε αναλάβει και την πλήρη αντιµετώπιση οικογένειας και παιδιού. Στο τέλος του 1988 αξιολογήθηκε από το διοικητικό συµβούλιο του ΕΟΠ, ότι θα ήταν καλύτερο η ευθύνη αυτή να αναληφθεί από το κέντρο βρεφών <<η µητέρα>>, το οποίο θεωρήθηκε ως πλέον εξειδικευµένο πλαίσιο για την κάλυψη της προσχολικής ηλικίας. Στον χώρο της κοινωνικής πολιτικής, η οµάδα του ινστιτούτου προσπάθησε κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών να κινητοποιήσει τις αρµόδιες υπηρεσίες, ιδιαίτερα του υπουργείου υγείας και πρόνοιας ώστε να σχεδιαστεί να ευρύτερο πρόγραµµα αντιµετώπισης του προβλήµατος µε κυρίως προληπτικό χαρακτήρα. Έτσι το 1983 η διεύθυνση παιδικής προστασίας µετά από εισήγηση της οµάδας του ινστιτούτου, συγκρότησε επιτροπή µελέτης του προβλήµατος της κακοποίησης – παραµέλησης των παιδιών στην Ελλάδας µε συµµετοχή µιας µεγάλης οµάδας ειδικών στους χώρους της πρόνοιας, δικαιοσύνης, σωµατικής και ψυχικής υγείας, δηµόσιας τάξης και παιδείας.η επιτροπή υπέβαλε τον Μάρτιο 1984 τα πορίσµατα της σε όλα τα υπουργεία και τους φορείς που έχουν σχέση µε το πρόβληµα. Το σύνολο των προτάσεων της επιτροπής αυτής βασίστηκε σε ήδη υπάρχουσες δοµές, όπως το εθνικό σύστηµα υγείας και τα υπάρχοντα πλαίσια παιδικής προστασίας, και στον σχεδιασµό ευέλικτων µικρών υπηρεσιών, µε ιδιαίτερη έµφαση στην τοπική αυτοδιοίκηση, άρα µε έµφαση στην πρωτογενή πρόληψη, µε σκοπό την κινητοποίηση της 88 κοινότητας για την ανάληψη της ευθύνης και την ποιότητα ζωής των µελών της. ∆υστυχώς, η πολύ αξιόλογη αυτή δουλειά είχε την ανάλογη τύχη µε πολλές άλλες εισηγήσεις επιτροπών που υποβάλλονται στις αρµόδιες υπηρεσίες υπουργείων. Κανένα προτεινόµενο πρόγραµµα δεν άρχισε µε πρωτοβουλία του υπουργείου. Στο διάστηµα όµως αυτό η οµάδα προσπάθησε µε όσους διαφορετικούς τρόπους µπορούσε να υλοποιήσει ορισµένες από αυτές τις προτάσεις οι οποίες δεν εµπεριείχαν µεγάλο οικονοµικό κόστος. Έτσι σχεδιάστηκαν προγράµµατα εκπαίδευσης επαγγελµατιών σε όλη την Ελλάδα, δηµιουργήθηκε και λειτούργησε σε πειραµατική πολιτική βάση η µονάδα – ξενώνας του εθνικού οργανισµού προνοίας µε την επιστηµονική κάλυψη του ινστιτούτου υγείας του παιδιού, διερευνήθηκαν ειδικά προγράµµατα µε στόχο την <αποκάλυψη> του φαινοµένου της σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών στην Ελλάδα και άρχισε η ανάπτυξη µιας προτότυπης κοινοτικής δραστηριότητας µε στόχο την πρόληψη. Στον διεθνή χώρο η οµάδα του ινστιτούτου υγείας του παιδιού συνεργάζεται από το 1982 µε την διεθνή εταιρία για την πρόληψη της κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών. Και µε ανάλογα κέντρα κυρίως της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Η συνεργασία µε την ISRCAN οδήγησε στην ανάθεση στο ινστιτούτο υγείας του παιδιού, της οργάνωσης του πρώτου πανευρωπαϊκού συνεδρίου κακοποίησης – παραµέλησης παιδιών, που πραγµατοποιήθηκε στη Ρόδο τον Απρίλιο του 1987. στο συνέδριο συµµετείχαν 400 περίπου σύνεδροι, µισοί Έλληνες και µισοί από το εξωτερικό. Το συνέδριο συγκέντρωσε για πρώτη φορά τις διάφορες ευρωπαϊκές προσπάθειες και συγχρόνως άνοιξε τις επιστηµονικές πόρτες συνεργασίας µε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ο αναγνώστης παρατηρεί ότι όλο το επιστηµονικό ερευνητικό έργο που έχει γίνει στο χώρο της κακοποίησης και παραµέλησης παιδιών στην Ελλάδα έχει αναληφθεί εξ ολοκλήρου από τη µικρή επιστηµονική οµάδα του ινστιτούτου. Η διαπίστωση αυτή µπορεί να κολακεύει τόσο τα µέλη της οµάδας όσο και το ίδιο ΙΥΠ, δεν ισχύει όµως το ίδιο για την πολιτεία που 15 χρόνια µετά την πρώτη δηµόσια αναφορά στο πρόβληµα δεν έχει κινητοποιηθεί ούτε το έχει θέσει µέσα στις άµεσες πολιτικές προτεραιότητες. και αυτό, παρά το ότι και άλλες υπηρεσίες στην Ελλάδα που ασχολούνται µε παιδιά σε κίνδυνο, όπως η εταιρία προστασίας ανηλίκων, το ΠΙΚΠΑ., το κέντρο βρεφών µητέρα, ο εθνικός οργανισµός πρόνοιας και άλλες, αντιµετωπίζουν περιπτώσεις κακοποιηµένων και παραµεληµένων παιδιών και βρίσκονται σε αδιέξοδο στα πλαίσια των εξαιρετικά περιορισµένων δυνατοτήτων θεραπείας και πρόληψης. Το απογοητευτικό αυτό φαινόµενο πιστεύεται ότι οφείλεται σηµαντικά στη µεγάλη διάσταση µεταξύ έρευνας και κοινωνικής πολιτικής που παρατηρείται στην χώρα µας. Θα περίµενε δηλαδή κανείς ότι η πολιτεία, η οποία θα χρηµατοδοτεί την έρευνα θα εκµεταλλευόταν τα ερευνητικά αποτελέσµατα προκειµένου να προχωρήσει στην εφαρµογή 89 προγραµµάτων. Αντίθετα παρατηρείται ότι η έρευνα στην Ελλάδα είτε γίνεται από τα πανεπιστήµια, είτε γίνεται από άλλους κρατικά επιχορηγούµενους φορείς, τελειώνει στην δηµοσίευση κάποιας επιστηµονικής ανακοίνωσης, χωρίς να επηρεάζει την πολιτική βούληση. Ο χρόνος όµως της αµφισβήτησης στην Ελλάδα πέρασε και πρέπει µε ταχύτητα να κινηθεί ο µηχανισµός της αντιµετώπισης. Οι προτάσεις της επιτροπής µελέτης του προβλήµατος της κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών στην Ελλάδα µπορούν να πλαισιωθούν και από άλλες σοβαρές επιστηµονικές αξιολογήσεις και εµπειρίες που αφορούν τον χώρο της ψυχικής υγείας και της κοινωνικής προσαρµογής και να µεταφραστούν σε πράξη. 90 ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΠΟΥ ΚΑΚΟΠΟΙΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙ∆ΙΑ ΤΟΥΣ. Ενδεικτικές περιπτώσεις. Σε διάστηµα δυο χρόνων εξετάστηκαν 134 βρέφη και παιδιά κάτω των 5 ετών που είχαν κακοποιηθεί, καθώς και οι γονείς τους. Οι γονείς στο σύνολο τους, είτε είχαν οµολογήσει ότι κακοποίησαν τα παιδιά τους είτε αδυνατούσαν να δώσουν οποιαδήποτε ικανοποιητική εξήγηση για τη συµπεριφορά τους. Ενενήντα ένας (68%) παραπέµφθηκαν από οκτώ νοσοκοµεία. ∆εκαοκτώ (13%) φυλακίστηκαν. Είκοσι πέντε (19%) ήρθαν από αλλού. Οµάδα ελέγχου. Η οµάδα ελέγχου περιελάµβανε 53 παιδιά κάτω των πέντε ετών, επείγουσες εισαγωγές στο νοσοκοµείο, αφού αποκλείστηκαν οι περιπτώσεις που δεν είχαν σχέση µε κακοποίηση, ατύχηµα ή τραυµατισµό. Οι γονείς αυτών των παιδιών εντάχθηκαν στην ενδεικτική οµάδα µε βάση την ηλικία της µητέρας και την ηλικία του µωρού. Ηλικία. Ο µέσος όρος ηλικίας των µητέρων της ενδεικτικής οµάδας ήταν 19.7 ετών κατά τη γέννηση του πρώτου παιδιού τους. Αυτό παραβάλλεται εντυπωσιακά µε το εθνικό µέσο όρο 23,3 ετών. Ακόµα και στην χαµηλότερη κοινωνική τάξη ο µέσος όρος ήταν 22,6 ετών. Έτσι η µητέρες στην ενδεικτική οµάδα ήταν 4 σχεδόν χρόνια νεότερες από το εθνικό µέσο όρο όταν γέννησαν το πρώτο τους παιδί. Αν λάβουµε υπόψη ότι τα περισσότερα από τα κακοποιηµένα βρέφη ήταν πρωτότοκα ή δευτερότοκα παιδιά της οικογένειας και ότι περισσότερα από τα µισά ήταν µικρότερα από 18 µηνών όταν κακοποιήθηκαν, µπορούµε να συµπεράνουµε ότι η κακοποίηση συνδέεται µε το νεαρό της ηλικίας του γονέα. Αυτό το επιχείρηµα αποδεικνύεται ακόµη από τη σπάνια εµφάνιση κακοποίησης ανάµεσα σε γονείς µεγαλύτερης ηλικίας µε µεγάλες οικογένειες που εξετάστηκαν και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο κίνδυνος κακοποίησης περιορίζεται όσο µεγαλώνουν οι γονείς. 91 Κοινωνική τάξη. Οι γονείς, προέρχονται κυρίως από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Ο συσχετισµός της χαµηλής κοινωνικής τάξης µε την κακοποίηση των παιδιών από τους γονείς τους έχει σχολιαστεί από πολλούς ερευνητές. ∆εν µπορέσαµε να υποστηρίξουµε την πρόταση ότι εκπροσωπούνται όλες οι κοινωνικές τάξεις. Από την ενδεικτική οµάδα, 76% προέρχονταν από χαµηλά κοινωνικά στρώµατα που αντιπροσωπεύουν µόνο ένα 32% του πληθυσµού. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η µεγάλη αυτή διαφορά οφείλεται στο νεαρό της ηλικίας των γονέων και τον τύπο της εισαγωγής στο νοσοκοµείο των παιδιών. Ωστόσο, µολονότι υπάρχουν περιθώρια για αυτούς τους σηµαντικούς παράγοντες, διαπιστώθηκε ότι η οµάδα ελέγχου περιλάµβανε ακόµη ποσοστό 33% των χαµηλότερων κοινωνικών στρωµάτων. Αυτό οδηγεί αναπόφευκτα στην υπόθεση ότι η κακοποίηση είναι κυρίως φαινόµενο της κατώτερης κοινωνικής τάξης. Επιπλέον, στο βαθµό που τα κριτήρια για την παραποµπή ήταν ιατρικά, µπορούµε λογικά να υποθέσουµε ότι, αν είχαν εισαχθεί µε ανεξήγητες κακώσεις περισσότερα παιδιά οικογενειών που άνηκαν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις, τότε οι παιδιατρικοί σύµβουλοι θα τα είχαν παραπέµψει. ∆ιαταραγµένη προσωπικότητα. Η διαταραγµένη προσωπικότητα αποδεικτικέ σηµαντικό γνώρισµα στους γονείς κακοποιηµένων παιδιών. Οι λιγότεροι σοβαροί τύποι διαταραχών της προσωπικότητας διαπιστώθηκαν κυρίως στις µητέρες που γενικά παρουσίαζαν χαρακτηριστικά συναισθηµατικής ανωριµότητας και εξάρτησης. Επιπλέον πολλές από τις µητέρες αυτές δεν είχαν σπουδαίες γνώσεις σχετικά µε τις σωστές συνήθειες ανατροφής των παιδιών. Η κακοποίηση µπορεί στην καλύτερη περίπτωση, να θεωρηθεί µια αποτυχηµένη µέθοδος ελέγχου της συµπεριφοράς του παιδιού. Θα έπρεπε ίσως να διερευνηθούν εκτενέστερα και ρεαλιστικά οι τεχνικές διδασκαλίας δεξιοτήτων για την ανατροφή των παιδιών, µε βάση τη χαµηλή νοηµοσύνη των γονέων, γιατί µπορούν πιθανά να συµβάλουν στη βελτίωση της ιδιαίτερα αναποτελεσµατικής φροντίδας που προσφέρουν στα παιδιά τους. Από τους πατεράδες που εξετάστηκαν, το 33,3% ήταν ψυχοπαθείς. Ο συσχετισµός κακοποίησης και ψυχασθένειας έρχεται σε σύγκρουση µε την ανακάλυψη του Kemre ότι η ψυχοθεραπεία είναι χαρακτηριστικό µόνο στο 2 ή 3% των περιπτώσεων των γονέων που δέρνουν τα παιδιά τους. 92 Ποινικό µητρώο. Το 29% από τους πατέρες είχαν ποινικό µητρώο. Αν και η περίοδος της συµπληρωµατικής µελέτης ήταν σύντοµη, ωστόσο, το 6.7% διέπραξε στο διάστηµα αυτό και άλλα αδικήµατα. Επίσης, µολονότι, το 19% των αδελφών των παιδιών είχαν κακοποιηθεί παλαιότερα, µόνο το 1% των γονέων είχαν κατηγορηθεί για σκληρότητα ή αµέλεια, πράγµα που υπογραµµίζει τις ιδιοµορφίες του νοµικού συστήµατος προς τους γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους. Η εγκληµατικότητα και η καθ’ έξιν υποτροπή, ιδιαίτερα αν συνδέονται µε µια ψυχοπαθή προσωπικότητα, πρέπει να αποτελούν προειδοποίηση ότι η κατάσταση δεν θα έχει αισιόδοξη έκβαση, οπότε αν θέλουµε να προλάβουµε νέα επεισόδια, είναι απαραίτητο να επικαλεστούµε µια δικαστική εντολή για ανάληψη της φροντίδας των παιδιών από άλλα άτοµα. ∆εν ανακαλύψαµε κανένα συσχετισµό της κακοποίησης µε αλκοολισµό ή εθισµό στα ναρκωτικά, πράγµα που συµφωνεί µε τα πορίσµατα του Steele και Pollock, αλλά διαφέρει από εκείνα του Young και του Gil, οι οποίοι ισχυρίστηκαν ότι η κακοποίηση επισπεύδεται από τον αλκοολισµό. Νεύρωση. Εξετάσαµε την ύπαρξη νεύρωσης στις µητέρες µε τρία διαφορετικά κριτήρια. 58% δεν είχαν ψυχωσικές διαταραχές σύµφωνα µε το γενικό ερωτηµατολόγιο υγείας Goldberg και 48% κρίθηκαν νευρωσικές στη συνέντευξη όπου η συνηθέστερη συµπτωµατολογία ήταν κατάθλιψη, άγχος ή και τα δυο. Η διάγνωση νευρωτικότητας στον κατάλογο προσωπικότητας Eysenck υποστηρίζει κάπως την κλινική ανακάλυψη της νεύρωσης και τα αποτελέσµατα του ερωτηµατολογίου. 34% ανέφεραν ότι έζησαν δυστυχισµένα παιδικά χρόνια. Γενικά οι νευρωσικές µητέρες σε αντίθεση µε τους ψυχοπαθείς πατεράδες οµολόγησαν ότι έκαναν κακό στα παιδιά τους και εξέφρασαν την προθυµία να συζητήσουν περαιτέρω τα προβλήµατα τους. Για αυτή τη συγκεκριµένη οµάδα µητέρων ο συγγραφέας πιστεύει ότι ο συνδυασµός της ανακούφισης των συµπτωµάτων µε ένα πρόγραµµα κοινωνικής επανεκµάθησης που θα διευθύνεται από ειδικευµένους θεραπευτές είναι πολύ πιο ωφέλιµος από το να στηρίζεται κανείς µόνο σε πρόγραµµα ‘µητρικής στοργής’ και άλλες µεθόδους που έχουν την τάση να ενισχύσουν την εξαρτηµένη συµπεριφορά τους. ∆ιαπιστώσαµε ότι η νευρωσική προσωπικότητα ήταν επίσης ένα σηµαντικό χαρακτηριστικό των µητέρων που οµολόγησαν ότι έδερναν τα παιδιά τους. Στους πατεράδες η νευρωσική προσωπικότητα καλύπτονταν από το µεγάλο ποσοστό που αρνήθηκε ότι έδειρε το παιδί. Ωστόσο, στους πατέρες που προσδιορίστηκαν ότι έδειραν το παιδί τους, η µέση βαθµολογία τόσο στον κατάλογο προσωπικότητας Eysenck, όσο και στο 93 γενικό ερωτηµατολόγιο υγείας ήταν αφύσικα υψηλή. Η ανάγκη αυτή αυτών των γονέων να εκδηλώσουν την εχθρότητα τους δεν διαπιστώθηκε για το δείγµα σαν σύνολο, αλλά προέκυψε µόνο όταν αποµονώθηκαν όσοι οµολόγησαν την κακοποίηση. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη αν λάβουµε υπόψη ότι ορισµένα στοιχεία αυτής της κλίµακας θα ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακά για το δείγµα αυτών που έδερναν τα παιδιά για παράδειγµα ‘όταν θυµώνω θέλω να σπάσω κάτι’. Εχθρότητα. Ο Fouids έχει καταδείξει ότι η εχθρότητα των νευρωσικών είναι, κατά κανόνα εσωστρεφούς τύπου. Τα αποτελέσµατα αυτής της µελέτης έδειξαν, ωστόσο, ότι τα άτοµα που δέρνουν τα παιδιά τους και είναι νευρωσικά δεν ήταν κυρίως αυτοτιµωρητικά, αλλά χαρακτηρίζονταν εξίσου και από εξωστρεφή τιµωρητικότητα. Σαφέστερες και για τις µητέρες και για τους πατέρες ήταν οι παράξενες µορφές εχθρότητας που συναντώνταν ως τώρα µόνο σε ψυχιατρικούς πληθυσµούς, συγκεκριµένα η προβαλλόµενη εχθρότητα και η ενοχή. Ενώ η ενοχή και οι τύψεις απορρίπτονται συχνά ως συµπτώµατα άσχετα µε την πραγµατική κατάσταση στους ψυχιατρικούς πληθυσµούς και ως αληθοφανής παραποίηση στους ψυχοπαθείς, δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουµε ότι η ενοχή που βιώνουν τα άτοµα τα οποία αποτελούν το δείγµα δεν είναι προσανατολισµένη προς την πραγµατικότητα ή αυθεντική, αν λάβουµε υπόψη τα πρόσφατα γεγονότα. Αν υπολογίσουµε τις κλόνισες σχέσεις τους, το υψηλό επίπεδο παρανοϊκής εχθρότητας είναι ίσως κατανοητό…. Ούτε η αυτοκριτική ανιχνεύτηκε στο δείγµα ως σύνολο, έτσι ώστε µε την πρώτη εξέταση των αποτελεσµάτων οι σηµαντικοί τύποι εχθρότητας θύµιζαν πάρα πολύ τους ψυχοπαθείς που µπορεί να θεωρούν τον εαυτό τους οξύθυµο, κυνικό, ενδιαφέροντα τρελό ή διαβολικά αχρείο αλλά θέτουν ένα όριο στο να εµφανίζονται κατώτεροι ή ανίκανοι. Ωστόσο, όσοι οµολόγησαν την κακοποίηση δεν έθεταν όρια στην περιγραφή του εαυτού τους. Αυτή η οµάδα ατόµων που δέρνουν τα µωρά τους µπορεί να είναι, όπως διατύπωσαν και παλαιότερα , ( Smith, Hanson και Noble, 1973, 1974), περισσότερο επιδεκτική θεραπείας. 94 Ψυχοκινητική συµπεριφορά. Ο σπειροειδής λαβύρινθος. Ένα τεστ όπου ένα άτοµο διακινδυνεύει όταν υφίσταται πίεση έχει αποδείξει ότι νεαροί εγκληµατίες αντιδρούν σχετικά γρήγορα και απρόσεκτα, ενώ παιδιά µε διαταραχές συµπεριφοράς είναι συνήθως ή γρήγορα και απρόσεκτα ή αργά και απρόσεκτα. Οι West και Farrington 1973, επισήµαναν ότι η αδεξιότητα µολονότι, προοιωνίζει σε σηµαντικό ποσοστό τόσο την εγκληµατικότητα των ανηλίκων όσο και την υποτροπή στο έγκληµα, φαίνεται να έχει σηµασία µόνο λόγω της σχέσης της µε τη χαµηλή νοηµοσύνη. Βρέθηκε ότι οι µητέρες του δείγµατος και της οµάδας ελέγχου δεν διέφεραν µεταξύ τους ως προς τη γρήγορη και απρόσεκτη αντίδραση, σε αντιδιαστολή µε την αργή και σωστή, αλλά οι µητέρες του δείγµατος ήταν πιο αργές και αδέξιες. Η κατάθλιψη που αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό συνέβαλε ίσως κάπως στον αργό ρυθµό, αλλά η αδεξιότητα µπορεί µπορεί να θεωρηθεί ενδεικτική της χαµηλής νοηµοσύνης. Η σχετική επίδραση της προσωπικότητας και της νοηµοσύνης στην ψυχοκινητική συµπεριφορά των ατόµων των ατόµων που δέρνουν τα µωρά τους χρειάζεται περισσότερη προσοχή. Ωστόσο, το να διακινδυνεύσει ένα άτοµο όταν υφίσταται πίεση δεν φαίνεται, από τα αποτελέσµατα του τεστ σπειροειδούς λαβυρίνθου, να αποτελεί χαρακτηριστικό των γονέων που δέρνουν τα παιδιά τους. Ψύχωση. Τα πορίσµατα επιβεβαιώνουν την άποψη ότι ελάχιστοι µόνο γονείς από αυτούς που δέρνουν τα παιδιά τους είναι ψυχωσικοί. Οι παράδοξες κακώσεις που προκάλεσαν στα παιδιά οι ψυχωσικοί γονείς οδηγούν στην υπόθεση ότι αποτελούν µια χωριστή υπό οµάδα γονέων που δέρνουν τα παιδιά τους, όποτε η θεραπευτική τους αγωγή πρέπει να έχει τις ανάλογες διαφορές. Ανώµαλα ηλεκτροεγκεφαλογραφήµατα. Καθώς τα άτοµα που υποβλήθηκαν σε ηλεκτροεγκεφαλογραφήµατα είναι µάλλον λίγα, τα αποτελέσµατα αυτής της πτυχής της µελέτης είναι αµφίβολα. Ωστόσο, το γεγονός ότι στα αποτελέσµατα κυριαρχούν ανώµαλα EEG οδηγεί στην υπόθεση ότι ορισµένα τουλάχιστον από τα άτοµα που κακοποιούν τα παιδιά τους έχουν στενότερη σχέση µε άλλες οµάδες ατόµων που διαπράττουν βίαιες πράξεις απ’ ότι µε τον γενικό πληθυσµό. Το ίδιο προκύπτει και από τα αποτελέσµατα των ψυχολογικών τεστ, ιδιαίτερα της οµάδας µε ανώµαλα EEG, η οποία εµφάνισε επίσης µια σταθερή απόκλιση από τον κανονικό 95 πληθυσµό. Έτσι λοιπόν είναι σαφές ότι τα άτοµα που κακοποιούν τα παιδιά τους δεν αποτελούν οµοιογενή οµάδα για την οποία µπορούµε εκ του ασφαλούς να κάνουµε γενικεύσεις. Ενώ σε ορισµένες περιπτώσεις, η κακοποίηση µπορεί να είναι αντίδραση σε ασυνήθιστες και υπερβολικές καταστάσεις πίεσης, µολονότι κάτι τέτοιο χρειάζεται περισσότερη διερεύνηση, η παρουσία ενός σαφώς ανώµαλου EEG ΣΤΟ 25% σχεδόν των περιπτώσεων επισηµαίνει ίσως µια χωριστή υπό οµάδα στην οποία θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σηµασία. Αυτό προκύπτει ακόµα περισσότερο από µια σχέση ανάµεσα στη διάγνωση της προσωπικότητας και τα ανώµαλα EEG, που µπορεί να αποδειχτεί. Πράγµατι 5 γυναίκες και 1 άντρας που κακοποιούσαν τα παιδιά τους, µε ανώµαλα EEG όλοι, θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν όχι απλώς άτοµα µε διαταραχές της προσωπικότητας, αλλά επιθετικοί ψυχοπαθείς. Ο άντρας είχε επίσης βεβαρηµένο ποινικό µητρώο. Οι δυο άλλες ασθενείς παρουσίαζαν µια διαταραχή της προσωπικότητας, η οποία όµως δεν ήταν κυρίως επιθετικού τύπου. Η βία προκαλεί βία; Σύµφωνα µε τους Steele και Pollock όσοι κακοποιούν τα µωρά είχαν στερηθεί τόσο τη µητρική στοργή όσο και τη βαθιά αίσθηση του να φροντίζει κάποιος για αυτούς από τα πρώτα τους χρόνια. Ορισµένα πορίσµατα της µελέτης, ωστόσο, είναι αντίθετα. Αρκετές από τις µητέρες της ενδεικτικής οµάδας είπαν ότι είχαν κακοποιηθεί στην παιδική ηλικία και ότι οι γονείς τους ήταν παράλογοι, σκληροί και τις απέρριπταν. Επίσης αρκετοί πατεράδες της ίδιας οµάδας υφίσταντο τιµωρίες από τους γονείς τους και πολλοί είπαν ότι οι γονείς τους χρησιµοποιούσαν παράλογες πειθαρχικές µεθόδους, ενισχύοντας έτσι την άποψη των Gibbens και Walket, Tuteur και Glotzer, Steele και Pollock, Fontana, οι οποίοι ισχυρίστηκαν ότι αυτές οι συνήθειες ανατροφής των παιδιών αντικατόπτριζαν εµπειρίες από την παιδική ηλικία. Από την άλλη πλευρά τα άτοµα που αποτελούσαν το δείγµα δεν ανέφεραν µεγαλύτερη έλλειψη στοργής απ’ ότι άλλα άτοµα χαµηλής κοινωνικής τάξης. Αν θεωρήσουµε ότι οι γονείς αναφέρθηκαν πρόθυµα στην παράλογη πειθαρχία που τους επιβαλλόταν, δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουµε ότι η έλλειψη στοργής την οποία ανέφεραν ήταν ψευδής. Οι ασυνέπειες αυτού του τύπου µπορεί να είναι ρεαλιστικές απεικονίσεις του παρελθόντος των ατόµων που κακοποιούν τα παιδιά τους. Οι γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους αναπτύσσουν ορισµένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους ή ένα σύνολο χαρακτηριστικών που δηµιουργούν προδιάθεση για την κακοποίηση των παιδιών τους. Ο Steel πρότεινε τα παρακάτω γενικά χαρακτηρίστηκα που βρίσκει κανείς µε διάφορους συνδυασµούς, σε όλους τους γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους : α) παρουσιάζουν εκείνη την ειδική µορφή 96 ανωριµότητας που συνοδεύεται από εξάρτηση µε διάφορες εκδηλώσεις , β) έχουν τραγική χαµηλή εκτίµηση για τον εαυτό τους και αισθάνονται ανεπαρκείς, γ) δυσκολεύονται να αναζητήσουν ευχαρίστηση και να βρουν ικανοποίηση στον κόσµο των ενηλίκων, δ) ζουν σε κοινωνική αποµόνωση χωρίς διέξοδο προς τον εξωοικογενειακό κόσµο και είναι απρόθυµοι να ζητήσουν βοήθεια, ε) έχουν σαφώς εσφαλµένη αντίληψη για το βρέφος, όπως φανερώνει ιδιαίτερα η αντιστροφή των ρόλων, στ) φοβούνται ότι τα παιδιά θα γίνουν κακοµαθηµένα, ζ) πιστεύουν ακράδαντα στην αξία της τιµωρίας και η) είναι ανίκανοι να συνειδητοποιήσουν, µε συναισθηµατική προβλητική ταυτοποίηση, την κατάσταση του βρέφους και τις ανάγκες του και να ανταποκριθούν σωστά σε αυτές. 97 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Τι πρέπει να κάνει ο γιατρός; 1. να βάλει την κακοποίηση στη διαφορική διάγνωση κάθε τραυµατισµού, µωλωπισµού, αιµορραγικής διάθεσης, κατάγµατος που έχουν ύποπτο ιστορικό. 2. να την κατατάξει στις επείγουσες διαγνώσεις. ∆εν επιδέχεται καθυστέρηση ακριβώς όπως δεν επιδέχεται καθυστέρηση η διάγνωση της οξείας σκωληκοειδίτιδας, της µηνιγγίτιδας και της οξείας αιµόλυσης . όπως ακόµη και µε την ελάχιστη υποψία µηνιγγίτιδας, στέλνουµε το παιδί στο νοσοκοµείο για να κάνει οσφυονωτιαία παρακέντηση και όπως χειρουργούµε παιδιά που δεν έχουν οξεία σκωληκοειδίτιδα από φόβο µη µας διαφύγει η διάγνωση, έτσι δεν πρέπει να διστάζουµε να βάλουµε την υποψία κακοποίησης. Η τοποθέτηση ότι είναι αντιδεοντολογικό να κατηγορήσουµε άδικα γονείς που το παιδί τους έπαθε κάποιο ατύχηµα και να τους ταλαιπωρήσουµε ψυχικά µε συνεντεύξεις, εξετάσεις και κοινωνικές έρευνες, είναι ολέθρια. Κανένα παιδί δεν πέθανε από άδικη κοινωνική έρευνα, ενώ πολλά κατάληξαν επειδή κάποιος γιατρός δίστασε ή αµέλησε να βάλει την υποψία κακοποίησης. 3. να αντιµετωπίζει την κακοποίηση µε απαισιοδοξία. ∆εν έχει δικαίωµα να σκεφτεί ότι η κακοποίηση ήταν αποτέλεσµα µιας τυχαίας κρίσης και ότι δεν θα υπάρξει υποτροπή. Η αισιοδοξία είναι επιδηµιολογικά αστήρικτη και αποτελεί ιατρική αµέλεια που µπορεί να αποβεί µοιραία. 4. να εισάγει το παιδί στο νοσοκοµείο. Αυτό διασφαλίζει το άµεσο µέλλον του παιδιού και δίνει τις δυνατότητες για επιβεβαίωση της διάγνωσης. Συνήθως, οι γονείς δεν αντιδρούν όταν τους ανακοινώσει ο γιατρός µε σταθερότητα ότι έκαναν πολύ καλά που έφεραν το παιδί. Πρέπει τώρα να εισαχθεί για να γίνουν µερικές εξετάσεις. 5. να αντιµετωπίσει τους γονείς µε ειλικρίνεια, αλλά και συµπάθεια, << πιστεύουµε ότι εσείς προκαλέσατε αυτές τις βλάβες, καταλαβαίνουµε ότι έχετε προβλήµατα και θα προσπαθήσουµε να σας βοηθήσουµε να τα ξεπεράσετε>>. 6. να ζητήσει να πάρει ιστορικό και από τους δυο γονείς ή όποιον άλλον είναι υπεύθυνος για την φροντίδα του παιδιού. 7. να περιγράψει λεπτοµερώς τις βλάβες στο ιστορικό, την ηµέρα της εισαγωγής. Αργότερα οι βλάβες εξελίσσονται, µερικές εξαφανίζονται και προκύπτουν δυσκολίες στην διοικητική διεκπεραίωση της υπόθεσης. 98 8. να κάνει ακτινογραφία όλου του σώµατος. Είναι κάτι που στα µικρά παιδιά γίνεται σε δυο ακτινογραφικές πλάκες. ∆εν θα πρέπει να ισχύουν εδώ οι αναστολές που έχουµε για την κατάχρηση διαγνωστικής ακτινοβολίας. Είναι πολύ συχνή η αποκάλυψη παλαιών καταγµάτων σε παιδιά που προσκοµίζονται µε εξωτερικούς τραυµατισµούς. Τα κλινικά ευρήµατα ενός κατάγµατος συχνά εξαφανίζονται σε 6-7 µέρες στα µικρά παιδιά. Τραύµατα οστών βρίσκονται σε 10-20% των κακοποιηµένων παιδιών. 9. να ζητήσει να εξεταστούν τα αδέλφια µέσα στις επόµενες 24 ώρες. Στις περισσότερες εργασίες αναφέρεται ποσοστό κακοποίησης και στα αδέλφια από 20 µέχρι 70%. 10. να µην χαρακτηρίζει τη σοβαρότητα της κακοποίησης και την πρόγνωση µε κριτήριο τη σοβαρότητα της οργανικής βλάβης δεν είναι ανάλογα παράµετρα : παιδιά µε απλές αµυχές στη πρώτη διάγνωση, µπορεί να καταλήξουν στην υποτροπή, αλλά µε κατάγµατα ή υποσκληρίδιο αιµάτωµα να µην υποτροπιάσουν ή να έχουν άριστη αντιµετώπιση στην θεραπευτική παρέµβαση. 11. να αντιµετωπίσει θεραπευτικά , ταυτόχρονα α) τη βλάβη β) την κακοποίηση. Καλό είναι στα νοσοκοµεία που ασχολούνται µε παιδιά να υπάρχει µια οµάδα αντιµετώπισης της κακοποίησης. Η οµάδα αυτή θα έπρεπε να αποτελείται από έναν πεπειραµένο παιδίατρο, ένα νοσοκοµειακό κοινωνικό λειτουργό, ένα νοσηλευτή, ένα ψυχολόγο ή ένα ψυχίατρο και ένα διοικητικό υπάλληλο. Θα έπρεπε επίσης η οµάδα να αποκτήσει σαφείς διασυνδέσεις µε εξωνοσοκοµειακές κοινωνικές υπηρεσίες, την αστυνοµία, νοµικές υπηρεσίες και δικαστικές αρχές. Μέσα σε µια βδοµάδα από την εισαγωγή του παιδιού, πρέπει να έχει γίνει µελέτη και αξιολόγηση της περίπτωσης και να ληφθούν αποφάσεις για την άµεση και απώτερη αντιµετώπιση του προβλήµατος. Σε σχετικό ερωτηµατολόγιο µόνο 3,65 των γιατρών δήλωσαν ότι θα προσποιηθούν πως δεν διέγνωσαν την περίπτωση κακοποίησης. Οι υπόλοιποι θα την αντιµετωπίσουν προσωπικά, είτε µόνοι τους, είτε µε τη συνεργασία ή παραποµπή στην κοινωνική λειτουργό και στην αστυνοµία. Το πρόβληµα είναι ότι στα περισσότερα νοσοκοµεία δεν υπάρχει κοινωνική λειτουργός και όταν υπάρχει σπάνια γνωρίζει τις διαδικασίες που πρέπει να ακολουθηθούν και τις εφικτές λύσεις. Ωστόσο κάθε παιδίατρος µπορεί να κάνει κάποια θεραπευτική παρέµβαση έστω χώρις κοινωνικό λειτουργό, ψυχίατρο ή ψυχολόγο. Οι υπάρχουσες υπηρεσίες µπορούν πάντα να δράσουν υποστηρικτικά. Πολλές φορές µε ένα τηλεφώνηµα στην επισκέπτρια του κέντρου υγείας, µπορεί να εξασφαλιστεί συχνή επαφή και επίβλεψη της 99 οικογένειας που έχει πολλές πιθανότητες να έχει καλά θεραπευτικά αποτελέσµατα. Στο άρθρο αυτό, παρουσιάστηκαν µερικά στοιχεία που µπορούν να βοηθήσουν τον παιδίατρο και το γενικό γιατρό στην αναγνώριση του προβλήµατος και στη διάγνωση και αρχική αντιµετώπιση των περιπτώσεων σωµατικής κακοποίησης. Για την απώτερη αντιµετώπιση των περιπτώσεων και για την πρόληψη , θα έπρεπε κανείς να εµβαθύνει στο θέµα πέρα από την επιδηµιολογία και την κλινική εικόνα, στους κοινωνικούς, πολιτισµικούς, περιβαλλοντικούς και ψυχολογικούς παράγοντες που αποτελούν το υπόστρωµα του συνδρόµου. Ωστόσο και µε τις υπάρχουσες γνώσεις ο γιατρός, η µαία, η επισκέπτρια υγείας, έχουν πολλές ευκαιρίες να επισηµάνουν την ύπαρξη παραγόντων που µπορούν να οδηγήσουν σε ανεπαρκή γονική φροντίδα και σωµατική κακοποίηση. Φαίνεται ότι ήδη από το µαιευτήριο µπορεί κανείς να προφητέψει ποιοι γονείς θα είναι επιτυχηµένοι και ποιοι όχι. 100 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΠΟΥ ΚΑΚΟΠΟΙΟΥΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΕΛΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙ∆ΙΑ ΤΟΥΣ. Η θεραπευτική προσέγγιση στις οικογένειες που κακοποιούν και παραµελούν τα παιδιά τους δεν µπορεί παρά να είναι άµεσα συνδεδεµένη µε την παθολογία της οικογένειας σαν σύνολο και των µελών της ξεχωριστά, µε την οξεία ή χρόνια κρίση που αντιµετωπίζουν, µε την ευαισθητοποίηση των επαγγελµατιών µε την ποσοτική και ποιοτική επάρκεια των στελεχών που καλούνται να αντιµετωπίσουν το πρόβληµα και µε την υποδοµή σε υπηρεσίες και προγράµµατα. Ο όρος <θεραπεία> χρεισιµοποιήται µε την στενή έννοια της θεραπευτικής παρέµβασης τόσο στην οικογένεια σαν σύνολο, όσο και ξεχωριστά σε κάθε µέλος που έχει ανάγκη θεραπείας. Οι δυο κύριοι σκοποί της θεραπευτικής παρέµβασης είναι : 1. η προστασία του παιδιού από περαιτέρω κακοποίηση και 2. η αποκατά σταση της οικογένειας µε σκοπό την όσο το δυνατό ασφαλέστερη επιστροφή του παιδιού στο σπίτι. Μια άλλη περιγραφή του σκοπού της θεραπευτικής παρέµβασης θα µπορούσε να είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής όλης της οικογένειας προσφέροντας σε κάθε µέλος ένα καινούργιο ξεκίνηµα και ευκαιρία για συναισθηµατική ανάπτυξη και ολοκλήρωση. Κανείς δεν µπορεί να αµφισβητήσει την προτεραιώτητα που πρέπει να δίνεται στην σωµατική κακοποίηση όπου τα αποτελέσµατα πολύ συχνά είναι τραγικά και αφορούν κυρίως τα παιδιά που κακοποιούνται. Τα σπασµένα οστά όµως κολλάνε γρηγορότερα από τις κατεστραµµένες προσωπικότητες, για αυτό και η διεθνής βιβλιογραφία έχει ως τώρα δείξει ότι η αγωνία και η βιασύνη < ειδικών > για όσο το δυνατόν ταχύτερη αποκατάσταση της οικογένειας έχει οδηγήσει συχνά όχι µόνο σε επανακακοποίηση, αλλά χειρότερα ακόµα σε χρόνιες ψυχολογικές διαταραχές των παιδιών, που οδηγούν σε µια νέα γενιά γονιών που θα κακοποιήσουν και αυτοί τα παιδιά τους. Εδώ θα πρέπει να σταθεί κανείς λίγο περισσότερο στην <κυκλική µορφή της κακοποίησης>. Για κάθε παιδί η οικογενειακή ζωή πρέπει να πληρεί 4 βασικές λειτουργίες, 1. να εξασφαλίζει την οµαλή ανάπτυξη και σωµατική υγεία. 2. να του προσφέρει την κατάλληλη κατεύθυνση για συναισθηµατικές εµπειρίες. 3. να είναι η οικογενειακή ζωή το παράδειγµα του σωστού γονικού ρόλου. 101 4. να του διδάσκει την συµπαριφορά που οδηγεί και εξασφαλίζει ικανοποιητικές ανθρώπινες σχέσεις. Πολλοί ενήλικές ιδιαίτερα εκείνοι που µεγάλωσαν σε ανεπαρκές οικογενειακό περιβάλλον είναι αδύνατο να προσφέρουν τις παραπάνω προϋποθέσεις στα παιδιά τους και έτσι και εκείνα µεγαλώνοντας γίνονται ανεπαρκείς γονείς, περνώντας αναπόφευκτα σε αυτά τις εµπειρίες τους. Ο <κύκλος της κακοποίησης> είναι δυνατό να διακοπεί σε διάφορα στάδια του. Τόσο η αντιµετώπιση και η θεραπεία της κακοποίησης των παιδιών όσο και η ακριβείς πρόγνωση εξαρτώνται από την πληρέστερη των πολλαπλών παραγόντων που συνθέτουν το πρόβληµα. Οι σηµαντικότεροι από αυτούς είναι. 1. η φύση του βασικού προβλήµατος 2. η επιθυµία των γονιών να βοηθήσουν. 3. η ικανότητα των επαγγελµατιών να αντιµετωπίσουν σωστά την περίπτωση. 4. η επάρκεια πηγών βοήθειας. Η αντιµετώπιση του προβλήµατος θα είχε αρκετά απλουστευτεί αν µπορούσαµε να κατατάξουµε τις οικογένειες σε ξεκάθαρες κατηγορίες, δηλαδή τους ψυχοπαθείς, εκείνους µε διαταραχές της προσωπικότητας, τους ανώριµους, τους ανεπαρκείς. ∆υστυχώς τα πράγµατα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα. Η εµπειρία έδειξε ότι 10% από τους γονείς είναι ψυχικά άρρωστοι. Σε αυτή τη κατηγορία περιλαµβάνονται άτοµα µε παρανοειδή σχιζοφρένεια, ψυχοπαθητική προσωπικότητα, έντονα επιθετική συµπεριφορά, που δεν επικοινωνούν παρά µόνο µε βία. Η µόνη παρέµβαση που µπορεί να γίνει στις οικογένειες αυτές, είναι η µόνιµη και νοµικά κατοχυρωµένη αποµάκρυνση του παιδιού. Καµιά άλλη θεραπεία δεν µπορεί να αποκαταστήσει την οικογένεια. Κάθε επαγγελµατίας που αντιµετωπίζει τέτοια άτοµα και αφού φυσικά προηγηθεί σωστή ψυχιατρική αξιολόγηση, πρέπει να κατευθύνεται προς τη νοµική οδό, την αφαίρεση δηλαδή της γονικής επιµέλειας ή και µέριµνας ώστε να διακοπεί σε µόνιµη βάση η σχέση γονέων – παιδιού. Η ατολµία ή η αντικειµενική δυσκολία µας να αποµακρύνουµε µόνιµα ένα παιδί από τέτοιους γονείς ή η αγωνία µας να το δούµε να επιστρέφει στους γονείς του µετά από τη δική µας παρέµβαση ώστε να δικαιωθούµε σαν επαγγελµατίες έχει σχεδόν πάντα οδηγήσει σε παιδιά µε χρόνια σοβαρά ψυχικά προβλήµατα, αλλά και σε άλλα µε µόνιµες σωµατικές αναπηρίες , ακόµα και στο θάνατο. Το πρώτο και κυριότερο βήµα στη θεραπεία των γονιών που κακοποιούν τα παιδιά τους είναι η όσο το δυνατόν πληρέστερη και ακριβέστερη διεπιστηµονική διαγνωστική εκτίµηση. Μέχρι τώρα οι κοινωνικοί λειτουργοί κυρίως σηκώνουν στους ώµους τους τη βαρύτατη ευθύνη της γνωστικής εκτίµησης και της αντιµετώπισης όλων των 102 προβληµάτων της οικογένειας. Αποτέλεσµα είναι το συχνό αδιέξοδο στην έκβαση των περιπτώσεων ή και στους ίδιους αλλά και συχνά το αίσθηµα παντοδυναµίας των κοινωνικών λειτουργών που οδηγεί σε αδυναµία αντικειµενικής εκτίµησης και συνεργασίας µε τρίτους. Η εµπειρία στο χώρο της κακοποίησης οριοθετεί βασικές προδιαγραφές εργασίας, η κυριότερη από τις οποίες είναι η ύπαρξη διεπιστηµονικής οµάδας. 103 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ. (ΣΤΟΧΟΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΙ∆ΙΟΥ). Η 20ετής εµπειρία στην αντιµετώπιση κακοποιηµένων παιδιών και των οικογενειών τους περιλαµβάνει διάφορες θεραπευτικές προσεγγίσεις που άλλες ισχύουν γενικότερα στην αντιµετώπιση προβληµατικών ατόµων και οικογενειών ενώ άλλες δοκιµάστηκαν στον ειδικό αυτό πληθυσµό. Το 1975, η συνάντηση οµάδας εργασίας για τη µελέτη του προβλήµατος της κακοποίησης των παιδιών κατέληξε σε µια σειρά από απαραίτητες πηγές βοήθειας που απευθύνονται στην οικογένεια σαν σύνολο, στους γονείς µόνο και στα παιδιά. Πηγές βοήθειας για όλη την οικογένεια. Μονάδες – ξενώνες για περιόδους κρίσης. Οποιαδήποτε µητέρα, εργαζόµενη ή όχι, µπορεί να φέρει το παιδί της µόνη, χωρίς παρέµβαση καµίας υπηρεσίας, οποιαδήποτε ώρα της ηµέρας ή νύχτας και να το αφήσει όσο καιρό χρειάζεται, µια ώρα, ένα µήνα, ένα χρόνο. Θεραπευτικά οικοτροφεία για οικογένειες. ∆ύο κύριες προσπάθειες στην Ευρώπη έχουν γίνει ως σήµερα µε πολύ καλά αποτελέσµατα η µονάδα του, park hospital for children στην Οξφόρδη και το triangle στην Ολλανδία. Στην Οξφόρδη τρεις οικογένειες µπορούν εκ περιτροπής να µείνουν στην µονάδα για ένα µέσο διάστηµα 3-5 εβδοµάδων. Το προσωπικό ασχολείται από ψυχιατρική νοσοκόµο, κοινωνική λειτουργό, αποσχολησιοθεραπευτή, ψυχολόγο ενώ ψυχίατρος κατευθύνει την οµάδα χωρίς να είναι ενεργό µέλος της. Η παραµονή της οικογένειας αρχίζει µε µια λεπτοµερή διαγνωστική εκτίµηση που ακολουθείται από µια περίοδο ξεκούρασης και φροντίδας. Μια εµπειρία που καµία οικογένεια δεν έχει ζήσει και που συχνά αντιµετωπίζει µε αρχική καχυποψία. Τα παιδιά φροντίζονται αποκλειστικά από βρεφοκόµους, ενώ άλλοι ειδικοί αντιµετωπίζουν τα πολλαπλά προβλήµατα των γονιών. Ανάγκες για οδοντιατρική φροντίδα, γυναικολογική εξέταση, άλλα προβλήµατα υγείας, συχνά πολύ σοβαρά, φροντίζονται µε προτεραιότητα. αλλά και άλλες απλούστερες αλλά εξίσου σηµαντικές ανάγκες όπως µια βόλτα στην πόλη, ένα παιχνίδι σκάκι, πρωτόγνωρες εµπειρίες για τους περισσότερους καλύπτονται στην µονάδα. Στο ίδιο πλαίσιο προσφέρονται θεραπευτικές µέθοδοι όπως ψυχοθεραπεία συζύγων, ατοµική και οµαδική ψυχοθεραπεία, αν και η πιο 104 σηµαντική προσφορά είναι η ανεπίσηµη ψυχοθεραπεία, η ζεστασιά του προσωπικού ιδιαίτερα της µόνιµης ψυχιατρικής νοσηλεύτριας, το πρότυπο του γονικού ρόλου που δείχνει, η πρακτική βοήθεια που παρέχεται. Συγχρόνως µε την παρέµβαση στην µονάδα, η συνεργασία του κοινωνικού λειτουργού µε υπηρεσίες της κοινότητας προετοιµάζει την επιστροφή της οικογένειας στον κοινωνικό χώρο. Έτσι µετά από ορισµένα δοκιµαστικά σαββατοκύριακα στο σπίτι, η οικογένεια επιστρέφει όταν τόσο εκείνη όσο και η επιστηµονική οµάδα κρίνουν ότι είναι έτοιµη. Η µετέπειτα αξιολόγηση των οικογενειών που πέρασαν από τη µονάδα έδειξε ότι, 80% γύρισαν σπίτι µε τα παιδιά τους, µε ικανοποιητική πρόοδο, ενώ για άλλες 20% αποκαλύφθηκε η ανάγκη για µόνιµη αποµάκρυνση των παιδιών από τους γονείς. Θεραπευτικό νηπιαγωγείο. Λειτουργεί στα πρότυπα παιδοψυχιατρικού ειδικού νηπιαγωγείου για παιδιά µε διαταραχές συµπεριφοράς, κακοποίηση, παραµέληση και άλλα προβλήµατα ψυχικής υγείας και κοινωνικής προσαρµογής που χρειάζονται έγκαιρη θεραπευτική παρέµβαση. Θεραπεία οικογένειας. Έχει δοκιµαστεί σε οικογένειες µε µεγαλύτερα παιδιά που αποτελούν όµως έναν περιορισµένο πληθυσµό, ιδιαίτερα στο χώρο της σωµατικής κακοποίησης. Η οικογενειακή θεραπεία έχει κριθεί σαν µια προσέγγιση που µόνη της δεν µπορεί να καλύψει τις σύνθετες ανάγκες των οικογενειών αυτών, ενώ άλλοι την αµφισβητούν στην θεωρητική της βάση κυρίως γιατί απευθύνεται ακριβώς στη γονική ιδιότητα, δηλαδή εκείνη όπου οι γονείς αυτοί έχουν αποτύχει. Εφαρµόζεται σε περιορισµένη κλίµακα και σε ειδικά κέντρα. Πηγές βοήθειας για τα παιδιά. Παιδιατρική κάλυψη. Προσφέρεται παιδιατρική αξιολόγηση και παρακολούθηση στα πλαίσια παιδιατρικού νοσοκοµείου, τοπικού κέντρου υγείας ή οικογενειακού γιατρού. 105 Βοήθεια από µη ειδικούς. Σύµφωνα µε το σχήµα αυτό, επιλέγονται άτοµα ώριµα, διαφόρων ηλικιών, µε κίνητρα κι ενθουσιασµό, που µε την κάλυψη κάποιου επαγγελµατία συνήθως κοινωνικού λειτουργού ή ψυχολόγου ασχολούνται µε τα παιδιά. Τα άτοµα αυτά έχουν ρόλο περισσότερο οικογενειακού φίλου και συµπαραστάτη και λιγότερο θεραπευτή. Θεραπευτική οµαδική απασχόληση παιδιών. Θεραπευτική οµαδική προσέγγιση για παιδιά προσχολικής ηλικίας µε συµµετοχή και των γονιών. Παιγνιοθεραπεία. Συνήθως γίνεται σε θεραπευτικό παιδοψυχιατρικό πλαίσιο ή άλλο κέντρο ψυχικής υγείας µε τη µορφή ατοµικών συνεδρίων και για παιδιά προσχολικής ηλικίας κυρίως. Ατοµική ψυχοθεραπεία. Απευθύνεται κυρίως σε µεγαλύτερα παιδιά, είναι ένα ακριβό θεραπευτικό σχήµα και συχνά βρίσκει τους γονείς ενάντιους σε µια ατοµική σχέση του παιδιού τους µε κάποιο πρόσωπο εξουσίας έξω από την οικογένεια. Οµαδική ψυχοθεραπεία. Οµαδική θεραπευτική βοήθεια σε παιδιά σχολικής ηλικίας κυρίως. Πηγές βοήθειας για τους γονείς. 24ωρη τηλεφωνική επικοινωνία. Έχει αποδειχτεί ότι µπορεί να προλάβει σοβαρές οικογενειακές κρίσεις που καταλήγουν στη χρήση βίας προς τα παιδιά ή εγκατάλειψη παιδιών από γονείς που βρίσκονται σε απόγνωση, απόπειρες αυτοκτονίας κτλ. 106 Συµβουλευτική σε θέµατα ανατροφής και φροντίδας των παιδιών. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη κίνητρων από την πλευρά των γονιών, γεγονός όχι και τόσο συχνό στον ειδικό αυτό πληθυσµό. Υπηρεσίες επισκέπτη υγείας. Παρέχονται στα πλαίσια κυρίως κοινοτικών κέντρων υγείας και ψυχικής υγείας. Θεραπεία από µη ειδικούς. Το πρόγραµµα αυτό, γνωστό σαν βοηθοί γονιών εφαρµόζεται µε µεγάλη επιτυχία στις Η.Π.Α , έχει πολύ µικρό κόστος και µεγάλη αποτελεσµατικότητα, ιδιαίτερα µε γονείς µικρής ηλικίας, ανώριµους και κοινωνικά αποµονωµένους. Οι βοηθοί γονιών είναι πάντα έτοιµοι να ακούσουν υποµονετικά όλα τα προβλήµατα και τις δυσκολίες χωρίς να ασκούν κριτική ή να σερβίρουν άµεσες συνταγές – λύσεις. Εποπτεύονται από κοινωνικούς λειτουργούς ή την ψυχιατρική οµάδα και πληρώνονται από τις τοπικές υπηρεσίες πρόνοιας. Κοινωνική εργασία. Η παραδοσιακή κοινωνική εργασία δεν µπορεί να εφαρµοστεί στις οικογένειες που κακοποιούν τα παιδιά τους. Η τήρηση επαγγελµατικής απόστασης, οι προγραµµατισµένες συνεντεύξεις, τα κίνητρα του πελάτη για αλλαγή, η ευγνωµοσύνη από τον πελάτη, είναι στοιχεία δυσλειτουργικά στο χώρο αυτό. Αντίθετα αν ο κοινωνικός λειτουργός γυρίσει χρονικά ακόµα πιο πίσω, όταν όλη του η προσπάθεια ήταν να φροντίσει τον άνθρωπο, τότε θα µπορέσει καλύτερα να ανταποκριθεί στις ανάγκες. Η θεραπευτική παρέµβαση που ακολουθεί το µοντέλο της παρέµβασης στην κρίση ή της επιθετικής κοινωνικής εργασίας που γίνεται στα πλαίσια διεπιστηµονικής προσέγγισης έχει αποδειχτεί σαν πλέον αποτελεσµατική. Η ύπαρξη υποδοµής υποστηρικτικών και προνιακών υπηρεσιών σε κοινοτικό πλαίσιο είναι απαραίτητη προϋπόθεση για όλα τα µοντέλα παρέµβασης. 107 Ατοµική ψυχοθεραπεία. Έχουν δοκιµαστεί διάφορες προσεγγίσεις. Η αναλυτική ψυχοθεραπεία δεν εφαρµόζεται πολύ, κυρίως γιατί πρόκειται για πληθυσµό µε µειωµένα κίνητρα για αλλαγή και γιατί το κόστος είναι πολύ υψηλό και η θεραπεία µακροχρόνια. Η µέθοδος της θεραπείας της συµπεριφοράς θεωρεί ότι η διαπίστωση, ότι όλα πηγαίνουν καλά, η απαρίθµηση των τραυµάτων ενός παιδιού ή ο καλός λόγος σε έναν γονιό έχουν µειωµένη θεραπευτική αξία γιατί δεν δείχνει στους γονείς άλλους τρόπους για να τα βγάζουν πέρα. Ενώ µπορεί να ενισχύσει τα αισθήµατα άγχους και ανεπάρκειας. Αντίθετα καθηµερινοί στόχοι απλής φροντίδας ενός µικρού παιδιού όπως είναι το να του διαβάσεις ένα παραµύθι και να το αγκαλιάσεις, µπορεί να δώσουν στους γονείς αισθήµατα µεγάλης επιτυχίας και γονικής πληρότητας. Θεραπεία συζύγων Προϋποθέτει κίνητρα και από τους δυο γονείς, γεγονός αρκετά σπάνιο στους γονείς αυτούς. Οµαδική ψυχοθεραπεία. Η οµαδική ψυχοθεραπεία γονιών που κακοποιούν ή που έχουν αυξηµένο κίνδυνο για να κακοποιήσουν ή να παραµελήσουν τα παιδιά τους βοηθά τους γονείς να ξεφύγουν από την κοινωνική τους αποµόνωση, να µοιραστούν µε άλλους γονείς τις καθηµερινές δυσκολίες µε τα παιδιά τους, να ανακαλύψουν τις όντως εξωπραγµατικές απαιτήσεις τους από αυτά και να αποκτήσουν αυτοεκτίµηση Ανώνυµοι γονείς Πρόκειται για οµάδες αυτοβοήθειας γονιών, που λειτουργούν σύµφωνα µε το πρότυπο των ανώνυµων αλκοολικών. Το σχήµα αυτό εφαρµόζεται από πολλούς µε επιτυχία στις ΗΠΑ. Άλλο πρόγραµµα που έχει δοκιµαστεί µε επιτυχία , είναι οι <ανάδοχοι παππούδες και γιαγιάδες>. Σύµφωνα µε το πρόγραµµα αυτό, ηλικιωµένα άτοµα που έχουν µεγαλώσει τα δικά τους παιδιά, έχουν σαν αποκλειστική τους απασχόληση να χαϊδεύουν, να αγκαλιάζουν να προσφέρουν µητρική φροντίδα σε κακοποιηµένα και δυστροφικά κυρίως βρέφη όσο καιρό νοσηλεύονται στο νοσοκοµείο. Κάθε άτοµο αναλαµβάνει ένα παιδί αφού <ταιριαστεί> µε την οικογένεια του παιδιού µε βάση το κοινωνικό και οικονοµικό επίπεδο. Πληρώνονται µε ωριαία αµοιβή από τις τοπικές προνοιακές υπηρεσίες. Η αµοιβή είναι χαµηλή 108 γιατί συµπληρώνει απλώς την σύνταξη τους. Τα αποκλειστικά τους προσόντα είναι η τύχη να έχουν µεγαλώσει οι ίδιοι µε δοτικούς, στοργικούς γονείς και να τα έχουν καταφέρει αρκετά καλά µε τα δικά τους παιδιά. Όταν το παιδί βγει από το νοσοκοµείο συνεχίζουν την συνεργασία µε την οικογένεια στο σπίτι σαν κλασικοί (βοηθοί γονιών) µε κύριο στόχο δηλαδή την συµπαράσταση στους γονείς και πολύ λιγότερο στο παιδί. Οικιακοί βοηθοί. Οι οικιακοί βοηθοί πληρώνονται από τις τοπικές προνοιακές υπηρεσίες για να καλύπτουν τις ανάγκες του νοικοκυριού σε οικογένειες που δεν τα βγάζουν πέρα, δηλαδή χαοτικές οικογένειες, οικογένειες σε κρίση (εισαγωγή ενός γονιού στο νοσοκοµείο, φυλακή, ψυχιατρείο), µητέρες σε περίοδο λοχείας κλπ. Παρόλο που ο κύριος στόχος τους είναι η βοήθεια στο νοικοκυριό, οι οικιακοί βοηθοί επιλέγονται µε βάση την ωριµότητα και την προσωπικότητα τους και λιγότερο για την ικανότητα τους να καθαρίζουν, ένα σπίτι. Η τελειότητα αυτή που συνοδεύεται συνήθως από άσκηση κριτικής στους γονείς µπορεί να φέρει εντελώς το αντίθετο αποτέλεσµα. Αξιολόγηση της θεραπευτικής παρέµβασης. Η σηµαντική αύξηση της ευαισθητοποίησης των επαγγελµατιών αλλά ιδιαίτερα του κοινού στην δεκαετία του 70 για το πρόβληµα της κακοποίησης και παραµέλησης των παιδιών, οδήγησε στην ανάγκη να αναζητηθεί ο καταλληλότερος τρόπος αντιµετώπισης του προβλήµατος. Ένα πλήθος από ερευνητικά προγράµµατα µελέτες αξιολόγησης και πρότυπες υπηρεσίες, που χρηµατοδοτήθηκαν από δηµόσιους και ιδιωτικούς οργανισµούς, προσπάθησαν να ανιχνεύσουν και να προσδιορίσουν τις αιτίες και τα αποτελέσµατα της κακοποίησης και παραµέλησης στα παιδιά, να µελετήσουν τις διάφορες µεθόδους βοήθειας εντοπίζοντας τις πιο αποτελεσµατικές για να εφαρµοστούν ευρύτερα. Η αξιολόγηση της θεραπευτικής παρέµβασης είναι ευκολότερη αν το µέτρο µας είναι το να µην επαναληφθεί η κακοποίηση. Με κανένα τρόπο όµως δεν πρέπει η έλλειψη επανακακοποίησης κατά την διάρκεια της θεραπείας να θεωρηθεί σαν επιτυχία, η ακόµα σαν ο κυρίως συντελεστής της επιτυχίας. Λεπτοµερείς εκτίµηση του παιδιού σε διάφορα χρονικά στάδια της ζωής του προσφέρει σηµαντικό µέτρο αξιολόγησης κάθε µορφής 109 θεραπευτικής παρέµβασης. ∆οκιµασίες για την µέτρηση της νοηµοσύνης και κλίµακες κοινωνικής προσαρµογής έχουν χρησιµοποιηθεί για την αξιολόγηση κακοποιηµένων παιδιών. Παράλληλα άλλοι απλούστεροι τρόποι που βασίζονται σε µια γενικότερη ευαισθησία όπως και στην παρατήρηση είναι εξίσου ή περισσότερο ενδεικτική. Η τακτική φοίτηση του παιδιού στο σχολείο, η ατοµική του καθαριότητα, η ενδυµασία του ( πχ καλοκαιρινά ρούχα τον χειµώνα ), η συµπεριφορά του στα διαλείµµατα ιδιαίτερα εκείνα που προσφέρονται για κολατσιό ( υπερβολική πείνα, κλέψιµο τροφής από άλλα παιδιά ), η ασυνέπεια στη µελέτη, είναι ο καθρέπτης της οικογενειακής εικόνας, ενώ συγχρόνως αποτελούν λόγους, για δασκάλους, νηπιαγωγούς κα, παραποµπής παιδιού και οικογένειας σε προγράµµατα κακοποίησης – παραµέλησης µε την ένδειξη του παιδιού σε αυξηµένο κίνδυνο. ∆υο βασικές αρχές πρέπει να ακολουθούνται στην ερµηνεία δοκιµασιών ανάπτυξης σε κακοποιηµένα παιδιά : Α Να διερευνάται κατά πόσο η απόδοση του παιδιού συνδέεται µε νοητική καθυστέρηση, ή µε άγχος ή µε ανεπαρκή ερεθίσµατα και εµπειρίες από το περιβάλλον του, ή ακόµα µε διαταραχή ή ανεπάρκεια των αισθήσεων Β Αυτός που κάνει την εκτίµηση θα πρέπει να είναι σε θέση να προτείνει µεθόδους θεραπευτικής παρέµβασης που θα βοηθήσουν την αύξηση και την ανάπτυξη του παιδιού. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να αποδοθεί στην εκτίµηση και χρήση των αποτελεσµάτων των δοκιµασιών που µετρούν το νοητικό πηλίκο. Το παιδί που έχει <επιζήσει> σε ένα οικογενειακό περιβάλλον που κακοποιεί, έχει ανάπτυξη µηχανισµούς άµυνας και προσαρµογής που µπορεί να το εµποδίσουν να αποδώσει σε µια πιο δοµηµένη µάθηση. Συγχρόνως, πρέπει να εκτιµάται η ικανότητα του να προσαρµόζεται σε τόσο δύσκολες συνθήκες. Η ικανότητα αυτή δεν µετριέται µε τις καθιερωµένες δοκιµασίες νοηµοσύνης ενώ το παιδί πληρώνει µε αρκετό τίµηµα την ανάπτυξη τέτοιον µηχανισµών προσαρµογής. Η γνώση του εαυτού του, των άλλων, όσο και των αφηρηµένων αντικειµένων είναι σηµαντικά περιορισµένη ενώ η ενέργεια του παιδιού καταναλίσκεται σε µηχανισµούς επιβίωσης και στην προσπάθεια να τα βγάλει πέρα µε το άγχος του, το διαρκεί κίνδυνο να υποστεί βία, το φόβο του να χάσει τον ίδιο το γονιό του ή την αγάπη του. Η ενέργεια που αποµένει είναι ελάχιστη για να γνωρίσει τον εαυτό του και τον κόσµο του. Μια σηµαντική προσπάθεια αξιολόγησης 11 προγραµµάτων θεραπευτικής παρέµβασης έγινε στις Η.Π.Α. µε πρωτοβουλία του υπουργείου υγείας, εκπαίδευσης και πρόνοιας που χρηµατοδότησε τα προγράµµατα αυτά. Αξιολογήθηκαν 1742 γονείς που βοηθήθηκαν στα πλαίσια των προγραµµάτων αυτών στην περίοδο Γενάρη 1975 – 110 ∆εκέµβρη 1976 και για διάστηµα από ένα µήνα ως δύο χρόνια. Τα σηµαντικότερα ευρήµατα από την µελέτη αυτή είναι : Α. Παρατηρήθηκε υψηλό ποσοστό επανακακοποίησης και παραµέλησης. Κατά την διάρκεια της θεραπείας 30% των γονιών παραπέµφθηκαν ξανά στο διάστηµα αυτό για σοβαρή κακοποίηση των παιδιών τους. Β. Οι ίδιο επαγγελµατίες εκτίµησαν ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η αποτελεσµατικότητα της θεραπείας ήταν αµφίβολη : σε 42% των περιπτώσεων εκτιµήθηκε ότι ελαττώθηκε ο κίνδυνος για επανακακοποίηση στο τέλος της περιόδου θεραπείας. Γ. Ένας σηµαντικός αριθµός παιδιών παρουσιάζει σηµαντικά προβλήµατα και ότι ανάλογη προσοχή πρέπει να δοθεί για την θεραπεία τους. ∆. Οι πιο επιτυχηµένες θεραπευτικές προσεγγίσεις ήταν εκείνες που περιλάµβαναν βοήθεια από <µη ειδικούς>, δηλαδή βοηθούς γονιών, οικιακούς βοηθούς, ανώνυµους γονείς. Σαν συµπέρασµα, οι ερευνητές προτείνουν το συνδυασµό προγραµµάτων βοηθείας από καλά εκπαιδευµένους επαγγελµατίες συνήθως κοινωνικούς λειτουργούς- και <µη ειδικούς>, στα πλαίσια εξειδικευµένων κέντρων, αλλά και κοινοτικών πηγών βοήθειας. Θεραπευτική παρέµβαση Στα πλαίσια της ελληνικής πραγµατικότητας: Η εµπειρία του ινστιτούτου υγείας του παιδιού. Μετά την περιγραφή της διεθνούς εικόνας που προηγήθηκε και γνωρίζοντας όλοι την ελληνική πραγµατικότητα, εύλογα αναρωτιέται κανείς ποιο θα µπορούσε να είναι το έργο µιας µικρής οµάδας ερευνητών που τα τελευταία 9 χρόνια ασχολούνται µε το πρόβληµα της κακοποίησης και παραµέλησης παιδιών στην Αθήνα. Εφόσον δεχόµαστε ότι η θεραπευτική παρέµβαση βασίζεται σηµαντικά στην ευαισθητοποίηση επαγγελµατιών πολλαπλών ειδικοτήτων, την επάρκεια εξειδικευµένων στελεχών, αλλά κυρίως στην προνοιακή και νοµική υποδοµή. Μια πρώτη διευκρίνιση είναι ότι από το 1977 ως σήµερα οι διάφορες θεραπευτικές προσεγγίσεις µας στον ειδικό αυτό πληθυσµό τυπικά περιοριζόταν στα πλαίσια ερευνητικών προγραµµάτων, ενώ ουσιαστικά ξεπέρασαν από τη πρώτη στιγµή κάθε περιορισµό ερευνητικών ορίων µε αποτέλεσµα να λειτουργούµε σαν µια οµάδα πολυεπίπεδης δράσης και πολλαπλών στόχων. Η έρευνα απαιτεί συνεχή βιβλιογραφική ενηµέρωση, τήρηση αυστηρής µεθοδολογίας, αντικειµενικότητα στη συλλογή του υλικού, στατιστική επεξεργασία, ώρα και ηρεµία για συγγραφή. Αντίθετα η παροχή υπηρεσιών απαιτεί 111 πολύ και εξειδικευµένο προσωπικό, δουλειά σχεδόν πάντα στο σπίτι της οικογένειας, πολλαπλή συνεργασία µε φορείς, νοµική βοήθεια και παρουσία σε δικαστήρια και το κυριότερο, σηµαντική προσωπική συναισθηµατική εµπλοκή του επαγγελµατία µε την οικογένεια. Η έλλείψη προνοιακής υποδοµής για την αντιµετώπιση αυτών των οικογενειών είναι τραγική. Είναι όµως και µια πρόκληση για δηµιουργία µέσα σε αυτά τα πλαίσια και σε συνεργασία µε τον εθνικό οργανισµό πρόνοιας, δηµιουργήθηκε η <µονάδα καπα> ο πρώτος βρεφονηπιακός ξενώνας (κρίσης) στην Ελλάδα για κακοποιηµένα και παραµεληµένα παιδιά. Ο σταθερότερος παράγοντας στην 9ετη προσπάθεια µας ήταν η απρόσκοπτη λειτουργία της οµάδας και οι καλές σχέσεις συνεργασίας που καλλιεργήθηκαν από την αρχή. Η οµάδα άρχισε σαν δυάδα, µια κοινωνική λειτουργός και µια παιδίατρος. Στην σηµερινή της σύνθεση αποτελείται από. 1. 4 κοινωνικούς λειτουργούς, 2 από τους οποίους είναι και συµβουλευτικοί ψυχολόγοι. 2. 1 παιδίατρο µε µερική απασχόληση. 3. 1 ψυχιατρικό σύµβουλο. 4. 1 νοµικό σύµβουλο µε κατά περίπτωση συνεργασία. Η σύνθεση της οµάδας καθόρισε σε σηµαντικό ποσοστό και τους τρόπους θεραπευτικής παρέµβασης που δοκιµάστηκαν. Η κύρια µέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν η διεπιστηµονική ( παρέµβαση στη κρίση ), σε συνδυασµό µε την ονοµαζόµενη ( επιθετική ή παρεµβατική κοινωνική εργασία ), µια µέθοδος που απευθύνεται βασικά σε πληθυσµό ακινητοποιηµένο, µε µειωµένα κίνητρα για αναζήτηση βοήθειας. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι οικογένειες που κακοποιούν τα παιδιά τους βρίσκονται κάτω από µια συνεχή κρίση – ανεργία, φτώχια, χρόνιο νόσηµα – ενώ µια οξεία κρίση ενεργεί σαν σπινθήρας για κάθε νέο επεισόδιο. Η σοβαρότητα τον χρόνιων προβληµάτων και η οξύτητα κάθε νέου επεισοδίου, ενεργούν σαν ανασταλτικοί παράγοντες σε επαγγελµατίες που καλούνται να εργαστούν σε προγράµµατα κακοποίησης. Αντίθετα άλλοι επαγγελµατίες, ξεκινάνε από την κινέζικη γραµµατολογία όπου για την λέξη ΚΡΙΣΗ χρησιµοποιούνται 2 γεωγράµµατα, δηλαδή ΚΡΙΣΗ= ΚΙΝ∆ΥΝΟΣ + ΕΥΚΑΙΡΙΑ. Τα δυναµικά που δηµιουργούνται σε µια κρίση, είτε από την ίδια την οικογένεια, είτε από εµάς τους ίδιους σαν θεραπευτική τεχνική, γίνονται για εµάς πολύτιµα εργαλεία και για την οικογένεια υγιείς νησίδες µέσα στο τέλµα των προβληµάτων τους. 112 Τα επιµέρους θεραπευτικά σχήµατα που ακολουθήθηκαν ήταν. Ψυχιατρική βοήθεια. Η ψυχιατρική κάλυψη των γονιών περιορίστηκε κυρίως σε διαγνωστική δουλειά, και σε περιορισµένο αριθµό περιπτώσεων σε συµβουλευτική υποστηρικτικού τύπου. Η φαρµακευτική αγωγή τηρήθηκε κυρίως στις λίγες περιπτώσεις που συνοδεύτηκε και από υποστηρικτική ψυχιατρική βοήθεια. Γενικά θα λέγαµε ότι οι γονείς αυτοί µε σηµαντική δυσκολία στην ανάπτυξη εµπιστοσύνης ιδιαίτερα µε πρόσωπα εξουσίας και µε την ακινητοποίηση που τους διακρίνει, συνεργάστηκαν εύκολα µε τους κοινωνικούς λειτουργούς ίσως γιατί η προσέγγιση της κοινωνικής εργασίας καλύπτει επαρκέστερα τις συναισθηµατικές αλλά και τις πρακτικές τους ανάγκες. Οµάδα γονιών Την οµάδα αποτέλεσαν 6 γονείς (5 µητέρες και 1 πατέρας) της προκαταρτικής έρευνας, όλοι µε σοβαρό πρόβληµα σωµατικής κακοποίησης των παιδιών τους. Μια φορά την εβδοµάδα γονείς και παιδιά συναντιόντουσαν σε χώρο του νοσοκοµείου Παίδων Αγία Σοφία µε δυο επαγγελµατίες (κοινωνική λειτουργό και παιδίατρο) για 2 περίπου ώρες. Τα παιδιά απασχολούνται από εκπαιδευόµενη ψυχολόγο η οποία παρατηρούσε τη συµπεριφορά τους. Σκοπός της οµάδας ήταν η αλληλογνωριµία των γονιών ώστε να ξεφύγουν από την κοινωνική τους αποµόνωση, να µοιραστούν τα προβλήµατα τους, να αναγνωρίσουν τις εξαιρετικά εξωπραγµατικές απαιτήσεις που είχαν από τα παιδιά τους, να συζητήσουν βασικά θέµατα που τους απασχολούσαν όπως µέθοδοι πειθαρχίας, προβλήµατα ύπνου και φαγητού. Η αρχική ατµόσφαιρα του ενδοιασµού και της καχυποψίας, οδήγησε σε συναντήσεις έντονης επικοινωνίας, χαράς, σοβαρού προβληµατισµού, ανταγωνισµού για τη µονοπώληση της προσοχής και των δυο υπεύθυνων. Οι γονείς εκ περιτροπής έφτιαχναν το γλυκό της συνάντησης, συναγωνιζόµενοι για την επιτυχία του. Οι έξοδοι ήταν για αυτούς η µοναδική ευκαιρία να ντυθούν, να στολιστούν, να φτιάξουν τα µαλλιά τους. Η οµάδα διήρκεσε 6 µήνες και σταµάτησε να λειτουργεί για πρακτικούς λόγους (µεγάλες αποστάσεις, κόστος µεταφοράς). Ήταν για όλους µια σηµαντική εµπειρία. Με τη µεγάλη αύξηση των περιστατικών πιστεύουµε ότι τέτοιες οµάδες µπορούν να λειτουργήσουν κατά γεωγραφικές περιοχές. 113 Βοηθοί µητέρων Είχε διαπιστωθεί ότι βρέφη που νοσηλεύτηκαν στο νοσοκοµείο µε πρόβληµα δυστροφίας είχαν ανάγκη από ένα σταθερό πρόσωπο κοντά τους άσχετα αν η ίδια η µητέρα βρισκόταν µαζί µε το παιδί. Στην περίπτωση που το παιδί ήταν µόνο η κάλυψη του από νοσηλεύτριες περιοριζόταν στη σίτιση και την καθαριότητα, αλλά ακόµα κι όταν η µητέρα έµενε µαζί, την περισσότερη ώρα κάπνιζε στο διάδροµο, συζητούσε µε άλλες µητέρες και ελάχιστα ασχολιόταν µε το παιδί της. Υπήρξε συνεργασία µε µια µικρή οµάδα από την Ν. Σµύρνη που πρόθυµα ανέλαβε αυτά τα καθήκοντα. Σε περιπτώσεις δηλαδή δυστροφικών παιδιών, µια ή δυο γυναίκες αναλάµβαναν την πλήρη κάλυψη του παιδιού. Αποκλειστική απασχόληση τους ήταν να προσφέρουν µια ζεστή µητρική αγκαλιά, να τους τραγουδάνε, να τα ταΐζουν µε υποµονή και µε τους δικούς τους όρουςκαι διάθεση, να συνεργάζονται µε την µητέρα όταν ερχόνταν, χωρίς να την κρίνουν αρνητικά ή να την ανταγωνίζονται. Η φροντίδα αυτή απέδωσε. Το βάρος των παιδιών αυξανόταν απότοµα µέσα στο νοσοκοµείο για να µειωθεί µε την επιστροφή του παιδιού στην οικογένεια. Η συζήτηση της διαπίστωσης αυτής µε τους γονείς οδήγησε σε µια υιοθεσία και σε καλύτερο δεσµό µάνας- παιδιού σε άλλες περιπτώσεις. <<µονάδα ΚαΠα>>. Ο πρώτος ξενώνας κρίσης για κακοποιηµένα και παραµεληµένα παιδιά στην Ελλάδα. Λειτουργεί από τον Ιούλιο 1984 και ανήκει στο ίδρυµα πρόνοιας παιδιού του εθνικού οργανισµού πρόνοιας. Συµπερασµατικά, η θεραπευτική προσέγγιση των οικογενειών του προγράµµατος περιέλαβε την προσφορά νοµικών υπηρεσιών, αποκατάστασης µέσω του πλαισίου παιδικής προστασίας που υπάρχει, επαγγελµατική βοήθεια οικογενειακό προγραµµατισµό και άλλες εξειδικευµένες υπηρεσίες µε την συνεργασία άλλων φορέων. Εύλογα φθάνει κανείς στο ερώτηµα της αποτελεσµατικότητας όλων αυτών των προσπαθειών. Αν χρησιµοποιηθεί σαν κύριο κριτήριο ή επανακακοποίηση του παιδιού µπορούµε να ισχυριστούµε ότι πετύχαµε εφόσον το ποσοστό επανακακοποίησης στη διάρκεια της παρέµβασης δεν ξεπέρασε το 17% κι αυτό σε ελαφρότερο πάντα βαθµό. Ο µόνος τρόπος αξιολόγησης της αποτελεσµατικότητας είναι είναι µια µελέτη που σχεδιάζεται και που θα αξιολογήσει µε λεπτοµέρειες οικογένειες και παιδιά µετά από ορισµένο χρονικό διάστηµα της παραποµπής τους στο πρόγραµµα. Συγχρόνως, οι στόχοι που θέτονται για κάθε οικογένεια βοηθάνε και εκείνους και εµάς σαν επαγγελµατίες. Γιατί όπως αναφέρει ο παιδίατρος C.H Kempe : <<κανείς ποτέ δεν θα πρέπει να νοµίσει ότι τα 114 άτοµα αυτά µπορούν να γίνουν ολοκληρωµένοι άνθρωποι. Είναι αφελές για όλους µας να πιστεύουµε κάτι τέτοιο. Το περισσότερο που µπορεί να ελπίζει κανείς είναι ότι θα αποκτήσουν µια εµπειρία ανάπτυξης εµπιστοσύνης µε έναν ενήλικα και ότι θα αρχίσουν να συµπεριφέρονται διαφορετικά στα παιδιά τους. Αν έχουµε σεµνούς στόχους, χρησιµοποιώντας αυτά τα κριτήρια, θα τα καταφέρουµε καλά. Αν στόχος µας είναι η απόλυτη υγεία, θα πρέπει να ξεχάσουµε. Είναι ήδη πολύ κατεστραµένοι>>. 115 ΙΑΤΡΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ Το προσωπικό των εξωτερικών ιατρείων των νοσοκοµείων, γενικά, βλέπει τις κακοποιηµένες γυναίκες αµέσως µετά το σοβαρό επεισόδιο κακοποίησης της δεύτερης φάσης του κύκλου και την ώρα που περνούν στην τρίτη φάση της µεταµεληµένης και τρυφερής συµπεριφοράς. Οι περισσότεροι γιατροί δεν έχουν τον χρόνο να ρωτήσουν την κακοποιηµένη γυναίκα για την αιτία των τραυµάτων της ακόµα κι όταν ρωτούν το κάνουν µε τόσο αδιάφορο ή δύσπιστο τρόπο που ωθεί την γυναίκα να γίνεται αρνητική. Οι γυναίκες έλεγαν πως αν οι γιατροί δεν φαινόταν τόσο βιαστικοί ίσως να τους έλεγαν την αλήθεια. Οι νοσηλεύτριες των εξωτερικών ιατρείων θα µπορούσαν να είναι, τα πιο κατάλληλα άτοµα για να διακρίνουν τις κακοποιηµένες γυναίκες αν είχαν την κατάλληλη εκπαίδευση. Πολλές νοσηλεύτριες ανέφεραν, περιπτώσεις άσχηµα τραυµατισµένων γυναικών, που καθόταν στην αίθουσα αναµονής εξωτερικών ιατρειών. Όταν ερχόταν βιαστικά οι άντρες τους και τις έσερναν έξω από το νοσοκοµείο µάσα στη νύχτα. Η νοσοκοµειακή περίθαλψη, δεν βοηθά µόνο στην ανάρρωση από τα τραύµατα αλλά λειτουργεί και ως προσωρινό καταφύγιο στην διάρκεια της νοσηλείας. Στο νοσοκοµείο η κακοποιηµένη γυναίκα και ο δράστης αναγκάζονται να αντιµετωπίσουν τις συνέπειες της βίας. ∆εν µπορούν όπως συνήθως προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τα τραύµατα και να αρνηθούν την πραγµατικότητα, µολονότι οι περισσότερες γυναίκες γυρίζουν σπίτι τους µετά την αποθεραπεία. Για µερικές η νοσηλεία αποτελεί το πρώτο βήµα για την κατάκτηση της ανεξαρτησίας τους. Τα τραύµατα των κακοποιηµένων γυναικών που πηγαίνουν στα εξωτερικά ιατρεία είναι πολλών ειδών. Το πρώτο είδος είναι τραύµατα µε σοβαρή αιµορραγία, (πληγές ιδιαίτερα στο πρόσωπο και στο κεφάλι), που χρειάζονται ράµµατα για να κλείσουν, είναι συνηθισµένες. Το δεύτερο είδος, είναι εσωτερικά τραύµατα που προκαλούν εσωτερικές αιµορραγίες. Οι γυναίκες ανέφεραν τραύµατα στην σπλήνα, τα νεφρά ή τους πνεύµονες. Το τρίτο είδος αφορά τα οστά, σπασµένοι σπόνδυλοι, κρανία και λεκάνες καθώς και σπασµένα σαγόνια, χέρια και πόδια δεν ήταν ασυνήθιστα συµβάντα. Γυναίκες µε σπασµένα πλευρά ή ώµους συχνά άφηναν να περάσουν αρκετές µέρες για να πάνε στα ιατρεία. Μόνο όταν ο πόνος γινόταν αφόρητος πήγαιναν να ζητήσουν ιατρική βοήθεια. Πολλές φορές οι ακτίνες έδειχναν σπασµένα κόκαλα που είχαν 116 συγκολληθεί ακατάλληλα επειδή οι γυναίκες δεν είχαν ζητήσει ιατρική βοήθεια. Μια άλλη κατηγορία τραυµάτων είναι τα καψίµατα. Στα εξωτερικά ιατρεία έχουν παρατηρηθεί καψίµατα από τσιγάρα, από καυτές συσκευές, σίδερα, από ζεµατιστά υγρά καθώς και από οξέα. Πολλές γυναίκες πηγαίνουν στα νοσοκοµεία µε πολλαπλά τραύµατα. Ο δράστης δεν σταµατά όταν βλέπει τα πρώτα τραύµατα, συνεχίζει µέχρι να ξεθυµάνει. Σε µια άλλη κατηγορία ανήκουν οι γυναίκες που εµφανίζονται µε λιγότερο ορατά τραύµατα. Παρουσιάζουν ταχυπαλµίες, υπέρταση κτλ. Μολονότι πολλά εξωτερικά ιατρεία διαθέτουν ψυχίατρους, συχνά αποτυχαίνουν να διαπιστώσουν τα πραγµατικά αίτια ανάλογων ψυχοφυσιολογικών διαταραχών. ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Σε µια χώρα σαν την Αµερική, όπου υπάρχει ένα είδος σεβασµού για την ψυχοθεραπεία, δεν είναι παράξενο που οι κακοποιηµένες γυναίκες και οι οικογένειες τους ζητούν την βοήθεια ψυχοθεραπευτών. Αλλά οι επαγγελµατίες ψυχοθεραπευτές (ψυχίατροι, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί κτλ) έχουν, επίσης, αποδειχτεί ανεπαρκείς για να βοηθήσουν την κακοποιηµένη γυναίκα. Πολλές γυναίκες ανέφεραν ότι οι περισσότεροι ψυχοθεραπευτές αρνούνται, άµεσα ή έµµεσα, να ασχοληθούν ειδικά µε τα επεισόδια κακοποίησης. Αντί για αυτό οι θεραπευτές συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στις ψυχολογικές συνέπειες τέτοιων επεισοδίων. Είναι, φυσικό, βέβαια η γυναίκα που έχει επανειληµµένα κακοποιηθεί να παρουσιάζει τόσα ψυχολογικά συµπτώµατα, ώστε ο θεραπευτής να έχει αρκετή δουλεία. Πολλοί ψυχοθεραπευτές έχουν παραδεχτεί ότι για πολύ καιρό δεν είχαν καταλάβει πως οι πελάτισσες τους κακοποιούνταν από τους άντρες τους. Αυτή η αποτυχία είναι ακόµα µεγαλύτερη όταν το αποτέλεσµα της βίας πάνω στις γυναίκες δεν είναι τόσο σοβαρό Οι ψυχοθεραπευτές έχουν εκπαιδευτεί να πιστεύουν ότι τα θύµατα συχνά προκαλούν τις κακοποιήσεις τους. Πουθενά αλλού αυτή η πίστη δεν είναι τόσο φανερή, όσο στις απόψεις τους για τις ψυχολογικές συνέπειες των βίαιων εγκληµάτων που συντελούνται πάνω στις γυναίκες. Οι ψυχοθεραπευτές, συχνά ακούσια επιδεινώνουν την απώλεια της αυτοεκτίµησης της γυναίκας, µε τη συνενοχή τους στη συνοµωσία της σιωπής που καλύπτει τα επεισόδια κακοποίησης και µε τη συγκέντρωση της προσοχής τους στη προκλητική συµπεριφορά της γυναίκας. ∆εν είναι περίεργο λοιπόν, που η ψυχοθεραπευτική παρέµβαση δεν ήταν χρήσιµη για τις κακοποιηµένες γυναίκες. 117 Οι κακοποιηµένες γυναίκες έχουν πει ότι πολλές φορές τις µεταχειρίστηκαν σαν να είχαν µια τρελή συµπεριφορά. Έλεγαν σε αυτές ότι το πρόβληµα ήταν δικό τους. Πολλές γυναίκες είχαν νοσηλευτεί χωρίς την θέληση τους. Κάποιες έλεγαν πως είχαν πάει οικειοθελώς στο νοσοκοµείο, για να ξεφύγουν προσωρινά από τις κακοποιήσεις. Σε µερικές περιπτώσεις οι γυναίκες είχαν δεχτεί τόσα πολλά «θεραπευτικά» σοκ, που είχαν χάσει µόνιµα την µνήµη τους. Άλλες γυναίκες χαρακτηρίσθηκαν ως πάσχουσες από σχιζοφρενική παράνοια, εξαιτίας της καχυποψίας τους και της έλλειψης εµπιστοσύνης στους ανθρώπους που φοβούνταν ότι δεν θα µιλούσαν σωστά στους δράστες. Όπως, έχει λεχθεί, αυτές οι γυναίκες σπάνια συζητούσαν το γεγονός ότι είχαν χτυπηθεί µε κτηνώδη τρόπο στο σπίτι τους. Στις περιπτώσεις που έλεγαν πως κακοποιούνταν, ο σκοπός του θεραπευτή ήταν πάντα να ανακαλύψει τι έκαναν για να προκαλέσουν αυτές τις κακοποιήσεις. Το συµπέρασµα ήταν συνήθως, πως η γυναίκα είχε ανάγκη να κακοποιηθεί για να εξιλεωθεί από τα υποτιθέµενα αµαρτήµατα της. Άλλες γυναίκες είπαν πως είχαν ακολουθήσει θεραπεία για κατάθλιψη βαριάς µορφής, η οποία αναµφίβολα τις προστάτευε από το στρες της απρόβλεπτης ζωής τους. Σε πολλές γυναίκες, είχαν δοθεί µεγάλες ποσότητες ηρεµιστικών για να µειώσουν τον δικαιολογηµένο θυµό τους. Οι αντιδράσεις αυτών των γυναικών απέναντι στο στρες ερµηνεύονταν ως σοβαρές συναισθηµατικές διαταραχές. Κι αυτό συνέβαινε γιατί οι ψυχοθεραπευτές δεν έπαιρναν στα σοβαρά υπόψη το περιβάλλον των γυναικών. Πολλές τεχνικές, που χρησιµοποιούσαν οι κακοποιηµένες γυναίκες για να προστατευθούν από παραπέρα κακοποιήσεις, θεωρήθηκαν ενδείξεις σοβαρών διαταραχών της προσωπικότητας. Αυτές οι γυναίκες υπέφεραν από συναισθηµατικά προβλήµατα που είχαν προκληθεί από την µετατροπή τους σε θύµατα. ∆εν ήθελαν να κακοποιούνται εξαιτίας κάποιων προβληµάτων της προσωπικότητας, προκλήθηκαν διαταραχές στη συµπεριφορά επειδή ζούσαν µέσα στη βία. Ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια, δηλώνει: ΄΄ έχω συνείδηση της ακαταλληλότητας της εκπαίδευσης (της δικής µου και των συναδέλφων µου) για την κατανόηση και θεραπεία των βίαιων οικογενειακών σχέσεων. Μόλις τα τελευταία δέκα χρόνια είναι που αρχίσαµε να παλεύουµε µε το πρόβληµα της θεραπείας εκείνων που κακοποιούν τα παιδιά. Μολονότι µαθαίνουµε πώς να προσφέρουµε ψυχοθεραπευτικές υπηρεσίες στα θύµατα βιασµού, διαθέτουµε πολύ περιορισµένες τεχνικές για να βοηθήσουµε να αλλάξει η συµπεριφορά του δράστη. Το ίδιο συµβαίνει και µε τις κακοποιηµένες γυναίκες και τις οικογένειες τους. Έχουµε αρχίσει να µαθαίνουµε πώς να προσφέρουµε ψυχοθεραπεία στις κακοποιηµένες γυναίκες, αλλά δεν ξέρουµε πώς να θεραπεύσουµε τα παιδιά τους και τους δράστες. Πιστεύω απόλυτα πως, αυτή τη στιγµή, µόνο γυναίκες ψυχοθεραπεύτριες µπορούν να προσφέρουν βοήθεια στις 118 κακοποιηµένες γυναίκες. Οι κακοποιηµένες γυναίκες µοιάζουν µε τα θύµατα βιασµού στο ότι ανταποκρίνονται καλύτερα σε µια γυναίκα θεραπεύτρια που είναι εκπαιδευµένη για να κατανοεί τα προβλήµατα τους΄΄. Η ψυχοθεραπεία γενικά έχει δώσει έµφαση στην αξία της οικογένειας και της συγκράτησης της, οπότε αυτό είναι δυνατό. Αλλά, όταν εργάζονται µε κακοποιηµένες γυναίκες, οι ψυχοθεραπευτές θα πρέπει να τις ενθαρρύνουν να σπάσουν τα δεσµά της οικογένειας. Η µεγαλύτερη δυσκολία στη προσφορά ψυχοθεραπείας είναι ότι οι περισσότερες κακοποιηµένες γυναίκες πηγαίνουν στο θεραπευτή ζητώντας του να κάνει τον δράστη να σταµατήσει την κακοποίηση τους, αλλά δεν θέλουν να διαλύσουν τη σχέση τους. Οι γυναίκες είναι τόσο εξαρτηµένες από τους άντρες τους, όσο και αυτοί είναι εξαρτηµένοι από εκείνες. Η σχέση είναι συµβιωτική, κανείς δεν µπορεί χωρίς τον άλλο. Αυτό δηµιουργεί ένα είδος δεσµού ανάµεσα στους δυο, που είναι τροµερά δύσκολο να σπάσει. Ψυχοθεραπευτικές τεχνικές, που κάνουν την γυναίκα ικανή να αντιµετωπίζει τις καταστάσεις ξεπερνώντας την αίσθηση της αδυναµίας της, είναι αποτελεσµατικές. Πιο αποτελεσµατική έχει αποδειχτεί η ψυχοθεραπεία στη διάρκεια του χωρισµού και της έκδοσης του διαζυγίου. Σπάνια οι κακοποιηµένες γυναίκες, που έχουν πάρει ψυχοθεραπευτική βοήθεια τέτοιου είδους, δηµιουργούν κάποια νέα σχέση κακοποίησης. Τα είδη της ψυχοθεραπείας µπορεί να ποικίλουν από την άποψη της τεχνικής και της οπτικής γωνίας, αλλά οι στόχοι παραµένουν σταθεροί. Εστιάζοντας στην τρέχουσα συµπεριφορά, µολονότι η διερεύνηση του παρελθόντος είναι, µερικές φορές, χρήσιµη για την κατανόηση των σηµερινών προβληµάτων. Είναι σηµαντικό να αποσαφηνίσουµε τα αντιφατικά συναισθήµατα των κακοποιηµένων γυναικών. Αράπη και µίσος, θυµός και παθητικότητα, λύσσα και τρόµος, κατάθλιψη και αδυναµία, διάθεση για φυγή και διάθεση για παραµονή, αίσθηση ασφάλειας και αίσθηση πανικού. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Τεχνικές παρέµβασης στην κρίση, είναι, συχνά, πολύ κατάλληλες µετά από ένα σοβαρό επεισόδιο κακοποίησης, καθώς εστιάζονται σε ένα συγκεκριµένο κρίσιµο επεισόδιο. Εκείνη τη στιγµή, οι κακοποιηµένες γυναίκες και οι δράστες ενδιαφέρονται συνήθως, να καταλάβουν πως έχασαν τον έλεγχο των πράξεων τους και να προσπαθήσουν να αλλάξουν την συµπεριφορά τους. Ο στόχος είναι να τους διδάξουµε πώς να αποφύγουν µελλοντικές κρίσεις, προσφέροντας λύσεις στα προβλήµατα που δηµιούργησαν την παρούσα κρίση, την ώρα που αποδίδουν σε αυτή µεγάλη σηµασία. Αυτή είναι η µοναδική στιγµή, 119 κατά την οποία οι κακοποιηµένες γυναίκες µπορούν να πείσουν τους δράστες να κάνουν ψυχοθεραπεία. Επίσης ο δράστης φοβάται τον ίδιο τον θυµό του, που δεν µπορεί να τον ελέγξει. Στη διάρκεια της θεραπείας, σε στιγµές κρίσης, είναι σηµαντικό να συνειδητοποιήσει η γυναίκα πως είναι κακοποιηµένη, πως τα γεγονότα της προσδίδουν αυτόν τον χαρακτηρισµό. Η άρνηση αυτού του χαρακτηρισµού από την γυναίκα είναι ένας τυπικός µηχανισµός, ο οποίος την αποτρέπει από το να προχωρήσει σε οποιαδήποτε ενέργεια. Οι λεπτοµέρειες του επεισοδίου κακοποίησης, όπως περιγράφονται από την γυναίκα, θα πρέπει να τεκµηριώνονται και να καταγράφονται. Είναι, επίσης, χρήσιµο να λαµβάνονται έγχρωµες φωτογραφίες από τις πληγές ή τις µελανιές της γυναίκας για την περίπτωση που χρειαστούν αργότερα στο δικαστήριο. Στη συζήτηση µε τον δράστη, θα πρέπει να γνωρίζουµε πόσο δυσκολεύεται να περιγράψει τις λεπτοµέρειες ενός επεισοδίου κακοποίησης. Οι δράστες δυσκολεύονται να συζητήσουν οτιδήποτε άλλο εκτός από το τι έκαναν οι γυναίκες που άξιζαν να τις χτυπήσουν. ∆είχνουν σαν να θέλουν να δικαιολογήσουν τη βίαιη συµπεριφορά τους, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον τους, στις λεπτοµέρειες του επεισοδίου που τους έκαναν να χάσουν τον έλεγχο των πράξεων τους. Οι περισσότεροι δικαιολογούνται λέγοντας πως η γυναίκα ¨το άξιζε¨. Μερικοί επιµένουν ότι είναι δικαιολογηµένοι γιατί ο ρόλος τους είναι να δώσουν στη γυναίκα τους ένα µάθηµα. Ο θεραπευτής πρέπει να τονίζει πως, ανεξάρτητα από τα αίτια, η βίαιη συµπεριφορά του δράστη έχει τροµερές συνέπειες. Πρέπει, ταυτόχρονα να διδάσκει στον δράστη πώς να ελέγχει τον θυµό του. Οι γυναίκες και οι άντρες πρέπει να βλέπονται από τον θεραπευτή χωριστά, εκτός από πολύ ειδικές περιπτώσεις. Ο θεραπευτής δεν µπορεί να περιµένει πως η γυναίκα θα του δείξει µεγάλη εµπιστοσύνη. Οι κακοποιηµένες γυναίκες δεν εµπιστεύονται τους θεραπευτές, συνεπώς θα πρέπει να είναι πολύ υποµονετικοί µέχρι να αρχίσει να µιλά η γυναίκα. Από τη στιγµή όµως που αρχίσει να λέει την ιστορία της χρειάζεται να έχει τον χρόνο για να την ολοκληρώσει. Έχει κρατήσει τόσο καιρό το µυστικό της, που µόλις βρει κάποιον, ο οποίος έχει την υποµονή να την ακούσει, θέλει να τα πει όλα. Είναι πιο δύσκολο να κάνουµε τους άντρες να αρχίσουν να µιλούν. Χρειάζονται αρκετές επαφές, µέχρι να αποφασίσουν να µιλήσουν µε τη θέληση τους. Είναι σηµαντικό να βοηθήσουµε την κακοποιηµένη γυναίκα και τον άντρα της να αλλάξουν συµπεριφορά. Αλλά είναι ακόµα πιο σηµαντικό να καταλάβουµε και να αποδεχτούµε τις αµφιταλαντεύσεις της κακοποιηµένης γυναίκας. Οι περισσότερες γυναίκες χρειάζονται πολύ χρόνο για να προχωρήσουν σε θετικές αλλαγές. Η θεραπεία µε επέµβαση σε κάποια κρίση είναι, αναγκαστικά, µικρής χρονικής 120 διάρκειας. Είναι, συνήθως µόνο η αρχή της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας. Η ατοµική ψυχοθεραπεία, που έχει µακρά διάρκεια, είναι πιο σηµαντική για την κακοποιηµένη γυναίκα. Το σταµάτηµα της κακοποίησης είναι το άµεσο ενδιαφέρον µας, αλλά ο µακροπρόθεσµος στόχος είναι να βοηθήσουµε τη γυναίκα να αποκτήσει την εσωτερική ανεξαρτησία της. Αυτό σηµαίνει πως θα µπορεί, ανάλογα µε τις ανάγκες, να έχει ανεξάρτητη ή εξαρτηµένη συµπεριφορά. Κάθε άτοµο, σε µια σχέση αλληλεπίδρασης, µπορεί να προσφέρει δύναµη (ανεξαρτησία) ενώ το άλλο άτοµο µπορεί να στηρίζεται επάνω του (εξάρτηση) για κάποιες ανάγκες. Ταυτόχρονα, όµως, το πρώτο άτοµο µπορεί να στηρίζεται πάνω στο δεύτερο για άλλες ανάγκες του. Οι ανάγκες αυτές µπορεί να είναι είτε συναισθηµατικές είτε οικονοµικές. Στις σχέσεις κακοποίησης, η γυναίκα γίνεται θύµα εξαιτίας της απόλυτης εξάρτησης της από τον δράστη. ∆εν πιστεύει πως µπορεί να είναι ένα εντελώς ανεξάρτητο άτοµο. Το ίδιο, όµως, συµβαίνει και µε τον δράστη. Ανάµεσα στο ζευγάρι υπάρχει ένα δέσιµο που λέει «µαζί δεν κάνουµε και χώρια δεν µπορούµε». Είναι πιο δύσκολο για τον δράστη να µάθει να ζει ανεξάρτητα, παρά για την κακοποιηµένη γυναίκα. Πολλές γυναίκες, είπαν πως είχαν ζητήσει βοήθεια από έναν ψυχοθεραπευτή στη διάρκεια της κακοποίησης. Οι γυναίκες έλεγαν πως, βλέποντας να αυξάνει η ένταση, αισθάνονταν πως ήταν αναπόφευκτο ένα σοβαρό επεισόδιο κακοποίησης. Ζητούσαν θεραπεία, πιστεύοντας πως, αν µπορούσαν να απαλλαγούν από την προκλητική συµπεριφορά τους, οι δράστες θα γινόταν πολύ καλοί. Ζητούσαν να µάθουν νέες τεχνικές για να αντιµετωπίσουν τη συµπεριφορά των δραστών. Αλλά, αυτή η τακτική δεν οδηγεί πουθενά. Οι κακοποιηµένες γυναίκες που ζητούν κάποια θεραπεία, συχνά το κάνουν µε µεγάλο προσωπικό κίνδυνο. ∆εν τολµούν να πουν στους άντρες τους ότι κάνουν θεραπεία. Μερικές φορές δίνουν στον θεραπευτή λάθος όνοµα. Γυναίκες υποστήριζαν πως η ψυχανάλυση δεν έλυνε τα προβλήµατα τους. Σε πολλές, περιπτώσεις, αντίθετα διαιώνιζε την κακοποίηση τους. 121 Νοσηλευτική προσέγγιση Έχει αναγνωριστεί προ πολλού η ανάγκη για νοσηλευτική αντιµετώπιση του προβλήµατος, σε όλα τα επίπεδα: διάγνωση, θεραπεία, αποκατάσταση, πρόληψη. Για την καλύτερη προσέγγιση των κακοποιηµένων ατόµων είναι απαραίτητο ο νοσηλευτής να συνεργαστεί µε οµάδα επιστηµών. Η οµάδα αυτή αποτελείται εκτός του νοσηλευτή, από γιατρό, κοινωνικό λειτουργό αλλά και πολλές φορές από νοµικό σύµβουλο. Ο νοσηλευτής πρέπει να βρίσκεται σε επαφή µε τις υπηρεσίες πρόνοιας και µε κέντρα ψυχικής υγιεινής. Η συµµετοχή του νοσηλευτή στην οµάδα αυτή περιλαµβάνει και τη σύγκλιση συµβουλίων για συζήτηση κάθε περίπτωσης όπου εκτός από τα στελέχη της οµάδας, καλούνται να συµµετάσχουν εκπρόσωποι οργανώσεων που γνωρίζουν την περίπτωση και µπορούν να συνεισφέρουν. Νοσηλευτική αντιµετώπιση – ∆ιάγνωση Χαρακτηριστικά που πρέπει να θέσουν την υποψία της κακοποίησης: 1. Καθυστέρηση στην αναζήτηση βοήθειας. Στα ατυχήµατα ζητείτε αµέσως βοήθεια ενώ στη µη τυχαία κάκωση έρχονται στο νοσοκοµείο µε καθυστέρηση. Συνήθως δεν δίνεται δικαιολογία για αυτή την καθυστέρηση. 2. Ιστορικό µε ασάφειες, που δεν ταιριάζει µε την κλινική εικόνα. ∆ηλαδή δεν δίνονται λεπτοµέρειες για τις συνθήκες του τραυµατισµού ή ο θύτης δηλώνει άγνοια (δεν ξέρω πως τραυµατίστηκε κ.τ.λ.). Για τον ευαισθητοποιηµένο στην ύπαρξη της κακοποίησης νοσηλευτή η λήψη του ιστορικού είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. 3. Οι βλάβες είναι συχνά πολλαπλές και πολύµορφες (το κακοποιηµένο άτοµο που προσκοµίζεται µε κάποιο κάταγµα συνήθως θα έχει εκχυµώσεις ή εκδορές και σε άλλα µέρη του σώµατος ή ακόµα και άλλα κατάγµατα). 4. Οι βλάβες είναι διαφορετικού χρονικού διαστήµατος, πράγµα που µαρτυρά τα επανειληµµένα επεισόδια κακοποίησης. 5. Μερικές βλάβες είναι χαρακτηριστικές κακοποίησης, σχεδόν παθογνωµονικές. Η ρήξη του χαλινού του άνω χείλους είναι πολύ απίθανο να είναι τυχαία. Έγκαυµα στα πέλµατα βρέφους δεν µπορεί να είναι από ατύχηµα. Συχνά το όργανο που χρησιµοποιήθηκε για την κακοποίηση αφήνει χαρακτηριστικά σηµάδια π.χ. νυχιές, δαγκωνιές, χτυπήµατα από ζωστήρα, εγκαύµατα από τσιγάρο. 122 6. Η συµπεριφορά του κακοποιηµένου ατόµου είναι χαρακτηριστική. Το βλέµµα του και η έκφραση του δείχνουν απόγνωση και απάθεια. 7. Ο τρόπος που αναφέρονται οι γονείς στο παιδί µαρτυρά απόρριψη, παραπονούνται ότι είναι δύσκολο, ατίθασο και άλλα. 8. Οι βλάβες υποχωρούν µόλις εισαχθεί το κακοποιηµένο άτοµο στο νοσοκοµείο. Νοσηλευτική αντιµετώπιση – Θεραπεία 1. Ο νοσηλευτής πρέπει να κατατάξει το περιστατικό στα επείγοντα. ∆εν επιδέχεται καθυστέρηση. 2. Να φροντίσει ώστε να γίνουν ακτινογραφίες, η ακτινολογική εξέταση είναι πολύτιµη αφού µπορεί να αποκαλύψει βλάβες που δεν φαίνονται ακόµη και από µία προσεκτική έρευνα. 3. Να περιγράψει λεπτοµερώς τις βλάβες στο ιστορικό την ηµέρα της εισαγωγής. 4. Αν το κακοποιηµένο άτοµο είναι παιδί να φροντίσει να πάρει ιστορικό και από τους δύο γονείς και να ζητήσει να έρθει σε επαφή µε τα αδέλφια εάν υπάρχουν. 5. Ο νοσηλευτής έχει χρέος να παρέχει τις πρώτες βοήθειες στο κακοποιηµένο άτοµο καθώς και εξατοµικευµένη νοσηλεία στην διάρκεια της παραµονής του στο νοσοκοµείο. 6. Εκτός από ότι πρέπει να αντιµετωπίσει θεραπευτικά την κακοποίηση πρέπει να προσφέρει και ψυχολογική βοήθεια. Η παρέµβαση του εκτός από θεραπευτική θα πρέπει να είναι και συµβουλευτική. Οδηγίες για την αντιµετώπιση της βίας µέσα στο σπίτι Τι είναι η βία µέσα στο σπίτι; Η βία µέσα στο σπίτι είναι µια διαδικασία από συνεχείς και επαναλαµβανόµενες επιθετικές πράξεις που βλάπτουν, χειραγωγούν ή ελέγχουν το θύµα. Περιλαµβάνουν σωµατική, σεξουαλική, ψυχολογική συναισθηµατική, οικονοµική και λεκτική κακοποίηση. Είναι το να φοβάσαι το σύντροφο σου ή το σύζυγο σου. Η βία µέσα στο σπίτι Συµβαίνει σε όλες τις κοινωνικο-οικονοµικές οµάδες σε όλες τις φυλές και τις εθνικές οµάδες και στις ετεροφυλοφιλικές, λεσβιακές ή οµοφυλοφιλικές σχέσεις, σε ανθρώπους όλων των ηλικιών και όλων των σωµατικών ικανοτήτων. Στο 95% των περιπτώσεων το αδίκηµα διαπράττεται σε βάρος των γυναικών. Είναι η µοναδική µεγαλύτερη αιτία σωµατικής κάκωσης των γυναικών στις Η.Π.Α. 123 Είναι κάτι που συνέβη σε ανθρώπους που γνωρίζεις, ίσως στη γειτόνισσα σου, στη φίλη σου, στην αδελφή σου, στη µητέρα σου, σε µία συνάδελφο σου ακόµα και σε σένα. Μπορείς να κάνεις κάτι γι' αυτό! Αυτές οι ερωτήσεις θα σε βοηθήσουν να προσδιορίσεις αν κακοποιείται εσύ, ή αν κακοποιείται µια γνωστή ή µία συνάδελφος σου. Μήπως κάποιος µε τον οποίο έχεις στενή σχέση: Σε σπρώχνει, σε χτυπάει, σε στριµώχνει, σε κλωτσάει, προσπαθεί να σε πνίξει, σε τραυµατίζει ή σε φοβίζει; Απειλεί ότι θα σε χτυπήσει ή θα σε σκοτώσει και ότι θα κάνει το ίδιο στην οικογένεια σου ή στους φίλους σου; Σε βρίζει και σε ταπεινώνει; Σε υποχρεώνει να κάνεις έρωτα µαζί του ενώ εσύ δεν θέλεις; Επικρίνει ότι κάνεις και ότι λες, ή την εµφάνιση σου; Σε απειλεί πως θα πάρει τα παιδιά σου; Πειράζει τα κατοικίδια σου ή καταστρέφει πράγµατα που για εσένα είναι σηµαντικά; Σε αποµονώνει, κρύβει τα κλειδιά του αυτοκινήτου, χρήµατα ή πιστωτικές κάρτες, παρακολουθεί τα τηλεφωνήµατα σου, ανοίγει την αλληλογραφία σου, σε κλειδώνει µέσα στο σπίτι, δεν σε αφήνει να εργασθείς, να πας στο σχολείο, στην εκκλησία ή να δηµιουργήσεις φιλίες; Σου τηλεφωνεί ή εµφανίζεται απρόσµενα στο χώρο εργασίας σου, στο σπίτι, στο σχολείο ή οπουδήποτε για να σε ελέγξει; Μήπως σου λέει ότι είσαι τρελή; Αν είσαι λεσβία, οµοφυλόφιλη ή αν είσαι οµοφυλόφιλος, µήπως απειλεί ότι θα "σε κράξει" ή θα φανερώσει στους άλλους το σεξουαλικό προσανατολισµό σου; Αν αυτά σου φαίνονται γνώριµα, ίσως είσαι κι εσύ θύµα της βίας µέσα στο σπίτι. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Αν αυτές οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις γίνονται µπροστά στο δράστη ή άλλους µπορεί να βάλουν σε κίνδυνο εσένα ή κάποιον άλλο. Αυτή η πληροφόρηση πρέπει να παραµείνει εµπιστευτική. 124 ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ • Να µάθεις περισσότερα για τη βία µέσα στο σπίτι. Υπάρχει πληροφόρηση στα Κέντρα Υποδοχής για γυναίκες-θύµατα βίας. • Να υποστηρίζεις τα προγράµµατα αντιµετώπισης της βίας µέσα στο σπίτι µε χρηµατικές δωρεές, µε τρόφιµα, ρούχα ή αφιερώνοντας µέρος του χρόνου σου. • Να κάνεις δηµόσιες δηλώσεις κατά της βίας, στους γνωστούς σου, στους γείτονες σου, στους φίλους, στην οικογένεια σου και στους συνεργάτες σου. • Να προγραµµατίσεις να έρθουν αντιπρόσωποι από το τοπικό πρόγραµµα αντιµετώπισης της βίας µέσα στο σπίτι και να µιλήσουν στο κέντρο του ∆ήµου σου, στους χώρους εργασίας, σε επιλεγµένες κοινωνικές οµάδες και άλλες οµάδες δηµοτών, στο αστυνοµικό τµήµα της περιοχής σου ή σε µια οµάδα γειτόνων σου. • Όταν βλέπεις ή ακούς µια βίαιη πράξη να τηλεφωνείς στην αστυνοµία και να αποφασίζεις να δώσεις κατάθεση. • Να ζητήσεις από τους αρµόδιους κρατικούς λειτουργούς να συνεχίσουν την επιδότηση προγραµµάτων που βοηθούν τα θύµατα της βίας µέσα στο σπίτι. • Να διακόπτεις τα αστεία ή τα σχόλια που παρουσιάζουν σαν κάτι ασήµαντο τη βία ή τις κακοποιηµένες γυναίκες, ή που κατηγορούν το θύµα. • Να βεβαιωθείς πως η πληροφόρηση για την ενηµέρωση των θυµάτων σχετικά µε την αντιµετώπιση της βίας είναι προσιτή στην εκκλησία, στο σχολείο, στο χώρο εργασίας, στο ∆ήµο. • Να προωθείς την ιδέα πως όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωµα στο σεβασµό και την αξιοπρέπεια, άσχετα από το γένος, την τάξη, τη φυλή, το σεξουαλικό προσανατολισµό ή τη σωµατική ικανότητα τους. Να προσπαθήσεις πολύ να κατανοήσεις καλύτερα τα θέµατα εξουσίας και ελέγχου σε οποιοδήποτε τοµέα συµβαίνουν. Να εργασθείς ενάντια στην καταπίεση και στη βία. 125 Ο∆ΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΜΙΑΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗΣ ΚΡΙΣΙΜΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Αν γνωρίζεις κάποια που υφίσταται βία • Να πιστέψεις τη φίλη σου και να κρατήσεις µυστικά αυτά που σου είπε. • Μην κατηγορείς το θύµα για την κακοποίηση. Το κακοποιηµένο άτοµο δεν ευθύνεται για την κακοποίηση και δεν του αξίζει αυτή η µεταχείριση. • Τα θύµατα της βίας νιώθουν την ανάγκη να πουν την ιστορία τους στο χρόνο που θα επιλέξουν και µε το δικό τους ρυθµό. Να διαθέσεις το χρόνο να µιλήσεις ιδιαιτέρως µε τη φίλη σου, τη συνάδελφο σου και να τη ρωτήσεις για ύποπτες µελανιές ή για καυγάδες που γνωρίζεις. • Να τη βοηθήσεις να ετοιµάσει ένα ασφαλές σχέδιο φυγής. • Να εξακριβώσεις τα συναισθήµατα της. Η φίλη σου µπορεί να νιώθει πληγωµένη, θυµωµένη, φοβισµένη, ντροπιασµένη και παγιδευµένη και µπορεί να αγαπάει αυτόν που την κακοποιεί. • Η άσκηση βίας είναι έγκληµα. Αν δεις µια σκηνή βίας ή αν ακούσεις κάτι να καλέσεις το 100. • Να κατανοήσεις ότι το θύµα µπορεί να µην είναι έτοιµο να φύγει, ή µπορεί να φύγει και να επιστρέψει αρκετές φορές πριν µπορέσει να φύγει οριστικά. Οι λύσεις που σκέπτεσαι µπορεί να µην συµπίπτουν µε τις δικές του. • • • • Αν υφίστασαι βία: Αν µπορείς τηλεφωνείς στην αστυνοµία όταν δέχεσαι επίθεση. Να ζητήσεις νοµική υποστήριξη για να υποβάλλεις αίτηση διαζυγίου, για την ρύθµιση της κηδεµονίας και για τον τόπο και το χρόνο των επισκέψεων στα παιδιά. Να προετοιµάσεις το "∆έµα για Φυγή" που θα περιέχει χρήµατα, βιβλιάρια Υγείας και Τραπεζών, άλλα πιστοποιητικά, ρεζέρβα κλειδιά του αυτοκίνητοι και ρούχα και να το φυλάξεις σε ασφαλές µέρος. Να ετοιµάσεις ένα "σχέδιο Φυγής" για εσένα και τα παιδιά ώστε να µπορείτε να ξεφύγετε από µια επικίνδυνη κατάσταση. Αν δεν έχεις σκοπό να διαλύσεις τη σχέση: • Να διακρίνεις µερικά προειδοποιητικά σηµάδια συµπεριφοράς και αν είναι δυνατόν να φεύγεις πριν ακολουθήσει σκηνή βίας. Αν δεν 126 µπορείς να φύγεις, να µπεις σε ένα δωµάτιο που έχει πόρτα προς τα έξω και να αποφεύγεις το µπάνιο και την κουζίνα όπου υπάρχουν επικίνδυνα εργαλεία. • Αν είναι δυνατόν να καλέσεις το 100. • Ζήτησε από τους γείτονες να καλέσουν την αστυνοµία αν σε ακούσουν να ζητάς βοήθεια, να φωνάζεις ή αν ακούσουν µεγάλους θορύβους. • Αν ο δράστης µετακοµίσει, να αλλάξεις τις κλειδαριές. • Να βεβαιωθείς ότι τα παιδιά σου ξέρουν τι πρέπει να κάνουν για να είναι ασφαλή σε περίπτωση βίας. Για παράδειγµα, µπορούν να πάνε στους γείτονες ή να καλέσουν το 100, ή να κρυφτούν. Να µάθεις ποιες διεξόδους και δυνατότητες θα έχεις αν χρειαστεί να φύγεις σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (τηλεφώνησε σε καταφύγια, σε γραµµές άµεσης βοήθειας, µίλησε µε φίλους και µε συγγενείς). 40 ΤΡΟΠΟΙ ΓΙΑ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΕΙΣ ΤΗ ΒΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ Αν γνωρίζεις µια κακοποιηµένη γυναίκα: • Να την πιστέψεις και να κρατήσεις µυστικά αυτά που θα σου πει. • Να της τονίσεις πως δεν φταίει για την κακοποίηση, δεν ευθύνεται γι' αυτή και δεν της αξίζει τέτοια µεταχείριση. • Να βρεις εύθετο χρόνο να µιλήσεις ιδιαιτέρως µαζί της και να τη ρωτήσεις για ύποπτες µελανιές ή για καβγάδες που ξέρεις. Έχει ανάγκη να πει την ιστορία της στο χρόνο που θα επιλέξει εκείνη µε το δικό της ρυθµό. • Βοήθησε την να κάνει ένα ασφαλές σχέδιο διαφυγής για τον εαυτό της και για τα παιδιά της. Με αυτό τον τρόπο µπορεί να σώσει τις ζωές τους. • Να εκτιµήσεις και να εξακριβώσεις τα συναισθήµατα της, µπορεί να νιώθει πληγωµένη, θυµωµένη, ντροπιασµένη ή παγιδευµένη. Μπορεί να αγαπάει αυτόν που την κακοποιεί. • Αν υποψιάζεσαι ότι γίνεται µια βίαιη πράξη, τηλεφώνησε στην Άµεση ∆ράση. Η άσκηση βίας είναι έγκληµα. • Να κάνεις έντονες δηλώσεις κατά της βίας στον κοινωνικό σου κύκλο και να υποστηρίζεις ότι τα θύµατα πρέπει να έχουν µια αυτόνοµη ζωή απαλλαγµένη από τη βία. • Να της δώσεις πληροφορίες για τα Κέντρα Υποδοχής κακοποιηµένων γυναικών. • Να προσφερθείς να τη βοηθήσεις, αν είναι δυνατόν να της πεις να µείνει στο σπίτι σου, ή να φυλάξεις τα πιστοποιητικά, τα χρήµατα, µια έτοιµη βαλίτσα και να ορίσετε µια συνθηµατική λέξη που θα µπορεί να χρησιµοποιήσει για να καταλάβεις ότι πρέπει να τηλεφωνήσεις στην αστυνοµία για λογαριασµό της. 127 • Αν το θεωρείς σωστό µίλησε στα παιδιά της γι' αυτά που βλέπουν και νιώθουν. Βοήθησε τα να κάνουν ένα σχέδιο διαφυγής. • • • • • • • • • • • Αν ξέρετε κάποιον που ασκεί βία: Αν είσαι δυνατός και εύσωµος σταµάτησε τη βία αµέσως και ζήτησε ενίσχυση. Σταµάτησε τη λεκτική παρενόχληση και αν δεν διατρέχεις κίνδυνο σταµάτησε και τις πράξεις βίας που βλέπεις. Αν είναι επικίνδυνο να επέµβεις να τηλεφωνήσεις στην αστυνοµία. Μπορεί να σώσεις τη ζωή κάποιου. Να γνωστοποιήσεις σε αυτόν που ασκεί τη βία, πως η βία µέσα στο σπίτι είναι έγκληµα και µπορεί να υποστεί ποινική δίωξη και να φυλακισθεί. Αν αυτός που ασκεί τη βία ή την παρενόχληση τη δικαιολογεί µε κάτι που έκανε το θύµα. να τονίσεις ότι υπεύθυνος για τις βίαιες πράξεις είναι µόνο ο δράστης. Μην αφήνεις το δράστη να ξεφεύγει κατηγορώντας το θύµα. ελαχιστοποιώντας τη σηµασία της βίας ή παρουσιάζοντας την σαν κάτι συνηθισµένο. Αν ενοχλείσαι από κάποιον που λέει αστεία για τις γυναίκες ή για την κακοποίηση τους, να του το πεις και να τους εξηγήσεις τους λόγους. Να λες σε αυτούς που ασκούν τη βία πως το ξέρεις, αλλά να µην αποκαλύπτεις πληροφορίες που σου έδωσε το θύµα. εκτός αν σου έχει δώσει την άδεια. Να καταστήσεις γνωστό στους δράστες πως η βία δεν είναι αποδεκτή και πως θα πρέπει να πάψουν να την ασκούν. Να υποστηρίζεις την αυστηρή εφαρµογή του νόµου σε περιπτώσεις βίας µέσα στο σπίτι. Μην υπερασπίζεσαι το δράστη στην αστυνοµία, στους κατηγόρους ή στους δικαστές. Να πηγαίνεις για µάρτυρας. Αν είσαι εργοδότης, να βοηθάς την αστυνοµία, τον αστυνόµο ή άλλους αξιωµατούχους αρµόδιους για την επιβολή του νόµου για να εκδώσουν ασφαλιστικά µέτρα προστασίας, κλήσεις µαρτυρίας ή άλλα πιστοποιητικά. Μην αποµονώνεις το θύµα, ούτε να "πηγαίνεις µε το µέρος" του δράστη. Να κάνεις έντονες δηλώσεις κατά της βίας στον κοινωνικό σου κύκλο. Να συνηγορείς για την πλήρη υπευθυνότητα των δραστών και για την πλήρη αποκατάσταση των θυµάτων. 128 ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ ΟΙ ΦΙΛΟΙ Όταν ξέρεις πως κάποια, για την οποία νοιάζεσαι, υφίσταται ξυλοδαρµό από το σύντροφο της απογοητεύεσαι και τροµάζεις. Αυτό µας θυµίζει συχνά το παρελθόν µας ή προβλήµατα που συνεχίζονται και είναι σηµαντικό να θυµάσαι πώς µπορείς να φροντίζεις τον εαυτό σου. Παραθέτουµε µερικές υποδείξεις για το τι µπορεί να κάνεις σαν φίλη για να βοηθήσεις κάποια που κακοποιείται. 1. Να την πιστέψεις. Πιθανόν να σου λέει λιγότερα από αυτά που συνέβησαν στην πραγµατικότητα. 2. Μην την κατηγορείς για την κακοποίηση. ∆εν ευθύνεται γι' αυτή και δεν της αξίζει τέτοια µεταχείριση. Να θυµάσαι πως είναι δύσκολο να διαλύσεις µία καταναγκαστική σχέση. 3. Έχει ανάγκη να σου πει την ιστορία της στο χρόνο που θα επιλέξει η ίδια και µε το δικό της ρυθµό. Να την ακούσεις και να της πεις πως νοιάζεσαι για εκείνη και πως δεν είναι µόνη. Να βρεις χρόνο να µιλήσεις µαζί της ιδιαιτέρως και να τη ρωτήσεις για ύποπτες µελανιές ή για καβγάδες που γνωρίζεις. 4. Να εξακριβώσεις τα συναισθήµατα της. Η κακοποίηση είναι τροµερή, εκφοβιστική, ανησυχητική και βλαβερή. Το να νιώθει "πως τρελάθηκε", πως φοβάται και είναι αβοήθητη είναι µια πολύ φυσική αντίδραση σε µια τροµερή κατάσταση. 5. Βοήθησε την να κάνει ένα ασφαλές σχέδιο διαφυγής. Βοήθησε την να βρει ένα ασφαλές µέρος για να µείνει, ή ένα µέρος για να κρύψει χρήµατα ή πιστοποιητικά. Να την αφήσεις να τηλεφωνεί από το δικό σου τηλέφωνο όποτε χρειάζεται. Συµφώνησε µαζί της να τηλεφωνείς στην αστυνοµία όταν είναι ανάγκη. Αν είναι αναγκαίο, καθορίστε µια συνθηµατική λέξη για να ξέρεις πότε θα πρέπει να τηλεφωνήσεις στην αστυνοµία. Αν σου το ζητήσει και νοµίζεις πως µπορείς φρόντισε τα παιδιά της. 6. Η άσκηση βίας είναι έγκληµα. Αν υποψιάζεσαι ότι γίνεται τηλεφώνησε στο 100. 7. Μην πεις σε κανένα αυτά που σου είπε το θύµα για τον καταναγκασµό που υφίσταται. Ο δράστης µπορεί να την βλάψει αν ακούσει φήµες ότι µιλάει σε άλλους για την κακοποίηση της. Μην αντιµετωπίζεις το δράστη χρησιµοποιώντας πληροφορίες που σου έδωσε εκείνη, εκτός αν σου δώσει η ίδια την άδεια. 8. Αν είναι ασφαλές, να κάνεις έντονες δηλώσεις κατά της βίας στον κοινωνικό σου κύκλο. Αν τύχει να τις ακούσει µια κακοποιηµένη γυναίκα θα ενθαρρυνθεί για να ζητήσει βοήθεια. 9. Να ξέρεις που θα τηλεφωνείς και να πάρεις πρόσθετες πληροφορίες από τα κέντρα υποδοχής κακοποιηµένων γυναικών. 129 Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΣΤΑ ΠΑΙ∆ΙΑ Τα παιδιά που ζουν τη βία µέσα στο σπίτι, παρουσιάζουν τις ίδιες συναισθηµατικές αντιδράσεις όπως τα παιδιά που έχουν κακοποιηθεί σωµατικά και ψυχικά. Αυτά τα παιδιά συχνά αγχώνονται, νιώθουν κατάθλιψη ή παρουσιάζουν ανάρµοστη συµπεριφορά. Οι αντιδράσεις τους περιλαµβάνουν την ενοχή για την κακοποίηση και για την αδυναµία τους να τη σταµατήσουν, θλίψη για την καταστροφή της οικογένειας και τη δική τους, εγκατάλειψη. Τα παιδιά των κακοποιηµένων µητέρων διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο να παραµεληθούν, να κακοποιηθούν ή να τραυµατισθούν. Εκτιµάται ότι το 70% των ανδρών που κακοποιούν τις γυναίκες τους κακοποιούν και τα παιδιά τους. Πολλοί δράστες την ώρα που κακοποιούν τις γυναίκες τους τραυµατίζουν ακούσια και τα παιδιά τους. Τα µικρότερα παιδιά παθαίνουν τις σοβαρότερες βλάβες, όπως διάσειση και σπασµένα πλευρά. Μερικά αγόρια συχνά τραυµατίζονται στην προσπάθεια να προστατεύσουν τις µητέρες τους. Πώς µπορείς να βοηθήσεις τα παιδιά των κακοποιηµένων µητέρων; Να τα βοηθήσεις να βρουν τρόπους ώστε την ώρα της βίας να µην κινδυνεύουν. Μπορεί να τηλεφωνήσουν στο 100, να κρυφτούν κάτω από το κρεβάτι, σε ένα άλλο δωµάτιο, ή να πάνε σε ένα γειτονικό σπίτι. Να τους πεις ότι η βία δεν οφείλεται σε δικό τους λάθος και πως δεν είναι δική τους ευθύνη να την σταµατήσουν ή να προστατεύσουν τη µητέρα τους. Άφησε τα να εκφράσουν το θυµό τους. τον πόνο τους, το φόβο ή τη θλίψη τους γι' αυτά που συµβαίνουν και να παραδεχθούν πως ακόµα αγαπούν το πρόσωπο που κακοποιεί τη µητέρα τους και εκείνα. Να οργανώσεις µαζί τους ένα ασφαλές σχέδιο διαφυγής. Να τους δώσεις να καταλάβουν πως ενδιαφέρεσαι γι' αυτά. Νοσηλευτική αντιµετώπιση – Αποκατάσταση Μετά το πέρας της νοσηλείας ο νοσηλευτής πρέπει να φροντίσει ώστε να διασφαλιστούν απολύτως όλες οι προϋποθέσεις για την αποτροπή µιας νέας περιπέτειας. Είναι απαραίτητο το άτοµο να επιστρέψει σε ένα ασφαλές και υγιές περιβάλλον. Σε αυτή τη φάση είναι απαραίτητο να συνεργαστεί µε ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό, νοµικό σύµβουλο καθώς και µε υπηρεσίες πρόνοιας και εθελοντικές οµάδες. 130 Ο νοσηλευτής θα πρέπει να ενηµερώσει τα κακοποιηµένα άτοµα ότι λειτουργούν ειδικά κέντρα υποδοχής για κακοποιηµένα άτοµα. Τέτοια κέντρα είναι: Για το παιδί 1. Κέντρα ψυχικής υγείας 2. Μονάδα ξενώνας κρίσης για κακοποιηµένα και παραµεληµένα βρέφη και νήπια 0-3 ετών 3. Ινστιτούτο υγείας του παιδιού 4. Κέντρο τηλεφωνικής συµπαράστασης από το κέντρο ψυχικής υγιεινής 5. Υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας κ.ά. 6. Εταιρία οικογενειακού προγραµµατισµού 7. Unicef. Για τη γυναίκα 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Κέντρο υποδοχής κακοποιηµένων γυναικών Γραφείο ισότητας Γραµµή SOS γενικής γραµµατείας ισότητας Ξενώνας κακοποιηµένων γυναικών Κέντρο ψυχικής υγιεινής Κ.Ε.Θ.Ι. Κέντρο Ερευνών σε Θέµατα Ισότητας Γυναικεία οµάδα αυτοάµυνας Σύνδεσµος για δικαιώµατα γυναικών ∆ίκτυο καταπολέµησης της αντρικής βίας κατά των γυναικών. Νοσηλευτική αντιµετώπιση – Πρόληψη Η πρόληψη περιλαµβάνει την πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή πρόληψη. Πρωτογενής πρόληψη Η πρωτογενής πρόληψη στοχεύει στην βελτίωση των συνθηκών ζωής. Η βελτίωση της γενικότερης ποιότητας ζωής µέσα από αναβαθµισµένα προγράµµατα υγείας, εκπαίδευσης και αγωγής µειώνει τις κοινωνικές ανισότητες και προσφέρει ισότητα ευκαιριών σε όλο τον πληθυσµό. Η πρωτογενής πρόληψη προϋποθέτει ενέργειες στα εξής επίπεδα: 1. Βελτίωση των κοινωνικοοικονοµικών συνθηκών 2. Ευρεία εκπαίδευση και διαφώτιση µε στόχο την προαγωγή της υγείας γενικότερα και της ψυχικής υγείας ειδικότερα 3. Αλλαγή των στάσεων σε θέµατα κακοποίησης, ευαισθητοποίηση κοινού 4. Προγράµµατα οικογενειακού προγραµµατισµού. 131 ∆ευτερογενής πρόληψη Στόχος της δευτερογενούς πρόληψης είναι η ανάπτυξη προγραµµάτων που θα έχουν σαν στόχο τον εντοπισµό ατόµων, οικογενειών και παιδιών "υψηλού κινδύνου" µε σκοπό να προληφθεί η κακοποίηση ή η παραµέληση. Τριτογενής πρόληψη Η τριτογενής πρόληψη ασχολείται µε προγράµµατα που οργανώνονται µετά την κακοποίηση µε σκοπό να προληφθεί η επανακακοποίηση. Η τριτογενής πρόληψη καλύπτει: 1. Την εκτίµηση της οικογενειακής κατάστασης και του περιβάλλοντος 2. Εξασφάλιση επιστροφής σε ασφαλές περιβάλλον 3. Ψυχολογική υποστήριξη 4. Βελτίωση των κακών κοινωνικοοικονοµικών συνθηκών (π.χ. εύρεση εργασίας). Για την πρόληψη είναι απαραίτητη η συνεργασία όλων των ατόµων της διεπιστηµονικής οµάδας. ΝΟΜΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. Στη σχεδίαση των τρόπων για τη βοήθεια των κακοποιηµένων γυναικών, η πρώτη και, βέβαια, η πιο προφανής αναγκαιότητα είναι το σταµάτηµα της κακοποίησης. Οι διάφορες υπηρεσίες που έχουν σχέση µε την αντιµετώπιση της κακοποίησης των γυναικών θα πρέπει να συντονίζονται. Πρέπει να είναι κάθε στιγµή, έτοιµες να προσφέρουν άµεση βοήθεια. Για µερικές αρκεί η προσφορά κάποιας νοµικής βοήθειας. Άλλες χρειάζονται βοήθεια για να ξεφύγουν από το θυµό του δράστη, αλλά δεν απαιτείται η προστασία τους σε καταφύγιο. 132 ΝΟΜΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Οι κακοποιηµένες γυναίκες επαναλαµβάνουν συνεχεία ότι η αστυνοµία δεν προσφέρει σ’ αυτές αποτελεσµατική προστασία. Λίγες µόνο γυναίκες, κάποια φορά, καλεί αστυνοµία. Αυτές οι γυναίκες υποστήριζαν πως το περισσότερο που µπορούσαν να περιµένουν από τους αστυνοµικούς ήταν να ηρεµίσουν τους δράστες, να δουν αν χρειαζόταν ιατρική βοήθεια και να βάλουν το ζευγάρι να υποσχεθεί ότι θα σταµατήσει να καυγαδίζει. Μόλις έφευγαν οι αστυνοµικοί, οι δράστες συνέχιζαν την κακοµεταχείριση των γυναικών. ∆εν χρειάζεται πολύ για να µάθει η γυναίκα πως η κλίση της αστυνοµίας θα προκαλέσει άλλο ένα επεισόδιο κακοποίησης. Για αυτό δεν καλεί την αστυνοµία ή αν έρθουν οι αστυνοµικοί συχνά καλούνται από τους γείτονες, παίρνει το µέρος του δράστη για να ελαχιστοποιήσει τον θυµό του όταν φύγει η αστυνοµία. Ενώ, το 90% των γυναικών που κάλεσαν την αστυνοµία έκανε κάποια καταγγελία, µόνο το 1% των περιπτώσεων έφθασε στο δικαστήριο. Είναι στην αρµοδιότητα του εισαγγελέα να αποφασίσει αν θα ασκήσει ή όχι δίωξη και οι περιπτώσεις που φθάνουν στο ακροατήριο είναι σπάνιες εξαιτίας του εξαιρετικά χαµηλού ποσοστού καταδίκων. Αυτό συµβαίνει, χωρίς αµφιβολία, γιατί, όπως και στις περιπτώσεις των βιασµών, ο µόνος µάρτυρας είναι, συνήθως το θύµα. 133 Ο λόγος για τον οποίο είναι αποτελεσµατική η αστυνοµία στην αντιµετώπιση των δραστών, δεν είναι εντελώς φανερός. Οι αστυνοµικοί καταλαβαίνουν την ευθύνη τους για τη διατήρηση της δηµόσιας τάξης και την επιβολή του νόµου. Αλλά πολλοί θεωρούν ότι αυτά που γίνονται πίσω από τις κλειστές πόρτες των οικογενειών δεν αφορούν την αστυνοµία: είναι ιδιωτικές υποθέσεις µεταξύ αντρών και γυναικών. Οι αστυνοµικοί είναι συνήθως άντρες που έχουν κοινωνικοποιηθεί πιστεύοντας στο δικαίωµα που έχον οι άντρες να τιµωρούν τις γυναίκες τους. Αναφέρεται ένα ασυνήθιστα υψηλό ποσοστό αστυνοµικών που χτυπούν τις γυναίκες τους. Έτσι είναι δύσκολο να περιµένει κανείς από αυτούς τους ίδιους να προστατεύσουν αποτελεσµατικά τις γυναίκες των άλλων αντρών. O Morton bard, ψυχολόγος στο πανεπιστήµιο της Νέας Υόρκης, έχει αναλάβει την εκπαίδευση αστυνοµικών, ώστε να παίζουν ταυτόχρονα και τον ρόλο των κοινωνικών λειτουργών όταν παρεµβαίνουν σε επεισόδια κακοποίησης γυναικών. Βέβαια, όταν συµβαίνει κάποιο σοβαρό επεισόδιο, η λογική είναι αναποτελεσµατική και απαιτείται ένας νόµιµος διαχωρισµός του ζευγαριού. Ένα αστυνοµικό τµήµα της Καλιφόρνιας έχει προσλάβει ειδικούς συµβούλους, οι οποίοι ακολουθούν τους αστυνοµικούς όταν παίρνουν τέτοιου είδους κλήσεις. Κι αυτή η µέθοδος έχει αποδειχτεί επιτυχής. Σε πολλές περιπτώσεις, έχουν δηµιουργηθεί, στα αστυνοµικά τµήµατα, ειδικά γραφεία, τα οποία συνεργάζονται µε καταφύγια ή ειδικές γυναικείες οργανώσεις. Ο µεγαλύτερος αριθµός τραυµατισµών και θανάτων αστυνοµικών, κατά την άσκηση του καθήκοντος, συµβαίνει όταν οι αστυνοµικοί επεµβαίνουν σε επεισόδια οικογενειακής βίας. Έτσι, όχι µόνο αναγνωρίζεται από τους αστυνοµικούς η αναποτελεσµατικότητα των επεµβάσεων τους, αλλά, επιπλέον, αυτές οι επεµβάσεις θεωρούνται και προσωπικά επικίνδυνες. Οι ίδιες οι κακοποιηµένες γυναίκες προτείνουν τρόπους για να αυξηθεί η αποτελεσµατικότητα της αστυνοµίας. Πρώτα, οι αστυνοµικοί θα έπρεπε να µπορούν να σταµατήσουν ένα άντρα από τη συνέχιση της επίθεσης του. Ο πιο αποτελεσµατικός τρόπος για να εγγυηθούν αυτή τη προστασία είναι να αντιµετωπίσουν την οικογενειακή βία µε τον ίδιο τρόπο που αντιµετωπίζουν γενικά τη βία, συλλαµβάνοντας τον δράστη. Οι ίδιοι οι αστυνοµικοί θα έπρεπε να υπογράφουν τη µήνυση και, στη συνέχεια, η πολιτεία είναι υπεύθυνη για την αυτεπάγγελτη δίωξη του δράστη, όπως γίνεται σε όλες τις άλλες περιπτώσεις εκτός από την κακοποίηση των γυναικών. ∆εν είναι ρεαλιστικό να περιµένουµε από το θύµα να υπογράψει τη µήνυση, όταν δεν του προσφέρεται καµία προστασία από παραπέρα επιθέσεις. Οι περισσότεροι αστυνοµικοί υποστηρίζουν πως σταµατούν να ενδιαφέρονται για την προστασία των κακοποιηµένων γυναικών όταν αυτές επανειληµµένα αποσύρουν τις µηνύσεις τους. Χρησιµοποιούν αυτό 134 σαν επιχείρηµα για να κατηγορήσουν τις γυναίκες ότι θέλουν να κακοποιούνται, αντί να σκεφτούν ότι το κάνουν επειδή φοβούνται πως θα τιµωρηθούν µε βίαιο τρόπο από τους δράστες αν υποβάλλουν τελικά τις µηνύσεις. Στην αντιµετώπιση της κακοποίησης ως αδίκηµα θα έπρεπε να περιλαµβάνονται και τα ζευγάρια, είτε είναι νόµιµα παντρεµένα, είτε απλώς συµβιούν. ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ∆ΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΕΝΤΟΛΕΣ Ένα από τα αµφιλεγόµενα µέσα προστασίας της κακοποιηµένης γυναίκας είναι οι προσωρινές ή µόνιµες περιοριστικές δικαστικές εντολές. Εκδίδοντας µια περιοριστική εντολή, ο δικαστής διατάσει τον δράστη να σταµατήσει τις επιθέσεις του και να µείνει µακριά από την κακοποιηµένη γυναίκα και το σπίτι της. Αν το ζευγάρι δεν είναι παντρεµένο και δεν έχει ενωµένη ιδιοκτησία η εντολή εκδίδεται πολύ απλά µε την παρουσίαση των στοιχείων της βίας. Η κατάσταση περιπλέκεται αν το ζευγάρι είναι παντρεµένο, γιατί δεν είναι δυνατό να απαγορευτεί στον παντρεµένο άντρα η χρήση της ιδιοκτησίας του. Η µη υπακοή στη περιοριστική δικαστική εντολή προκαλεί άµεση σύλληψη και προσαγωγή στο δικαστήριο. Η ποινή σε αυτή την περίπτωση είναι σχετικά µικρή. Η αποτελεσµατικότητα, όµως φαίνεται πως είναι µεγάλη, επειδή συνήθως ο δράστης φοβάται περισσότερο τη σύλληψη και την προσαγωγή στο δικαστήριο. Προσπαθεί να καλύψει αυτό το φόβο παριστάνοντας πως αδιαφορεί για τον νόµο. Λέγεται, όµως πως ένα ποσοστό µεγαλύτερο από το 80% υπακούει στις περιοριστικές δικαστικές εντολές. Μερικοί, εισαγγελείς πιστεύουν πως οι περιοριστικές εντολές δεν είναι πολύ χρήσιµες γιατί φοβούνται πως οι δράστες δεν θα τις υπακούσουν. Πιστεύουν πως µια περιοριστική δικαστική εντολή είναι απλώς ένα χαρτί που δεν µπορεί να αναγκάσει τον δράστη να σταµατήσει τη βίαιη συµπεριφορά του. Επίσης, απαιτείται πολύς χρόνος για την έκδοση της. Πάντως οι γυναίκες, θεωρούσαν πως οι περιοριστικές εντολές ήταν πολύ χρήσιµές, αν κατάφερνε κανείς να τις αποκτήσει. Μελέτη έδειξε πως το 80% των δραστών εκδήλωνε τη βία µόνο µέσα στο σπίτι. Από αυτό το ποσοστό, το 80% δεν είχε ποτέ πριν κάποια επαφή µε την ποινική δικαιοσύνη. Είναι λογικό λοιπόν, να περιµένει κανείς πως η ψυχολογική πίεση µιας δικαστικής εντολής θα µπορούσε να επηρεάσει τη συµπεριφορά τους. Οι περισσότεροι άντρες, εναντίον των οποίων οι γυναίκες είχαν καταφέρει να εκδώσουν περιοριστικές δικαστικές εντολές, είχαν µειώσει την επιθετική τους συµπεριφορά. 135 ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΝΕΙΑΣ, ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. Τα κράτη µέλη παίρνουν όλα τα κατάλληλα µέτρα, συµπεριλαµβανοµένων και νοµοθετικών διατάξεων, για να καταστείλουν σε όλες τις µορφές τους, το εµπόριο των γυναικών και την εκµετάλλευση της πορνείας των γυναικών. ΒΙΑ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. Το φαινόµενο της βίας κατά των γυναικών έχει αναγνωριστεί ως µέγιστο παγκόσµιο πρόβληµα. Αποτελεί βασικό κοινωνικό µηχανισµό υποταγής των γυναικών και συνιστά κατάφορη παραβίαση των θεµελιωδών ανθρώπινων δικαιωµάτων τους. περιλαµβάνει κάθε απειλή ή πράξη σωµατικής σεξουαλικής ή ψυχολογικής βίας κατά των γυναικών, που εκδηλώνεται στην οικογένεια, στην κοινωνία, ή στο χώρο εργασίας. ∆ΙΥΠΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. Η µελέτη και η αντιµετώπιση της βίας κατά των γυναικών αποτελεί βασική προτεραιότητα και άξονα της πολιτικής και της δράσης της γενικής γραµµατείας ισότητας. Για τον σκοπό αυτό η γενική γραµµατεία ισότητας συνέστησε (Ιούλιος 1999) τη διυπουργική επιτροπή για την καταπολεµήσει της βίας κατά των γυναικών. Η διυπουργική επιτροπή αποτελεί το βασικό µοχλό σχεδιασµού και άσκησης πολιτικής για να καταπολεµηθεί η βία κατά των γυναικών. Συνεστήθη µε απόφαση της υπουργού εσωτερικών δηµόσιας τάξης και αποκέντρωσης, έπειτα από πρωτοβουλία της γενικής γραµµατείας ισότητας και σε συνεργασία µε τα Υπουργεία υγείας-Πρόνοιας και ∆ηµόσιας τάξης. Σκοπός της έχει να συντονίσει, να εξειδικεύσει και να υλοποιήσει άµεσα δράσεις που θα καταπολεµήσουν το φαινόµενο. Η επιτροπή αποτελείται από ένα πολιτικό και ένα υπηρεσιακό στέλεχος των συναρµόδιων υπουργιών και του κέντρου ερευνών για θέµατα ισότητας (ΚΕΘΙ), καθώς και από εµπειρογνώµονες υψηλού κύρους µέσα στην πανεπιστηµιακή κοινότητα αλλά και στο γυναικείο κίνηµα. Στα πλαίσια της ∆ιυπουργικής επιτροπής έχουν αρχίσει να καταγράφονται οι υπάρχουσες δοµές υποδοχής και φροντίδας γυναικών που έπεσαν θύµατα βίας. Σηµειώνεται ότι για τις δοµές που λειτουργούν στο πλαίσιο της τοπικής αυτοδιοίκησης, η επιτροπή συνεργάζεται µε την ελληνική εταιρία τοπικής αυτοδιοίκησης Α.Ε. η οποία διεξάγει ανάλογη έρευνα. 136 Επίσης. -Σχεδιάστηκε και λειτουργεί τηλεφωνική γραµµή SOS, µε στόχο την παροχή ψυχολογικής και νοµικής υποστήριξης σε γυναίκες θύµατα βίας. -Εκδόθηκαν και υλοποιήθηκαν ειδικά σεµινάρια επιµόρφωσης και ευαισθητοποίησης αστυνοµικών που χειρίζονται περιστατικά κακοποίησης γυναικών. -Η θεµατική της ενδοοικογενειακής βίας και της εµπορίας γυναικών µε σκοπό τη σεξουαλική τους εκµετάλλευση περιελήφθη στο ωρολόγιο πρόγραµµα των αστυνοµικών σχολών. -Οι ίδιες θεµατικές περιελήφθησαν σε τακτικά σεµινάρια προς αστυνοµικούς. -∆ιεξήχθησαν επίσης ειδικά σεµινάριο εκπαίδευσης και επιµόρφωσης των επαγγελµατιών των κέντρων υποδοχής κακοποιηµένων γυναικών, της τηλεφωνικής γραµµής SOS και των µονάδων παρέµβασης κοινωνικού αποκλεισµού (Μάρτιος 2000). -Είναι σε εξέλιξη µελέτη για τη βία κατά των γυναικών (σωµατική, ψυχολογική, σεξουαλική κακοποίηση, βιασµός, σεξουαλική παρενόχληση) µε στόχο την επισκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας, την παρουσίαση βασικών θεωρητικών προσεγγίσεων, τη συγκέντρωση και αρχειοθέτηση του υλικού, την ανάλυση των αποτελεσµάτων της εµπειρικής έρευνας, τον εντοπισµό των αναγκών σε έρευνες και σε ορισµένες περιπτώσεις, την αξιολόγηση των κυριοτέρων σχετικών µέτρων πολιτικής. Κοινωνική υποδοµή Τα κέντρα υποδοχής κακοποιηµένων γυναικών, έγιναν µε την πρωτοβουλία της γενικής γραµµατείας ισότητας. σκοπός τους είναι να ενηµερώνουν και να στηρίζουν τις κακοποιηµένες γυναίκες, ώστε να βρίσκουν τις καλύτερες λύσεις για την ζωή τους. Τα κέντρα αποτελούνται απο δυο υπηρεσίες, ως εξης. Α. Τα γραφεία υποδοχής, που αποτελούν εξ ολοκλήρου υπηρεσίες της γενικής γραµµατείας ισότητας και προσφέρουν. -Νοµικές συµβουλές. -Ψυχοκοινωνική υποστήριξη. -Πληροφορίες για τη λειτουργία άλλων κοινωνικών υπηρεσιών που µπορούν να τις βοηθήσουν. Β. Το σπίτι καταφύγιο, που προσφέρει σύστηµα υποστήριξης και προσωρινή φιλοξενία στις γυναίκες θύµατα βίας και στα παιδία τους που έχουν ανάγκη να αποµακρυνθούν προσωρινά από το σπίτι τους. 137 Οι γυναίκες θύµατα βίας µπορούν επίσης να απευθυνθούν στα νοσοκοµεία, στα κέντρα ψυχικής υγιεινής, στις κοινωνικές υπηρεσίες των νοµαρχιών και των δήµων καθώς και στις αστυνοµικές, δικαστικές και ιατροδικαστικές αρχές σε ολόκληρη τη χώρα. Επίσης, οι µονάδες παρέµβασης κοινωνικού αποκλεισµού, όπου λειτουργεί το κέντρο ερευνών για θέµατα ισότητας σε συνεργασία µε τη γενική γραµµατεία ισότητας σε πέντε πόλεις της χώρας. (Αθηνά, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Βόλο, Ηράκλειο), απευθύνονται και σε γυναίκες που έχουν υποστεί βία και παρέχουν. -Υποστηρικτικές υπηρεσίες προς τις γυναίκες (ψυχοκοινωνική υποστήριξη, κοινωνική εργασία, νοµική συµβουλευτική) -Εκπόνηση µεθόδων αποτύπωσης των αναγκών των γυναικών (προσωπικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά). -Πιλοτική λειτουργία δυο κινητών µονάδων στις περιφέρειες Κρήτης και Μακεδονίας. Νοµική ,ψυχοκοινωνική και συµβουλευτική υποστήριξη, παρέχουν πολλές κυβερνητικές οργανώσεις. Νοµοθετικό πλαίσιο. Η ελληνική νοµοθεσία ρυθµίζει και αντιµετωπίζει τη βία κατά των γυναικών µε διατάξεις που αναφέρονται γενικά στα εγκλήµατα κατά της ζωής και της ακεραιότητας του ατόµου, στα εγκλήµατα κατά της προσωπικής ελευθερίας, της τιµής και της προσωπικότητας του ατόµου, καθώς και στα εγκλήµατα κατά της γενετήσιας ελευθερίας. Νοθετικά, οι προβλεπόµενες µορφές βίας είναι αυτές που ρυθµίζονται από γενικές διατάξεις του αστικού ή ποινικού δίκαιου αλλά και από άλλους ειδικούς νόµους (εργατικό δίκαιο) και κατατάσσονται: -Στις σωµατικές βλάβες. -Στα εγκλήµατα κατά της γενετήσιας ελευθερίας και τα εγκλήµατα οικονοµικής εκµετάλλευσης της γενετήσιας ζωής. -Στα εγκλήµατα τιµής. -Στη προσβολή της προσωπικότητας. -Στο έγκληµα του βιασµού που ρυθµίζεται από τον νόµο 1419/1984. Με τον νόµο αυτό καθιερώθηκε η αυτεπάγγελτη δίωξη για το έγκληµα του βιασµού. Ο συζυγικός βιασµός δεν αποτελεί ειδική περίπτωση αδικήµατος. 138 Ειδικότερα για τη βία κατά των παιδιών υπάρχουν οι εξής διατάξεις στον ποινικό κώδικα: -Αποπλάνηση παιδιών. -Κακοποίηση ανηλίκων µε ασελγείς πράξεις. -Πάρα φύση ασέλγεια. -Παραµέληση της εποπτείας ανηλίκων. Η αναθεώρηση του νοµοθετικού πλαισίου και η εισαγωγή ειδικών διατάξεων ρύθµισης και αντιµετώπισης της βίας κατά των γυναικών αποτελεί άµεση προτεραιότητα της διυπουργικής επιτροπής. Ήδη, η σύνθεση της έχει διευρυνθεί µε εκπροσώπους του Υπουργείου ∆ικαιοσύνης και αποσκοπεί στην επεξεργασία και την άµεση προώθηση προτάσεων ώστε να θεσπιστεί ειδικό νοµοθετικό πλαίσιο. ∆ράση µη κυβερνητικών οργανώσεων. Οι µη κυβερνητικές οργανώσεις υλοποιούν δράσεις για να τις γυναίκες θύµατα βίας και να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώµη για την βία κατά των γυναικών. Προσφέρουν δωρεάν υπηρεσίες σε γυναίκες θύµατα βίας, όπως νοµικές συµβουλές, ψυχολογική στήριξη και υπεράσπιση στο δικαστήριο. Ο σύνδεσµος για τα δικαιώµατα της γυναίκας έθεσε σε λειτουργία τµήµα όπου προσφέρονται νοµικές συµβουλές και ψοιχοκοινωνική στήριξη σε γυναίκες. Από το 1998 το κέντρο έρευνας και υποστήριξης θυµάτων κακοποίησης και κοινωνικού αποκλεισµού έχει θέσει σε λειτουργία στα Ιωάννινα δίκτυο βοήθειας σε κακοποιηµένες γυναίκες και παιδιά. Στόχος του είναι να µελετηθεί το φαινόµενο στην περιοχή, καθώς και να παρασχεθεί βοήθεια και υποστήριξη σε κακοποιηµένες γυναίκες και παιδιά. Το πρόγραµµα πλαισιώνεται από γιατρούς, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και δικηγόρους και εκτός από τις υποστηρικτικές υπηρεσίες που παρέχει, στοχεύει επίσης να ευαισθητοποιήσει τον πληθυσµό για την έκταση και τη σηµασία του φαινοµένου. Από το 1998 επίσης, στη Θεσσαλονίκη, το Μακεδονικό ινστιτούτο εργασίας έχει θέσει σε λειτουργία Κέντρο Κακοποιηµένων Γυναικών και τηλεφωνική γραµµή SOS για κακοποιηµένες και βιασµένες γυναίκες. Παρέχει ψυχολογική υποστήριξη, επαγγελµατικό προσανατολισµό και νοµική συµβουλευτική σε γυναίκες θύµατα βίας. Στα πλαίσια δε του προγράµµατος Legal Aid συνεργάζεται µε τον δικηγορικό σύλλογο Θεσσαλονίκης ώστε η παρεχόµενη νοµική βοήθεια να περιλαµβάνει και παράσταση συνηγόρου στο δικαστήριο. Η φεµινιστική πρωτοβουλία ενάντια στη καταναγκαστική πορνεία αλλοδαπών γυναικών εξέδωσε (Απρίλης 2000) ενηµερωτικό φυλλάδιο για αλλοδαπές στα ελληνικά, ρουµανικά, ρώσικα και αγγλικά, µε τίτλο ''Αλληλεγγύη στις γυναίκες θύµατα της καταναγκαστικής πορνείας.'', 139 καθώς και αφίσα που αναρτήθηκε σε δηµόσιους χώρους σε όλη την Ελλάδα. Ταυτόχρονα συµπαραστάθηκε ενεργά σε γυναίκες θύµατα σωµατεµπορίας, κυρίως διευκολύνοντας την πρόσβαση τους, ή αναλαµβάνοντας τις επαφές µε τις διάφορες δοµές. Από το 1999 ιδρύθηκε και λειτουργεί το ∆ίκτυο δια την καταπολέµηση της ανδρικής βίας κατά των γυναικών. Σε αυτό συµµετέχουν γυναικείες οργανώσεις και άτοµα από όλη την Ελλάδα, όπως γιατροί, ψυχολόγοι, δικηγόροι και άλλοι επαγγελµατίες που προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους. Στα περιστατικά κακοποίησης που απευθύνονται στο δίκτυο παρέχεται ψυχοκοινωνική υποστήριξη και νοµική βοήθεια, είτε άµεσα είτε έπειτα άπο παραποµπή στον αρµόδιο φορέα µέλος του δικτύου. Ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης. Στις δεκατρείς περιφέρειες της χώρας δηµιουργήθηκαν περιφερικά κέντρα ισότητας, στις αρµοδιότητες των οποίων περιλαµβάνονται δράσεις προβολής του προβλήµατος και στήριξης γυναικών θυµάτων βίας. Όλα τα προγράµµατα γυναικείων οργανώσεων περιλαµβάνουν δράσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώµης. Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής εκστρατείας για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης σχετικά µε τη βία που ασκείται κατά των γυναικών πραγµατοποιήθηκαν τρία προγράµµατα. 1.Το κέντρο ερευνών για θέµατα ισότητας, φορέας που τον εποπτεύει η γενική γραµµατεία ισότητας, υλοποίησε πανελλήνια ενηµερωτική καµπάνια για τη βία µέσα στην οικογένεια. Ο τίτλος της ήταν ''Ανοχή Μηδέν'' και χρηµατοδοτήθηκε από την ευρωπαϊκή ένωση και τη γενική γραµµατεία ισότητας. Περιλάµβανε ανάρτηση αφίσας σε πέντε πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Πάτρα, Βόλο, Ηράκλειο, Θεσσαλονίκη), µετάδοση τηλεοπτικού και ραδιοφωνικού µηνύµατος από σταθµούς πανελλαδικής και τοπικής εµβέλειας, αποστολή ενηµερωτικών φυλλαδίων για την ενδοοικογενιακή βία στους συνδροµητές της ∆ηµόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισµού (∆ΕΗ), παραγωγή έντυπου υλικού , οργάνωση ενηµερωτικών περιπτέρων και διήµερο συνέδριο στη Αθήνα µε τίτλο ''Σπάζοντας τη σιωπή-βία στην οικογένεια. Ένα έγκληµα πίσω από τα κλειστά παράθυρα''. (15-16/6/2000) 2.Το κέντρο έρευνας και υποστήριξης θυµάτων κακοποίησης και κοινωνικού αποκλεισµού υλοποίησε περιφερειακό πρόγραµµα µε τίτλο ''Ενηµερωτική εκστρατεία στη περιοχή της Ηπείρου για τη βία εναντίον των γυναικών''. Περιλάµβανε τις εξής δράσεις: -Παραγωγή και διανοµή εντύπου (αφίσας και φυλλάδια) σ' όλη την 'Ήπειρο µε έµφαση στα κρατικά καταστήµατα (νοσοκοµεία, νοµαρχίες, αστυνοµικά τµήµατα κ.τ.λ) 140 -Παραγωγή και προβολή από τοπικό κανάλι τηλεοπτικής εβδοµαδιαίας εκποµπής λόγου µε τίτλο ''Παράθυρο στη ζωή''. -Τηλεµαραθώνιος (7 ωρών) µε σκοπό να ευαισθητοποιηθεί η τοπική κοινωνία και να µαζευτούν χρήµατα για την υποστήριξη θυµάτων βίας. -Οργάνωση ενηµερωτικού περιπτέρου στην κεντρική πλατεία της πόλης των Ιωαννίνων, το οποίο λειτούργησε σε δωδεκάωρη βάση για έξι µήνες. -Παραγωγή και εκποµπή ραδιοφωνικών µηνυµάτων σε τοπικούς ραδιοφωνικούς σταθµούς. -Προβολή τηλεοπτικού µηνύµατος από τρεις τηλεοπτικούς σταθµούς εθνικής εµβέλειας. 3.Το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα Κρήτης και η Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηρακλείου υλοποίησαν περιφερειακό πρόγραµµα µε τίτλο ''Ευαισθητοποίηση εναντίον της βίας που ασκείται στις γυναίκες''. Περιλάµβανε τις εξής δράσεις: -Παραγωγή και διανοµή υλικού (φυλλάδια και φάκελο) στους σπουδαστές τριτοβάθµιας εκπαίδευσης του νοµού Ηρακλείου Κρήτης. -Ενηµερωτικές συσκέψεις µε όλους τους φορείς του Νοµού που έρχονται σε επαφή µε κακοποιηµένες γυναίκες και τα παιδιά τους (γυναικείες οργανώσεις, κοινωνικές υπηρεσίες των νοσοκοµείων, υπηρεσία επιµελητών ανηλίκων, κέντρο ψυχικής υγιεινής, τοπικός δικηγορικός σύλλογος, αστυνοµία, εισαγγελία, δικαστικό σώµα) µε σκοπό την ευαισθητοποίηση και ανταλλαγή εµπειριών. -Ηµερίδα µε θέµα :''Κακοποίηση της γυναίκας µέσα στην οικογένεια σπάστε τη σιωπή ''. -Ενηµέρωση και επιµόρφωση στελεχών των κοινωνικών υπηρεσιών των νοσοκοµείων, αστυνοµικών και δικαστών. -Κάλυψη όλων των δράσεων από τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης (εφηµερίδες, τηλεόραση, ραδιόφωνο, µε εκποµπές, συνεντεύξεις και συζητήσεις ευαισθητοποίησης της κοινής γνώµης). Προοπτικές Η διυπουργική επιτροπή για την καταπολέµηση της βίας κατά των γυναικών υπήρξε βασικός µοχλός σχεδιασµού και άσκησης πολιτικής, συντονισµού εξειδίκευσης και άµεσης υλοποίησης δράσεων για την καταπολέµηση του φαινοµένου. ∆ιευρύνθηκε ήδη µε εκπροσώπους της τοπικής και νοµαρχιακής αυτοδιοίκησης (ΚΕ∆ΚΕ και ΕΝΑΕ), καθώς και µε εκπροσώπους του Υπουργείου ∆ικαιοσύνης, οι οποίοι αναµένεται να συµβάλουν στην ταχύτερη ανάπτυξη πρωτοβουλιών, σχεδιασµού και υλοποίησης πολιτικών δράσεων. Με κατευθυντήρια αρχή ότι η βία κατά των γυναικών είναι έγκληµα και ότι η ασφάλεια και η ακεραιότητα τους είναι προτεραιότητα, σχεδιάζεται: -Η συνέχιση των σεµιναρίων επιµόρφωσης και ευαισθητοποίησης των 141 αστυνοµικών αρχών σε θέµατα βίας. Σχεδιάζεται επίσης η παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού και η υλοποίηση σεµιναρίων και προς τα στελέχη των κοινωνικών υπηρεσιών πρόνοιας κ.τ.λ. -Η συνέχιση παραγωγής έντυπου υλικού. -Η πλαισίωση των τοπικών συµβουλίων πρόληψης εγκληµατικότητας από γυναίκες ευαισθητοποιηµένες για την καταπολέµηση της βίας κατά των γυναικών σε όλη τη χώρα. -Η ίδρυση νέων δοµών στη βάση της προγραµµατικής σύµβασης µεταξύ γενικής γραµµατείας ισότητας εθνικού οργανισµού κοινωνικής φροντίδας και τοπικής αυτοδιοίκησης. -Η ολοκλήρωση της επεξεργασίας και η προώθηση προτάσεων για τη θέσπιση ειδικού νοµοθετικού πλαισίου ώστε να αντιµετωπιστεί το φαινόµενο και να αναθεωρηθεί το υπάρχον θεσµικό πλαίσιο. -Η εκστρατεία ευαισθητοποίησης και ενηµέρωσης κοινής γνώµης, θυµάτων, θυτών, θα συνεχιστεί και µετά το τέλος της ευρωπαϊκής καµπάνιας, µε εθνική χρηµατοδότηση. Ειδική καµπάνια θα σχεδιαστεί για να καταπολεµηθεί το φαινόµενο της διακίνησης και εµπορίας γυναικών και παιδιών που αποβλέπει στη σεξουαλική εκµετάλλευση, µε στόχο τόσο το θύµα όσο και τον πελάτη. Στατιστικά Στοιχεία και Στοιχεία της Αστυνοµίας Οι επίσηµες στατιστικές, δηλαδή η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, η Στατιστική Υπηρεσία των Υπουργείων ∆ικαιοσύνης, Υγείας και ∆ηµόσιας Τάξης δεν έχουν την εικόνα της πραγµατικότητας µε αριθµούς και στοιχεία γιατί απλούστατα εξακολουθούν να µην καταγράφονται πουθενά τέτοια περιστατικά. Είναι αναµφισβήτητο ότι τα περιστατικά αυτά αποτελούν ακόµη ένα σκοτεινό αριθµό γιατί η βία κατά των γυναικών ανήκει κατεξοχήν στις µορφές εγκληµατικότητας που δεν δηλώνονται. Στα αστυνοµικά τµήµατα, στα νοσοκοµεία, στην Ιατροδικαστική Υπηρεσία, στην Εισαγγελία κ.τ.λ. όπου απευθύνονται οι γυναίκες, θύµατα βίας, εξακολουθούν να καταγράφονται ελλιπώς τέτοια περιστατικά. Σύµφωνα µε τα στοιχεία που µας έδωσε ο κ. Σπ. Ντουντόπουλος, Αστυνοµικός ∆ιευθυντής της Αµέσου ∆ράσεως, το σύνολο των τηλεφωνικών σηµάτων για την Άµεση ∆ράση (100) το 1999 ήταν 4.500.000 κλήσεις. Από αυτές οι 3.800.000 κλήσεις ήταν πληροφοριακού χαρακτήρα. Από τις 700.000 κλήσεις το 80%-90% ήταν κλήσεις συµβάντων κοινωνικού χαρακτήρα, δηλαδή διατάραξη ησυχίας, παράνοµο παρκάρισµα, οικοδοµικά κ.τ.λ. και µόνο ένα 10%-20% ήταν σήµατα σοβαρής επιχειρησιακής ενασχόλησης. 142 Από το 10%-20% των σηµάτων σοβαρής επιχειρησιακής ενασχόλησης το 1/3 κατά προσέγγιση του συνόλου των επεισοδίων αφορούν οικογενειακές υποθέσεις, δηλαδή περί τις 20.000 κλήσεις για το 1999 στην Αττική. [Παραθέτουµε στα συνηµµένα έναν πίνακα µε στοιχεία κλήσεων της Αµέσου ∆ράσεως]. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Στατιστικής Επετηρίδας της Ελληνικής Αστυνοµίας, [βλέπε επίσης στα συνηµµένα], για τη βία κατά των γυναικών δεν υπάρχει και δεν καταχωρείται κανένα στοιχείο γιατί δεν κατονοµάζεται ως αδίκηµα του Ποινικού Κώδικα. Έτσι λοιπόν επειδή η Στατιστική Επετηρίδα έχει φτιαχτεί σύµφωνα µε τα αδικήµατα του Ποινικού Κώδικα το έγκληµα της βίας κατά των γυναικών καταχωρείται από την Αστυνοµία στο "Απλή - Απρόκλητη - Επικίνδυνη Σωµατική βλάβη" που είναι ένας γενικότερος όρος και δεν µας δίνει καµία εξειδικευµένη πληροφορία. Καταχωρείται όµως ο βιασµός -πάντα εκτός γάµου- γιατί αναφέρεται ως αδίκηµα του Ποινικού Κώδικα. Τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου ∆ικαιοσύνης καταγράφονται από τα ∆ικαστήρια όλης της χώρας. Στα στοιχεία που καταχωρούνται δεν υπάρχει κανένα στοιχείο για κακοποίηση και βία στην οικογένεια όχι βέβαια γιατί δεν εκδικάζονται τέτοιες υποθέσεις στο ∆ικαστήριο, αλλά γιατί δεν ζητά η Στατιστική Υπηρεσία να συµπληρωθεί από το ∆ικαστήριο ένα λεπτοµερές στατιστικό δελτίο που να περιέχει και αυτά τα στοιχεία. Έτσι λοιπόν έχουµε το φαινόµενο της παρουσίασης των στατιστικών πινάκων της δικαιοσύνης σύµφωνα µόνο µε τα αδικήµατα του Ποινικού Κώδικα, χωρίς καµία περαιτέρω επεξεργασία (βλέπε συνηµµένους τους Στατιστικούς Πίνακες). Πληρέστερα στοιχεία είχαµε από την Ιατροδικαστική Υπηρεσία Πειραιά, η οποία το έτος 1999 µας δίνει στοιχεία για 5 βιασµούς ενηλίκων και ενός παιδιού 3 ετών, 76 ξυλοδαρµούς γυναικών χωρίς να αναφέρουν το σύζυγο και 45 ξυλοδαρµούς από το σύζυγο. Επίσης έως το Σεπτέµβριο 2000 έχουµε στοιχεία για 9 βιασµούς ενηλίκων γυναικών (εκ των οποίων οι τρεις οµαδικοί), 99 ξυλοδαρµοί γυναικών χωρίς να αναφέρεται ο σύζυγος - [σε µια περίπτωση αναφέρεται ο γιος της γυναίκας] και 28 ξυλοδαρµοί από το σύζυγο. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Πειραιά τα δύο τελευταία χρόνια, η πλειοψηφία των κακοποιηµένων γυναικών είναι Ελληνίδες µε ελαφρά κακοποίηση, υπάρχουν λίγες περιπτώσεις µε βαριά σωµατική βλάβη. Επίσης, όπως µας ανέφεραν οι υπεύθυνοι, οι γυναίκες δεν µιλάνε πολύ, δεν δίνουν στοιχεία για το 143 δράστη της κακοποίησης, θέλουν απλά το πιστοποιητικό της υπηρεσίας και φεύγουν.1 Ένα νέο σύστηµα που µπορεί να βοηθήσει στην ακριβή καταγραφή από µέρους της αστυνοµίας, των εξειδικευµένων στοιχείων των περιστατικών βίας κατά των γυναικών, είναι το σύστηµα "Εφαρµογή Καταχώρησης Σηµάτων ∆ηµόσιας Ασφάλειας". Το σύστηµα αυτό αφορά την ηλεκτρονική καταχώρηση των συµβάντων µέσα σε µια βάση δεδοµένων η οποία θα είναι η ίδια σε όλες τις Αστυνοµικές ∆ιευθύνσεις της χώρας και θα συνδέεται µε την κεντρική βάση δεδοµένων του Υπουργείου ∆ηµόσιας Τάξης. Τη βάση αυτή των δεδοµένων και το πρόγραµµα µε το οποίο λειτουργεί επεξεργάστηκε η διεύθυνση πληροφορικής του Υπουργείου. Η ηλεκτρονική καταχώρηση έχει αρχίσει να εφαρµόζεται πιλοτικά από 1-6-2000. Στο βιβλίο συµβάντων κάθε αστυνοµικού τµήµατος θα αναφέρεται το αδίκηµα όπως δηλώθηκε στο Αστυνοµικό Τµήµα και ο αριθµός καταχώρησης του υπολογιστή. Στη φάση αυτή της εφαρµογής της βάσης δεδοµένων δεν µπορεί ακόµη να γίνει λεκτική αναζήτηση, όµως οι προγραµµατιστές του Υπουργείου ενδιαφέρονται να αναπτύξουν το πρόγραµµα και προς αυτή την κατεύθυνση. Στη διάρκεια της συνεργασίας που είχαµε µε το Υπουργείο ∆ηµόσιας Τάξης για την έρευνα, επιµείναµε στην σπουδαιότητα της χρήσης του νέου συστήµατος για την προσέγγιση «σκοτεινών αριθµών» της εγκληµατικότητας κατά των γυναικών και τους προτείναµε έναν τρόπο λεκτικής αναζήτησης που θα βοηθήσει επιτέλους την ακριβή καταµέτρηση των περιστατικών βίας κατά των γυναικών, µέσα από την ηλεκτρονική βάση δεδοµένων της Αστυνοµίας [βλέπε συνηµµένα]. Νοµοθεσία Η βία κατά των γυναικών ως κοινωνικό φαινόµενο είναι αντικείµενο ρύθµισης των κανόνων του ∆ικαίου της Ελληνικής Νοµοθεσίας. Οι συγκεκριµένες διατάξεις όµως αναφέρονται κυρίως γενικά στα εγκλήµατα κατά της ζωής και της ακεραιότητας του ατόµου, στα εγκλήµατα κατά της προσωπικής ελευθερίας, της τιµής και της προσωπικότητας του ατόµου, καθώς και στα εγκλήµατα κατά της γενετήσιας ελευθερίας. Στα πλαίσια αυτών των γενικών κανόνων υπάρχουν και ορισµένες διάσπαρτες εξειδικεύσεις που αντιµετωπίζουν ζητήµατα βίας κατά των 1 Η Ιατροδικαστική Υπηρεσία Πειραιά είχε παρουσιάσει το 1990 τα αποτελέσµατα µιας έρευνας που είχε εκπονήσει ο ιατροδικαστής κ. ∆. Μπούκης τα έτη 1986-1989. Τα στοιχεία της έρευνας παρατίθενται στην Εθνική Έκθεση για τη Βία της Γ.Γ.Ι., 1990. 144 γυναικών. Νοµοθετικά οι προβλεπόµενες µορφές βίας είναι αυτές που ρυθµίζονται κυρίως από τις γενικές διατάξεις του Αστικού και Ποινικού ∆ικαίου αλλά και από άλλους ειδικούς νόµους (Εργατικό ∆ίκαιο κ.τ.λ.) και αφορούν στις παρακάτω περιπτώσεις: Α. Σωµατικές Βλάβες (Ποινικός Κώδικας-Κεφάλαιο ΙΣΤ: άρθρα 308 - απλή σωµατική βλάβη, 308Α - απρόκλητη σωµατική βλάβη, 309 - επικίνδυνη σωµατική βλάβη, 310 - βαριά σωµατική βλάβη, 311 - θανατηφόρος βλάβη, 314 - σωµατική βλάβη από αµέλεια, 315 - έγκληση). Β. Εγκλήµατα κατά της γενετήσιας ελευθερίας και εγκλήµατα οικονοµικής εκµετάλλευσης της γενετήσιας ζωής (Ποινικός Κώδικας - Κεφάλαιο ΙΘ, άρθρα 336 - βιασµός, 337 - προσβολής της γενετήσιας αξιοπρέπειας, 338 - κατάχρηση σε ασέλγεια, 343 ασέλγεια δια καταχρήσεως εξουσίας, 344 - έγκληση). Γ. Εγκλήµατα κατά της τιµής (Ποινικός Κώδικας - Κεφάλαιο ΚΑ, άρθρα 361 - εξύβριση, 361Α - απρόκλητη έργου εξύβριση, 368 έγκλιση). ∆. Προσβολή της προσωπικότητας (Αστικός Κώδικας, άρθρα 57 – ∆ικαίωµα στην προσωπικότητα, 59 - ικανοποίηση ηθικής βλάβης, 932- ικανοποίησης της ηθικής βλάβης σε περίπτωση αδικοπραξίας) Οι διατάξεις περί βιασµού έχουν µεταρρυθµιστεί µε τον Ν. 1419/1984. Άλλοτε ανήκαν στο κεφάλαιο που προστάτευε ως αυτοτελές αγαθό την κοινωνική ηθική, τα ήθη και είχε τίτλο "εγκλήµατα κατά των ηθών", ενώ σήµερα ανήκουν στο κεφάλαιο που προστατεύει τα εγκλήµατα κατά της γενετήσιας ελευθερίας και εγκλήµατα οικονοµικής εκµετάλλευσης της γενετήσιας ζωής. Ο βιασµός που άλλοτε οριζόταν ως εξαναγκασµός της γυναίκας σε εξώγαµη συνουσία µε σωµατική βία ή απειλή σπουδαίου και άµεσου κινδύνου συγχωνεύτηκε τώρα µε τον εξαναγκασµό σε ασέλγεια και έγινε ως εξής: εξαναγκασµός άλλου σε εξώγαµη συνουσία ή σε επιχείρηση ασελγούς πράξης µε σωµατική βία ή µε απειλή σπουδαίου ή άµεσου κινδύνου. Αν οι δράστες είναι πολλοί από κοινού η πράξη θεωρείται βαρύτερο έγκληµα. Επίσης προσδιορίστηκε σε ιδιαίτερο έγκληµα η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας βάναυσα µε ασελγείς πράξεις που άλλοτε εθεωρείτο έργω εξύβριση. Αν η προσβολή αυτή γίνει σε παιδί κάτω των 12 ετών τιµωρείται αυστηρότερα. Ο συζυγικός βιασµός δεν αποτελεί ιδιαίτερο αδίκηµα. Είναι δυνατόν όµως να στηριχθεί στον εξαναγκασµό άλλου σε ανοχή ή επιχείρηση ασελγούς πράξης µε σωµατική βία ή µε απειλή σπουδαίου ή άµεσου κινδύνου, χωρίς βεβαίως να υπάρχει σχετική νοµολογία των ∆ικαστηρίων µέχρι σήµερα. Οι σωµατικές κακώσεις και η προσβολή της προσωπικότητας που µπορεί να υφίσταται η γυναίκα στα πλαίσια του 145 γάµου ρυθµίζονται από τις παραπάνω γενικές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα. Το ίδιο συµβαίνει και στην περίπτωση άσκησης ψυχολογικής βίας, όπου δεν υπάρχει ιδιαίτερο αδίκηµα αλλά κάθε σχετική µορφή βίας συνιστά προσβολή της προσωπικότητας του ατόµου που και αυτή ρυθµίζεται από τις γενικές διατάξεις του Αστικού και Ποινικού Κώδικα. Ιδιαίτερα για το Αδίκηµα της παρενόχλησης στους χώρους εργασίας ή οπουδήποτε αλλού, η Ελληνική Νοµοθεσία παρέχει προστασία στις γυναίκες µε γενικές όµως διατάξεις που υπάρχουν διάσπαρτες είτε στον Αστικό είτε στον Ποινικό Κώδικα είτε σε ειδικότερους νόµους. Τα τελευταία τρία χρόνια µε πρωτοβουλία της Γ.Γ. Ισότητας έχει συσταθεί και λειτουργεί µια ∆ιυπουργική Επιτροπή Εργασίας για θέµατα βίας κατά των γυναικών. Στην επιτροπή αυτή συµµετέχουν εκπρόσωποι των Υπουργείων ∆ηµόσιας Τάξης, ∆ικαιοσύνης, Υγείας και Πρόνοιας, της Γ.Γ. Ισότητας, του ΚΕΘΙ και των γυναικείων οργανώσεων. Η ∆ιυπουργική Επιτροπή Εργασίας έχει αποφασίσει να κάνει προτάσεις για νοµοθετικές ρυθµίσεις όσον αφορά τη συµπλήρωση του Ποινικού Κώδικα για την ενδοοικογενειακή βία. Όσο για την Κοινωνική Πρόνοια και τη νοµοθεσία που την διέπει, το 1998 ψηφίστηκε ένας νέος νόµος για τη δηµιουργία ενός Εθνικού Συστήµατος Κοινωνικής Φροντίδας, του Ε.Ο.Κ.Φ. [βλέπε ολόκληρο τον Νόµο στα συνηµµένα]. Το Ε.Ο.Κ.Φ. προβλέπει την ενοποίηση του Κέντρου ΜΗΤΕΡΑ, του ΠΙΚΠΑ και του ΕΟΠ σε µια υπηρεσία. Επίσης προβλέπει τη λειτουργία 5 µικτών ξενώνων σε όλη την Αττική, όχι αµιγώς για κακοποιηµένες αλλά βέβαια θα υπάρχει πρόβλεψη και για τις γυναίκες θύµατα βίας. Επίσης από του Ιανουάριο του 2001 έχει ξεκινήσει να λειτουργεί τηλ. Γραµµή SOS και το ΕΚΑΚΒ (Εθνικό Κέντρο Άµεσης Κοινωνικής Βοήθειας) όλο το 24ωρο. Για να λειτουργήσουν αποτελεσµατικά αυτές οι νέες υπηρεσίες προβλέπεται να προσληφθούν 270 άτοµα προσωπικό διοικητικοί υπάλληλοι αλλά και εξειδικευµένοι επιστήµονες. 146 ∆ράσεις Οι δράσεις αφορούν ότι έχει γίνει για την αντιµετώπιση της βίας κατά των γυναικών σε τοπικό και πανελλαδικό επίπεδο από Κρατικούς ή Ιδιωτικούς φορείς, τα τελευταία χρόνια. Οι δράσεις περιλαµβάνουν: α) Τις υπηρεσίες παροχής βοήθειας που έχουν δηµιουργηθεί τα τελευταία χρόνια - κέντρα υποδοχής και ξενώνες. β) Ερευνητικά προγράµµατα για τη βία. Μπορούµε να αναφερθούµε µόνο σε ένα µικρό αριθµό διδακτορικών µε πρωτοβουλία µεµονωµένων επιστηµόνων. γ) Τη δηµιουργία διυπουργικής επιτροπής για τη βία κατά των γυναικών µε ΚΕΘΙ. Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας Το Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας (ΚΕΘΙ), ιδρύθηκε το 1994, λειτουργεί µε έδρα την Αθήνα και παραρτήµατα στη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, το Βόλο και το Ηράκλειο, υπό την εποπτεία και χρηµατοδότηση της Γενικής Γραµµατείας Ισότητας του Υπουργείου Εσωτερικών, ∆ηµόσιας ∆ιοίκησης και Αποκέντρωσης. Βασικός άξονας ανάπτυξης των δραστηριοτήτων του ΚΕΘΙ είναι η προώθηση των γυναικών σε όλους τους τοµείς της πολιτικής, οικονοµικής και κοινωνικής ζωής µέσα στο πλαίσιο της πολιτικής που καθορίζεται από τη Γενική Γραµµατεία Ισότητας. Στο ΚΕΘΙ λειτουργεί Κέντρο Πληροφόρησης Γυναικών που αποτελείται από: Μονάδες Πληροφόρησης και Συµβουλευτικής Στήριξης Γυναικών για την Απασχόληση και για την κοινωνική ένταξη. Οι µονάδες αυτές λειτουργούν στην Αθήνα και στις άλλες τέσσερις πόλεις. Επίσης έχει κινητές µονάδες στην περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας και της Κρήτης. Οι Μονάδες αυτές παρέχουν: • Εξειδικευµένη πληροφόρηση • Ατοµική και οµαδική ψυχοκοινωνική στήριξη • Νοµική συµβουλευτική σε θέµατα: Μονογονεϊκότητας, βίας κατά των γυναικών, παλιννόστησης, µετανάστευσης, γεωγραφικής αποµόνωσης, πολιτιστικής και θρησκευτικής διαφορετικότητας, ανεργίας, ένταξης και επανένταξης στην αγορά εργασίας. Απευθύνεται: • Σε γυναίκες που αντιµετωπίζουν ψυχοκοινωνικά προβλήµατα, που ζητούν νοµική βοήθεια και σε γυναίκες που απειλούνται µε κοινωνικό αποκλεισµό όπως: - υπεύθυνες µονογονεϊκών οικογενειών - µετανάστριες - παλιννοστούσες - κακοποιηµένες - αποφυλακισµένες - κατοίκους αποµακρυσµένων ορεινών περιοχών. 147 Σύµφωνα µε τα στοιχεία που µας έδωσαν οι Μονάδες πληροφόρησης και συµβουλευτικής στήριξης Γυναικών προκύπτουν τα εξής: Στο Ηράκλειο Κρήτης, στο χρονικό διάστηµα από Μάρτιο έως και τέλος Σεπτεµβρίου 2000, εξυπηρετήθηκαν στο πλαίσιο της ψυχοκοινωνικής στήριξης και συµβουλευτικής 66 γυναίκες θύµατα ενδοοικογενειακής βίας. Στην Πάτρα από το Μάιο έως Σεπτέµβριο 2000 σε συνολικό αριθµό 219 γυναικών, οι 55 ήταν κακοποιηµένες γυναίκες. Στη Θεσσαλονίκη από Μάρτιο έως Οκτώβριο 2000 ζήτησαν στήριξη 156 γυναίκες θύµατα ενδοοικογενειακής βίας. πρωτοβουλία της Γ.Γ. Ισότητας. δ) Προγράµµατα κατάρτισης: 1. Προγράµµατα κατάρτισης ειδικών συµβούλων κέντρων κακοποίησης γυναικών: το 1992 από τη Γ.Γ.Ι. και το 1993 από τον ∆ήµο Αθήνας και τα δύο σε συνεργασία µε τη ∆ΙΟΤΙΜΑ. 2. Πρόγραµµα επαγγελµατικής κατάρτισης κακοποιηµένων γυναικών της Γ.Γ.Ι. σε συνεργασία µε τη ΧΕΝ. 3. Σεµινάρια ευαισθητοποίησης σε αστυνόµους-αξιωµατικούς από όλες τις περιοχές της Ελλάδας, της Γ.Γ.Ι. σε συνεργασία µε το υπουργείο ∆ηµόσιας Τάξης το 1999, 4. Σεµινάριο ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης για το προσωπικό όλων των ΚΕΘΙ. ε) Μεγάλη καµπάνια ενηµέρωσης για τη βία µέσα στο σπίτι το 2000 από το ΚΕΘΙ, [στα συνηµµένα, όλο το πλαίσιο της καµπάνιας]. ζ) ∆ωρεάν παροχή νοµικής βοήθειας σε γυναίκες µε οικονοµική ανέχεια -συµπεριλαµβάνονται και κακοποιηµένες- [βλέπε συνηµµένα]. η) Σειρά από δράσεις του ∆ικτύου για την Καταπολέµηση της Αντρικής Βίας. ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟ∆ΟΧΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ . Τα θύµατα της κακοποίησης πρέπει να γνωρίζουν ότι δεν θα µείνουν αβοήθητα. Στις περισσότερες πόλεις θα βρουν κάποιο «καταφύγιο» όπου θα έχουν την κάθε υποστήριξη που χρειάζονται. Τέτοια κέντρα έχουν δηµιουργηθεί µε κρατική και ιδιωτική πρωτοβουλία. Είναι προσιτά σε όλους και το µόνο που χρειάζονται είναι να τους ζητηθεί βοήθεια από κάποιο κακοποιηµένο άτοµο και αµέσως οι ειδικοί θα αρχίσουν την στήριξη του ατόµου. 148 ΤΕΤΟΙΑ ΚΕΝΤΡΑ ΕΙΝΑΙ : 1.ΚΕΝΤΡΟ ΥΠΟ∆ΟΧΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ : Αρχικά προβλέπονται δυο υπηρεσίες το ΓΡΑΦΕΙΟ ΥΠΟ∆ΟΧΗΣ και το ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ για κακοποιηµένες γυναίκες και τα παιδιά τους. Μέχρι σήµερα λειτουργεί το γραφείο υποδοχής το οποίο προσφέρει δωρεάν νοµικές συµβουλές, ψυχολογική υποστήριξη και ενηµέρωση για άλλες υπηρεσίες. Το καταφύγιο ενώ ετοιµάστηκε δεν λειτούργησε όπως είχε προβλεφθεί αρχικά. Πέρα από την πληροφόρηση και ψυχολογική υποστήριξη γίνεται προσπάθεια παρέµβασης σε όλα τα στάδια που οι γυναίκες βρίσκονται αντιµέτωπες µε εργασιακά και οικονοµικά προβλήµατα ή άλλου είδους κοινωνικά προβλήµατα και ανάγκες ώστε η γυναίκα να απεξαρτηθεί από τη σχέση κακοποίησης και να πάρει η ίδια τις αποφάσεις της Οι γυναίκες συνήθως δεν απευθύνονται στο κέντρο από την πρώτη κρίση βίας. Απευθύνονται µετά από 3-4 χρόνια σχέσης κακοποίησης. Το µεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών που απευθύνονται στο κέντρο είναι µητέρες µε παιδιά στις οποίες τονίζεται ότι τα παιδιά τους που βιώνουν την βία ενδέχεται να την αναπαράγουν ή να την ανέχονται στην ενήλικη ζωή τους. Συνήθως οι γυναίκες που απευθύνονται στο κέντρο έχουν µειωµένη αυτοπεποίθηση, αισθάνονται ενοχές και ντροπή για αυτό που τους συµβαίνει και έχουν περιορισµένη κοινωνική ζωή. Αντίστοιχα και οι θύτες έχουν µειωµένη αυτοεκτίµηση, εκδηλώνουν από την αρχή της σχέσης τους ζηλότυπη και εγωιστική συµπεριφορά και το µεγαλύτερο ποσοστό από αυτούς έχει βιώσει την βία στην οικογένεια τους. Το µεγαλύτερο ποσοστό των κακοποιηµένων γυναικών είναι σε ηλικία άνω των 40 ετών. 2. ΓΡΑΦΕΙΟ ΙΣΟΤΗΤΑΣ . ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ ΤΟΥ ∆ΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ . ΞΕΝΩΝΑΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ : Το γραφείο λειτουργεί σαν συµβουλευτικό κέντρο για οικογενειακά θέµατα και παρέχει κοινωνική και ψυχολογική στήριξη σε κακοποιηµένες γυναίκες. Ο ξενώνας παρέχει δωρεάν διατροφή και διαµονή για 10 γυναίκες µε τα παιδία τους. Ο αριθµός των κλινών είναι πολύ µικρός σε σχέση µε τη πραγµατική ζήτηση στέγασης των κακοποιηµένων γυναικών. Η διάρκεια παραµονής είναι από 20 ηµέρες ως 1 µήνα, αλλά για κάποιες ειδικές περιπτώσεις η παραµονή παρατείνεται άτυπα µέχρι 3 µήνες. 149 Ο ΞΕΝΩΝΑΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ, απευθύνεται σε κάθε γυναίκα που δέχεται βία, ηµεδαπή ή αλλοδαπή. Οι γυναίκες πρέπει πρώτα να αποτανθούν στο γραφείο ισότητας, να µιλήσουν για το πρόβληµα τους µε την κοινωνική υπηρεσία και να αποφασίσουν αν θέλουν να φιλοξενηθούν στον ξενώνα, αν φυσικά υπάρχει θέση. ΣΤΟΧΟΣ : του ξενώνα είναι να δώσει τη δυνατότητα στις γυναίκες που απευθύνονται σε αυτόν να ανατρέξουν στα γεγονότα που προκάλεσαν την κακοποίηση, προσφέροντας τους το κατάλληλο χώρο, ψυχολογική και κοινωνική στήριξη, ώστε να σταθεροποιήσουν ή να επανακτήσουν την αυτοεκτίµηση τους. Κατά τη διάρκεια παραµονής τους θα µπορούν να ανακαλύψουν ότι υπάρχουν εναλλακτικές δυνατότητες ζωής και εµπειρίας, πράγµα που θα είναι χρήσιµο είτε επιστρέψουν σπίτι τους, είτε αποφασίσουν να ζήσουν χωρίς τον άνδρα που τις κακοποιεί. ΣΚΟΠΟΣ :της λειτουργίας του ξενώνα πέρα από την παροχή άµεσης βοήθειας στις κακοποιηµένες γυναίκες είναι : 1. η πρωτογενής πρόληψη µέσω της δηµοσιοποίησης του προβλήµατος και της ευαισθητοποίησης του κοινωνικού συνόλου και 2. δευτερογενής πρόληψη µέσω της αποτροπής χειρότερων καταστάσεων µε σοβαρότερες συνέπειες για τις γυναίκες, τους άνδρες που τις κακοποιούν και τα παιδιά τους. Η κακοποίηση µπορεί να προέρχεται από µια σχέση εντός ή εκτός γάµου. Οι γυναίκες που φιλοξενούνται στον ξενώνα, παραπέµπονται από το γραφείο ισότητας, από το γραφείο υποδοχής της γενικής γραµµατείας ισότητας, από άλλες κοινωνικές υπηρεσίες ή φορείς µε δική τους πρωτοβουλία. Για το λόγο αυτό έχουν ενηµερωθεί οι κοινωνικές υπηρεσίες, τα αστυνοµικά τµήµατα, τα νοσοκοµεία, οι εκκλησίες και όλες οι συναφείς υπηρεσίες. Ο ξενώνας παρέχει στις γυναίκες που φιλοξενεί και στα παιδιά τους : 1. Στέγαση, προστασία. 2. Ψυχολογική υποστήριξη και κοινωνική κάλυψη από εξειδικευµένο προσωπικό. 3. Νοµικές συµβουλές. 4. Πληροφορίες για τη λειτουργία άλλων κοινωνικών υπηρεσιών καο φορέων που µπορούν να αποτανθούν αναλόγως των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν. Η διεύθυνση του ξενώνα καθώς και τα στοιχεία των φιλοξενούµενων είναι άκρως ΑΠΟΡΡΗΤΑ, κάτι απαραίτητο για την ασφάλεια των φιλοξενούµενων γυναικών. 150 Άλλα συµβουλευτικά κέντρα. Σύµφωνα µε στοιχεία που έχουν συγκεντρώσει κάποιοι ∆ήµοι στην Ελλάδα έχουν δηµιουργήσει συµβουλευτικά κέντρα και ξενώνα για κακοποιηµένες γυναίκες. Οι ∆ήµοι αυτοί είναι: - ∆ήµος Σερρών :Συµβουλευτικό Κέντρο και Ξενώνας που δέχεται κακοποιηµένες γυναίκες «Το Σπίτι της Γυναίκας». - ∆ήµος Νέας Ιωνίας, Μαγνησίας :Ξενώνας για κακοποιηµένες γυναίκες στη Μακρυνίτσα. - Θεσσαλονίκη :Ξενώνας για κακοποιηµένες γυναίκες από ιδιωτική πρωτοβουλία γυναικών. - Ηράκλειο Κρήτης :Ο ∆ήµος παραχώρησε σπίτι, όπου στεγάζεται Ξενώνας κακοποιηµένων γυναικών, ο οποίος δηµιουργήθηκε από τη ∆ιεύθυνση Πρόνοιας. - Ιωάννινα :Συµβουλευτικό Κέντρο για γυναίκες θύµατα βίας που δηµιουργήθηκε από το Κέντρο Αποκατάστασης Θυµάτων Βασανιστηρίων. - ∆ήµος Κορυδαλλού :Πρόκειται για ίδρυση ξενώνα για απροστάτευτες γυναίκες µε παιδιά στο χώρο του Ασύλου Κορυδαλλού. - Κέντρο βρεφών «Η ΜΗΤΕΡΑ» ∆/νση: Λ. ∆ηµοκρατίας, Ιλιον, Αττική, Τ.Κ. 13561.Τηλ.2102611185 2627155 - Εταιρία προστασίας «Ανηλίκων Αθηνών» ∆/νση: Σωκράτους 65 Αθήνα, Τ.Κ.10431. Τηλ.2105223290 Αξίζει να σηµειωθεί ότι υπάρχει και η ΓΡΑΜΜΗ SOS της οποίας το τηλέφωνο είναι 1056. Λειτουργεί όλο το 24ωρο και δέχεται καταγγελίες επώνυµες και ανώνυµες για περιστατικά βίας και κακοµεταχειρίσεις παιδιών καθώς και τηλεφωνήµατα από τα ίδια τα παιδιά που χρειάζονται κάποιον να µιλήσουν. Τα τηλεφωνήµατα είναι χωρίς χρέωση και λειτουργούν Αθήνα, Θεσσαλονίκη και πύργο. 151 • • • ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΡΩΤΟ : ΘΑ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ : ΘΑ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΙΑΤΡΙΚΟ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΕΛΘΕΙ ΣΕ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΡΙΤΟ : ΘΑ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΤΟΥ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ. 152 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Το ερωτηµατολόγιο 1 απευθυνόταν σε άτοµα που είχαν κακοποιηθεί. Τα άτοµα που καταφέραµε να προσεγγίσουµε ήταν 20 και όλες γυναίκες, ηλικίας 18-35 ετών Η συλλογή των ερωτηµατολογίων διήρκεσε 10 µήνες από τον Φεβρουάριο του 2002 έως και το Νοέµβριο του 2002.Οι ερωτηθέντες ήταν όλες γυναίκες που είχαν φιλοξενηθεί στον «ξενώνα κακοποιηµένων γυναικών», εδώ στο Ηράκλειο. Η επαφή µας µε τα άτοµα αυτά έγινε σε συνεργασία µε την κοινωνική λειτουργό του ξενώνα. ∆εν ήταν εύκολο να συλλέξουµε και άλλα ερωτηµατολόγια επειδή δεν µπορούσαν για λόγους εχεµύθειας να µας προσφέρουν τη βοήθεια τους τόσο η κοινωνική πρόνοια όσο και το Κ.Ε.Θ.Ι. Το ερωτηµατολόγιο 2 απευθυνόταν σε ιατρονοσηλευτικό προσωπικό (ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, ιατρούς και νοσηλευτές). Οι ερωτηθέντες ήταν προσωπικό των δύο νοσοκοµείων του Ηρακλείου (Πανεπιστηµιακό περιφερειακό νοσοκοµείο, και Βενιζέλειο νοσοκοµείο), καθώς και της κοινωνική πρόνοιας και του «ξενώνα κακοποιηµένων γυναικών». Η έρευνα διήρκεσε 10 µήνες (Φεβρουάριος – Νοέµβριος 2002). Καταφέραµε να συλλέξουµε 80 ερωτηµατολόγια. Το ερωτηµατολόγιο 3 απευθυνόταν σε άτοµα του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου ηλικίας 20-35 ετών. Τα ερωτηµατολόγια που συλλέξαµε ήταν 100 και τα συλλέξαµε από το Φεβρουάριο του 2002 έως το Νοέµβριο του 2002. Τα αποτελέσµατα των ερευνών ακολουθούν : 153 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1Ο Θα απευθύνεται σε κακοποιηµένα άτοµα. ΕΡΩΤΗΣΗ 1 Ποια µορφή κακοποίησης δεχτήκατε; ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ 14 4 2 ΠΟΣΟΣΤΟ 70% 20% 10% Σύνολο 20 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 1 10% 20% ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ 70% ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «ποια µορφή κακοποίησης δεχτήκατε ;»Οι 14 δηλαδή το 70%απάντησαν σωµατική. Οι 4 δηλαδή το 20%απάντησαν σεξουαλική και οι 2 δηλαδή το 10% απάντησαν ψυχολογική. ΣΧΟΛΙΟ:Οι περισσότερες περιπτώσεις κακοποίησης ήταν κυρίως σωµατικές . 154 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 Σε ποια ηλικία γίνατε θύµα κακοποίησης ; 15 - 18 19 - 22 23 - 26 14 3 2 ΠΟΣΟΣΤΟ 75% 15% 10% Σύνολο 20 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 2 10% 15% 15 - 18 19 - 22 23 - 26 75% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «σε ποια ηλικία γίνατε θύµα κακοποίησης ;»Οι 15 δηλαδή το 75% απάντησαν 1518 ετών. Οι 3 δηλαδή το 15% απάντησαν σε ηλικία 19-22 ετών και οι 2 δηλαδή το 10% απάντησαν 23-26 ετών ΣΧΟΛΙΟ:Τα περισσότερα θύµατα δέχτηκαν κακοποίηση σε νεαρή ηλικία των 15-18 ετών. 155 ΕΡΩΤΗΣΗ 3 Σε ποιο χώρο ανήκει το άτοµο που σας κακοποίησε; ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΦΙΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 18 1 ΠΟΣΟΣΤΟ 90% 5% - - 1 5% Σύνολο 20 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 3 5% ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 0% 5% ΦΙΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 90% ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «σε ποιο χώρο ανήκει το άτοµο που σας κακοποίησε;» Οι 18 δηλαδή το 90% απάντησαν στην οικογένεια. 1 άτοµο δηλαδή το 5% απάντησε στο φιλικό περιβάλλον. Κανένα άτοµο δεν απάντησε στο περιβάλλον εργασίας δηλαδή το 0% ενώ 1 άτοµο δηλαδή το 5% απάντησε σε άγνωστο περιβάλλον. ΣΧΟΛΙΟ: Ένα σηµαντικό ποσοστό το 90% κακοποιήθηκαν από άτοµα του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. 156 ΕΡΩΤΗΣΗ 4 Η κακοποίηση ήταν επανειληµµένη; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο 17 3 20 ΠΟΣΟΣΤΟ 85% 15% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 4 15% ΝΑΙ ΟΧΙ 85% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση « η κακοποίηση ήταν επανειληµµένη;» Οι 17 δηλαδή το 85% απάντησαν ΝΑΙ ενώ 3 από αυτούς δηλαδή το 15% απάντησαν ΟΧΙ. ΣΧΟΛΙΟ: ∆ιαπιστώνουµε ότι η κακοποίηση τις περισσότερες φορές είναι επανειληµµένη. 157 ΕΡΩΤΗΣΗ 5 Που βρισκόσασταν όταν κακοποιηθήκατε; ΣΠΙΤΙ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΟ 18 1 - ΠΟΣΟΣΤΟ 90% 5% 0% ΣΤΟ ∆ΡΟΜΟ 1 5% ΣΕ ΆΛΛΟ ΧΩΡΟ Σύνολο - 0% 20 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 5 5% 0% 5% ΣΠΙΤΙ 0% ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΟ ∆ΡΟΜΟ 90% ΣΕ ΆΛΛΟ ΧΩΡΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση « που βρισκόσασταν όταν κακοποιηθήκατε;» Οι 18 δηλαδή το 90% απάντησαν στο σπίτι, 1 άτοµο δηλαδή το 5% στον εργασιακό χώρο, κανένα άτοµο δηλαδή το 0% στο σχολείο, 1 άτοµο δηλαδή το 5% στο δρόµο, κανένα άτοµο το 0% σε άλλο χώρο. ΣΧΟΛΙΟ :Συµπεραίνουµε ότι ένα σηµαντικό ποσοστό δηλαδή το 90% κακοποιήθηκαν στο σπίτι τους.. 158 ΕΡΩΤΗΣΗ 6 Απευθυνθήκατε σε κάποιον για να σας στηρίξει ψυχολογικά; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο 18 2 20 ΠΟΣΟΣΤΟ 90% 10% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 6 10% ΝΑΙ ΟΧΙ 90% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «απευθυνθήκατε σε κάποιον για να σας στηρίξει ψυχολογικά ;»Οι 18 δηλαδή το 90% απάντησαν θετικά ενώ οι 2 δηλαδή το 10% απάντησαν αρνητικά . ΣΧΟΛΙΟ :Ένα αξιόλογο ποσοστό δηλαδή το 90% απάντησαν ότι ζήτησαν τη βοήθεια κάποιου για να τους στηρίξει ψυχολογικά, γεγονός ιδιαίτερα αισιόδοξο. 159 ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ 6 Εάν ναι, σε ποιον; ΞΕΝΩΝΑΣ 15 ΠΟΣΟΣΤΟ 83% ΚΕΘΙ 2 11% ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ 1 6% Σύνολο 18 100% 11% 6% ΞΕΝΩΝΑΣ ΚΕΘΙ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ 83% ΣΤΟ ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ «εάν ΝΑΙ σε ποιον απευθυνθήκατε;» οι 15 από τους 18 που απάντησαν θετικά δηλαδή το 83% απάντησαν στον «ξενώνα κακοποιηµένων γυναικών» οι 2 δηλαδή το 11% απάντησαν στο Κ.ΕΘ.Ι. ενώ ένα άτοµο δηλαδή το 6% απευθύνθηκε σε µοναστήρι . ΣΧΟΛΙΟ :Αισιόδοξο είναι ότι τα κακοποιηµένα άτοµα ζητούν βοήθεια και απευθύνονται κυρίως σε ξενώνες κακοποιηµένων γυναικών για να διαφυλάξουν την αξιοπρέπεια τους . 160 ΕΡΩΤΗΣΗ 7 Επιδιώξατε την ποινική δίωξη του ατόµου που σας κακοποίησε; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο 2 18 20 ΠΟΣΟΣΤΟ 10% 90% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 7 10% ΝΑΙ ΟΧΙ 90% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «επιδιώξατε την ποινική δίωξη του ατόµου που σας κακοποίησε;»Οι 18 δηλαδή το 90% απάντησαν ΟΧΙ ενώ οι 2 δηλαδή το 10% απάντησαν ΝΑΙ. ΣΧΟΛΙΟ :Ένα ποσοστό της τάξεως του 90% δεν επιδίωξε την ποινική δίωξη των δραστών. 161 ΕΡΩΤΗΣΗ 8 Εάν όχι, γιατί; ΝΤΡΟΠΗ 6 ΠΟΣΟΣΤΟ 33% ΦΟΒΟΣ ΧΕΙΡΟΤΕΡΕΨΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ∆ΥΣΧΕΡΙΑ 2 11% 3 17% 7 39% Σύνολο 18 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 8 ΝΤΡΟΠΗ 33% 39% 17% 11% ΦΟΒΟΣ ΧΕΙΡΟΤΕΡΕΨΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ∆ΥΣΧΕΡΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 18 ερωτηθέντες στην ερώτηση «εάν όχι, γιατί;»Οι 6 δηλαδή το 33% απάντησαν λόγω ντροπής. Οι 2 δηλαδή το 11% από φόβο. Οι 3 δηλαδή το 17% για να µη χειροτερέψουν την κατάσταση, ενώ οι 7 δηλαδή το 39% εξαιτίας οικονοµικής δυσχέρειας . ΣΧΟΛΙΟ :Τα περισσότερα κακοποιηµένα άτοµα δεν επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών εξαιτίας οικονοµικής δυσχέρειας αλλά και για να µην δηµοσιοποιήσουν την κακοποίησή τους εξαιτίας ντροπής . 162 ΕΡΩΤΗΣΗ 9 Επηρέασε τη ζωή σας το γεγονός αυτό; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο 18 2 20 ΠΟΣΟΣΤΟ 90% 21% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 9 19% ΝΑΙ ΟΧΙ 81% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «επηρέασε τη ζωή σας το γεγονός αυτό;»Οι 18 δηλαδή το 90% απάντησαν θετικά ενώ οι 2 δηλαδή το 10% απάντησαν αρνητικά . ΣΧΟΛΙΟ :Η ζωή των περισσοτέρων ατόµων που κακοποιούνται επηρεάζεται σηµαντικά . 163 ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ 9 Αν ναι, πόσο και πως; Και τα 18 περιστατικά δηλαδή το 100% απάντησαν ότι τους επηρέασε ψυχολογικά ΛΙΓΟ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 1 11 6 ΠΟΣΟΣΤΟ 6% 61% 33% Σύνολο 18 100% 6% 33% ΛΙΓΟ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 61% ΣΤΟ ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ «αν ναι πόσο και πως;»Από τους 18 ερωτηθέντες οι 11 δηλαδή το 61% απάντησαν πολύ, ένα άτοµο δηλαδή το 6% απάντησε λίγο ενώ6 άτοµα δηλαδή το 33% απάντησε πάρα πολύ και τα 18 περιστατικά δηλαδή το 100% απάντησαν ότι τους επηρέασε ψυχολογικά . ΣΧΟΛΙΟ :Τα άτοµα που υφίστανται κακοποίηση εκτός από της σωµατικές βλάβες επηρεάζονται και ψυχολογικά. Ένα µεγάλο ποσοστό από αυτά δηλαδή το 61% επηρεάζονται πολύ . 164 ΕΡΩΤΗΣΗ 10 Πιστεύετε ότι τα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης είναι αποτελεσµατικά; ΝΑΙ ΟΧΙ 1 19 ΠΟΣΟΣΤΟ 5% 95% ΕΡΩΤΗΣΗ 10 5% ΝΑΙ ΟΧΙ 95% Σύνολο 20 100% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 20 ερωτηθέντες στην ερώτηση «πιστεύετε ότι τα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης είναι αποτελεσµατικά;»Οι 19 δηλαδή το 95% απάντησαν ΟΧΙ, ενώ 1 άτοµο δηλαδή το 5% απάντησε ΝΑΙ ΣΧΟΛΙΟ :Τα περισσότερα κακοποιηµένα άτοµα δηλαδή το 95% πιστεύουν ότι τα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης δεν είναι αποτελεσµατικά . 165 166 ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1 Το πρώτο ερωτηµατολόγιο απευθύνετε σε κακοποιηµένα άτοµα και ειδικότερα σε κακοποιηµένες γυναίκες. Μεγάλη ήταν η δυσκολία να έλθουµε σε επαφή µε κακοποιηµένα άτοµα κατά την διάρκεια της έρευνας. « Όσες πόρτες και αν χτυπήσαµε» όλοι µας έλεγαν ότι εµείς οι ίδιοι δεν µπορούσαµε να συναντήσουµε κάποιο κακοποιηµένο άτοµο και αυτό γιατί όλα ήταν απόρρητα .Για αυτό λοιπόν µπορέσαµε και συγκεντρώσαµε ερωτηµατολόγια που αφορούν µόνο κακοποιηµένες γυναίκες. Τα αποτελέσµατα της έρευνας αποδείχτηκαν συγκλονιστικά. Αποδείχτηκε ότι οι ηλικίες που δεχόντουσαν αυτά τα άτοµα την κακοποίηση ήταν πολύ µικρές. Σε ηλικία 15-18 ετών ήταν τα περισσότερα άτοµα. Παιδιά ακόµα ζούσαν αυτή την τροµαχτική εµπειρία που θα τους στιγµάτιζε όλη τους τη ζωή. Το είδος της κακοποίησης που δεχόντουσαν ήταν σωµατική και δυστυχώς επανειληµµένη, µε αποτέλεσµα να αφήνει η κακοποίηση εξωτερικά σηµάδια αλλά και ψυχολογικά που δεν θα σβήσουν ΠΟΤΕ. Όλα αυτά που θα καταλήξουν; Να επηρεάσουν τη ζωή αυτών των ατόµων και να τους αφήσει πληγές που δεν θα µπορέσουν να κλείσουν ΠΟΤΕ. Αναρωτιόµαστε όµως, ποιος θα µπορούσε να κάνει τόσο κακό σε αυτά τα άτοµα; Η απάντηση στην ερώτηση αυτή θα µας αφήσει άφωνους. Ποιος θα το πίστευε ότι το ίδιο τους το οικογενειακό περιβάλλον, «οι άνθρωποί τους» θα φερόντουσαν τόσο απάνθρωπα και µάλιστα µέσα στο σπίτι τους. ∆εν τους συγκράτησε ΤΙΠΟΤΑ. Φανταστείτε λοιπόν πόσο άσχηµα θα νιώθουν τα κακοποιηµένα άτοµα. Παρόλα αυτά έχουν το θάρρος και ζητούν βοήθεια οι περισσότεροι και µάλιστα από ένα αξιόλογο κέντρο, από τον «ξενώνα κακοποιηµένων γυναικών», του οποίου η τοποθεσία είναι άγνωστη για την ασφάλεια των κακοποιηµένων γυναικών. Οι γυναίκες αυτές γνωρίζουν το άτοµο που τους κακοποίησε και ξέρουν ότι µπορεί να τιµωρηθεί. Παρόλα αυτά όµως τα κακοποιηµένα άτοµα δεν επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών. Λόγω οικονοµικής δυσχέρειας και ντροπής που κακοποιήθηκαν, βάζουν φρένο στην θέληση τους για ΤΙΜΩΡΙΑ. Ένας άλλος λόγος επίσης είναι ότι πιστεύουν ότι τα νοµικά αλλά και τα θεραπευτικά µέτρα αντιµετώπισης ∆ΕΝ είναι αποτελεσµατικά. Πρέπει λοιπόν να ευαισθητοποιηθούµε στο θέµα «κακοποίηση» όλοι µας και να βοηθήσουµε τα άτοµα αυτά ψυχολογικά και όπως αλλιώς µπορούµε γιατί ΜΑΣ ΕΧΟΥΝ ΑΝΑΓΚΗ 167 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 2 Θα απευθύνετε σε ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό που έχει έλθει σε επαφή µε κακοποιηµένα άτοµα . ΕΡΩΤΗΣΗ 1 Έχετε συναντήσει στην επαγγελµατική σας δραστηριότητα άτοµα που έχουν κακοποιηθεί; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο Νοσηλευτές 51 51 Γιατροί 17 17 Κοινωνικοί λειτουργοί 8 8 Μαίες 4 4 Ποσοστό % 100% 80 ΝΑΙ 10% 5% Νοησηλευτές Γιατροί 21% 64% Κοιν. Λειτουργοί Μαίες ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες που απάντησαν στην ερώτηση «έχετε συναντήσει στην επαγγελµατική σας δραστηριότητα άτοµα που έχουν κακοποιηθεί;»Και τα 80 άτοµα δηλαδή το 100% απάντησαν θετικά. 51 από αυτούς ήταν νοσηλευτές, οι 17 γιατροί, οι 8 κοινωνικοί λειτουργοί και 4 µαίες. ΣΧΟΛΙΟ :Τα κακοποιηµένα άτοµα ζητάνε ιατρική –νοσηλευτική βοήθεια πράγµα που σηµαίνει ότι η κακοποίηση που υπέστησαν τους προκάλεσε σηµαντικές βλάβες. 168 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 Εάν ΝΑΙ , πόσο συχνά συναντάτε κακοποιηµένα άτοµα; Όχι συχνά Συχνά Αρκετά συχνά Σύνολο Νοσηλευτές Γιατροί Κοινωνικοί λειτουργοί 16 22 6 3 2 5 13 51 8 17 1 8 29% Μαίες Σύνολο Ποσοστό % 1 2 1 25 32 23 31% 40% 4 80 31% 29% 100% Όχι συχνά Συχνά Αρκετά συχνά 40% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «πόσο συχνά συναντάτε κακοποιηµένα άτοµα;»Οι 25 από αυτούς δηλαδή το 31% απάντησαν όχι συχνά, 32 από αυτούς δηλαδή το 40% απάντησαν συχνά ενώ 23 δηλαδή το 29% απάντησαν αρκετά συχνά. ΣΧΟΛΙΟ :Το φαινόµενο της κακοποίησης είναι συχνό στις µέρες µας όπως πιστοποιεί το 40% των ερωτηθέντων αλλά και το 29% που απάντησε αρκετά συχνά. 169 ΕΡΩΤΗΣΗ 3 Ποιες κατηγορίες κακοποιηµένων ατόµων συναντάτε συχνότερα; Παιδιά Γυναίκες Άτοµα µε ειδικές ανάγκες Σύνολο Νοσηλευτές 28 22 Γιατροί 10 7 Κοινωνικοί λειτουργοί 8 - 1 51 17 8 Μαίες 4 - Σύνολο 46 33 1 4 80 Ποσοστό % 57,5% 41% 1,5% 100% Παιδιά 1% 41% Γυναίκες 58% Άτοµα µε ειδικές ανάγκες ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «ποιες κατηγορίες κακοποιηµένων ατόµων συναντάτε συχνότερα;»46 από αυτούς δηλαδή το 57,5% απάντησαν τα παιδιά, 33 άτοµα δηλαδή το 41% απάντησαν οι γυναίκες, ενώ 1 άτοµο το 1,5% απάντησε τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Κανένας από τους ερωτηθέντες δε συνάντησε κακοποίηση σε ηλικιωµένα άτοµα. ΣΧΟΛΙΟ :Τα παιδία πέφτουν συχνότερα θύµατα κακοποίησης (το 57,5%) ακολουθούν οι γυναίκες (το 41%) ενώ τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες και τα ηλικιωµένα άτοµα πέφτουν θύµατα κακοποίησης σπανιότερα. 170 ΕΡΩΤΗΣΗ 4 Ποια µορφή κακοποίησης συναντάτε συχνότερα; Σωµατική Σεξουαλική Ψυχολογική Άλλη Σύνολο Νοσηλευτές 36 9 6 - Γιατροί 13 4 - Κοινωνικοί λειτουργοί 5 1 2 Μαίες 4 - Σύνολο 54 13 11 2 Ποσοστό % 67,5 16 14 2,5 51 17 8 4 80 100% 14% 2,5% Σωµατική 16% Σεξουαλική Ψυχολογική 67,5% Άλλη(παραµέληση) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «ποια µορφή κακοποίησης συναντάτε συχνότερα;»Οι 54 δηλαδή το 67,5% απάντησαν σωµατική, οι 13 δηλαδή το 16% απάντησαν σεξουαλική, οι 11 δηλαδή το 14% απάντησαν ψυχολογική ενώ 2 το 2,5% απάντησαν παραµέληση. ΣΧΟΛΙΟ :Ένα αξιόλογο ποσοστό το 67,5% απάντησε ότι η συχνότερη µορφή κακοποίησης είναι η σωµατική, ακολουθούν η σεξουαλική το 16%, η ψυχολογική το 14% και η ΄παραµέληση το 2,5% 171 ΕΡΩΤΗΣΗ 5 Τα κακοποιηµένα άτοµα αντιµετωπίζουν δυσκολία στο να αναφέρουν ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο Νοσηλευτές 50 1 51 Κοινωνικοί λειτουργοί 8 8 Γιατροί 15 2 17 Μαίες 4 4 Σύνολο 77 3 80 Ποσοστό % 96% 4% 100% ΠΙΝΑΚΑΣ 5 4% ΝΑΙ ΟΧΙ 96% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «τα κακοποιηµένα άτοµα αντιµετωπίζουν δυσκολία στο να αναφέρουν ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης;»Οι 77 δηλαδή το 96% απάντησαν θετικά ενώ 3 άτοµα το δηλαδή το 4%απάντησαν αρνητικά. ΣΧΟΛΙΟ :Τα κακοποιηµένα άτοµα αντιµετωπίζουν δυσκολία στο να αναφέρουν ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης ακόµα και στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, το πιστοποιεί το 96% των ερωτηθέντων. 172 ΕΡΩΤΗΣΗ 6 Τα κακοποιηµένα άτοµα σας ζητούν ψυχολογική υποστήριξη; ΝΑΙ ΟΧΙ ΜΕΡΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣ Σύνολο Νοσηλευτές 16 5 Γιατροί 3 2 Κοινωνικοί λειτουργοί 5 - 30 51 12 17 3 8 Μαίες 2 1 1 Σύνολο 26 8 46 4 80 Ποσοστό % 32,5% 10% 57,5% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 6 32,5% 57,5% ΝΑΙ ΟΧΙ 10,0% ΜΕΡΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «τα κακοποιηµένα άτοµα σας ζητούν ψυχολογική υποστήριξη;»Τα 26 άτοµα δηλαδή το 32,5% απάντησαν ναι, οι 8 δηλαδή το 10% απάντησαν όχι ενώ 46 δηλαδή το 57,5% απάντησε µερικές φορές. ΣΧΟΛΙΟ :Τα κακοποιηµένα άτοµα ζητούν µερικές φορές ψυχολογική υποστήριξη, όχι πάντα 173 ΕΡΩΤΗΣΗ 7 Πιστεύετε ότι τα υπάρχοντα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης είναι αποτελεσµατικά; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο Νοσηλευτές 5 46 51 Γιατροί 2 15 17 Κοινωνικοί λειτουργοί 8 8 Μαίες 4 4 Σύνολο 7 73 80 Ποσοστό % 9% 91% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 7 9% ΝΑΙ ΟΧΙ 91% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «πιστεύετε ότι τα υπάρχοντα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης είναι αποτελεσµατικά;»Οι 73 δηλαδή το 91% απάντησαν αρνητικά ενώ οι 7 δηλαδή το 9% απάντησαν θετικά. ΣΧΟΛΙΟ :Ένα σηµαντικό ποσοστό το 91% απάντησε ότι τα υπάρχοντα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης ∆ΕΝ είναι αποτελεσµατικά. 174 ΕΡΩΤΗΣΗ 8 Οι γνώσεις που πήρατε από τις σχολές σας ήταν αρκετές να σας βοηθήσουν στην αντιµετώπιση των κακοποιηµένων ατόµων; ΝΑΙ ΟΧΙ ΜΕΡΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣ Σύνολο Νοσηλευτές 30 7 Γιατροί 8 4 Κοινωνικοί λειτουργοί 4 1 14 51 5 17 3 8 Μαίες 1 1 2 Σύνολο 43 13 24 4 80 Ποσοστό % 54% 16% 30% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 8 30% ΝΑΙ 54% 16% ΟΧΙ ΜΕΡΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «οι γνώσεις που πήρατε από τις σχολές σας ήταν αρκετές να σας βοηθήσουν στην αντιµετώπιση των κακοποιηµένων ατόµων;»Οι 43 δηλαδή το 54% απάντησαν ναι , οι 13 το 16% απάντησαν όχι και οι 24 δηλαδή το 30% απάντησαν µερικές φορές. ΣΧΟΛΙΟ :Μόνο το 54% δηλώνει ότι οι γνώσεις τους ήταν αρκετές. 175 ΕΡΩΤΗΣΗ 9 Υπήρξαν µορφές / περιπτώσεις κακοποίησης ατόµων στις οποίες δεν ανταποκριθήκατε επαρκώς; ΝΑΙ ΟΧΙ Σύνολο Νοσηλευτές 7 44 51 Γιατροί 3 14 17 Κοινωνικοί λειτουργοί 3 5 8 Μαίες 4 4 Σύνολο 13 67 80 Ποσοστό % 16% 84% 100% ΕΡΩΤΗΣΗ 9 16% ΝΑΙ ΟΧΙ 84% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 80 ερωτηθέντες στην ερώτηση «υπήρξαν µορφές / περιπτώσεις κακοποίησης ατόµων στις οποίες δεν ανταποκριθήκατε επαρκώς;»Οι 67 δηλαδή το 84%απάντησε όχι ενώ 13 άτοµα το 16% δηλαδή απάντησαν ναι. ΣΧΟΛΙΟ :Ευτυχώς οι περισσότερες περιπτώσεις κακοποίησης αντιµετωπίστηκαν επαρκώς από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό.(Σύµφωνα µε τη δική τους άποψη). Μικρότερο ήταν το ποσοστό που δεν αντιµετωπίστηκαν επαρκώς δηλαδή το 16%. 176 ΕΡΩΤΗΣΗ 10 Εάν ναι, ποιες; Νοσηλευτές 7 - Γιατροί 1 1 Κοινωνικοί λειτουργοί 1 2 - Μαίες - Σύνολο 9 2 1 Ποσοστό % 69% 15% 8% ΣΩΜΑΤΙΚΗ - 1 - - 1 8% Σύνολο 7 3 3 - 13 100% ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΟΛΕΣ ΕΡΩΤΗΣΗ 10 8% 8% ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ 15% ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΟΛΕΣ 69% ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 13 ερωτηθέντες που απάντησαν ότι δεν ανταποκρίθηκαν επαρκώς οι 9 από αυτούς στην ερώτηση «εάν ναι σε ποιες;»το 69% απάντησε σε περιπτώσεις ψυχολογικής κακοποίησης ενώ 2 το 15% απάντησε σεξουαλική. 1 άτοµο απάντησε σε όλες δηλαδή το 8% και 1 άτοµο επίσης το 8% απάντησε σε σωµατική κακοποίηση. ΣΧΟΛΙΟ :Το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό αδυνατεί κυρίως να αντιµετωπίσει περιπτώσεις ψυχολογικής κακοποίησης (69%). 177 ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 2 Το δεύτερο ερωτηµατολόγιο απευθύνετε σε ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Αυτοί είναι οι πρώτοι που τις περισσότερες φορές ακούν τα προβλήµατα των κακοποιηµένων ατόµων και έρχονται σε τόσο στενή επαφή που απαιτείται κάποιες φορές και η ψυχολογική υποστήριξη τους. Αρκετά άτοµα από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό έχουν συναντήσει κακοποιηµένα άτοµα, οι οποίοι πιστεύουν κιόλας ότι το φαινόµενο της κακοποίησης είναι συχνό στις µέρες µας. Συχνότερη είναι η σωµατική κακοποίηση και τα θύµατα κυρίως είναι παιδιά. Τα αποτελέσµατα της έρευνας δείχνουν ότι τα κακοποιηµένα άτοµα αντιµετωπίζουν δυσκολία στο να εκµυστηρευτούν ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης ακόµα και στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό. Παρόλα αυτά µερικές φορές τα κακοποιηµένα άτοµα ζητούν ψυχολογική υποστήριξη αλλά όχι πάντα. Όλοι µας γνωρίζουµε ότι υπάρχουν κάποια θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης. Αυτά τα µέτρα είναι όµως αποτελεσµατικά; Το µεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησαν ότι αυτά τα µέτρα ∆ΕΝ είναι αποτελεσµατικά. Αποτελεσµατικές όµως είναι οι γνώσεις που πήρε το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό από τις σχολές που αποφοίτησε για αυτό κιόλας η πλειοψηφία των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν περιπτώσεις κακοποίησης που δεν ανταποκρίθηκαν επαρκώς. Ένα µικρότερο ποσοστό από τους ερωτηθέντες που απάντησαν ότι δεν ανταποκρίθηκαν επαρκώς πιστεύουν ότι δεν µπόρεσαν να αντιµετωπίσουν την ψυχολογική κακοποίηση, ενώ την σωµατική κακοποίηση την αντιµετώπιζαν πάρα πολύ καλά. Και αυτό το µικρό ποσοστό όµως καλά θα ήταν να εξαλειφθεί για να µπορέσουµε να έχουµε µια καλή σωµατική και ψυχολογική υγεία. Εποµένως καλό θα ήταν να ανωτατοποιηθούν οι σχολές ώστε να µεγαλώσουν τα όρια των γνώσεων και να ανεβαίνει το επίπεδο της υγείας. 178 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 3 Θα απευθύνεται σε άτοµα του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. ΕΡΩΤΗΣΗ 1 Πιστεύετε ότι το φαινόµενο της κακοποίησης είναι συχνό στις µέρες µας ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΑΝΤΡΕΣ 57 ΣΥΝΟΛΟ 39 ΠΟΣΟΣΤΟ 96 96 0 4 4 4 57 43 100 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 1 ΟΧΙ 4% ΝΑΙ 96% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «πιστεύετε ότι το φαινόµενο της κακοποίησης είναι συχνό στις µέρες µας;» Οι 96 από αυτούς δηλαδή το 96% απάντησαν ναι, ενώ οι 4 δηλαδή το 4% απάντησαν όχι. ΣΧΟΛΙΟ :Ένα σηµαντικό ποσοστό (96%) πιστεύει ότι το φαινόµενο της κακοποίησης είναι συχνό στις µέρες µας. 179 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 Ποιες κατηγορίες ατόµων πιστεύετε ότι πέφτουν συχνότερα θύµατα κακοποίησης ; ΠΑΙ∆ΙΑ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΗΛ. ΑΤΟΜΑ ΑΜΕΑ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 24 30 ΑΝΤΡΕΣ 13 27 ΣΥΝΟΛΟ 37 57 ΠΟΣΟΣΤΟ % 37 57 0 3 57 3 0 43 3 3 100 3 3 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 1 ΠΑΙ∆ΙΑ 2 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 3% 3% 3 ΗΛ.ΑΤΟΜΑ 37% 4 ΑΜΕΑ 57% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «ποιες κατηγορίες ατόµων πιστεύετε ότι πέφτουν συχνότερα θύµατα κακοποίησης;»Οι 37 από αυτούς δηλαδή το 37% απάντησαν τα παιδιά ,οι 57 δηλαδή το 57% απάντησαν οι γυναίκες, οι 3 από αυτούς δηλαδή το 3% απάντησαν τα ηλικιωµένα άτοµα και 3 άτοµα το 3% απάντησαν τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες. ΣΧΟΛΙΟ :Συχνότερα πέφτουν θύµατα κακοποίησης οι γυναίκες (57%) ακολουθούν τα παιδιά (37%) και λιγότερο συχνά οι δύο άλλες κατηγορίες όπως προκύπτει από την έρευνα. 180 ΕΡΩΤΗΣΗ 3 Πιστεύετε ότι τα κακοποιηµένα άτοµα κοινοποιούν µε ευκολία ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης; ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕΣ 3 54 57 ΑΝΤΡΕΣ 1 42 43 ΣΥΝΟΛΟ 4 96 100 ΠΟΣΟΣΤΟ % 4 96 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 3 ΝΑΙ 4% ΟΧΙ 96% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «πιστεύετε ότι τα κακοποιηµένα άτοµα κοινοποιούν µε ευκολία ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης;»Οι 96 από αυτούς δηλαδή το 96% απάντησαν αρνητικά, ενώ 4 δηλαδή το 4% απάντησαν θετικά . ΣΧΟΛΙΟ :Τα κακοποιηµένα άτοµα κοινοποιούν µε δυσκολία ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης όπως απάντησαν το 96% των ερωτηθέντων. 181 ΕΡΩΤΗΣΗ 4 Σε ποιον πιστεύετε ότι το κοινοποιούν ευκολότερα; Οικογένεια Φιλικό Υπηρ. Υγείας Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 8 36 13 57 ΑΝΤΡΕΣ 13 23 7 43 ΣΥΝΟΛΟ 21 59 20 100 ΠΟΣΟΣΤΟ % 21 59 20 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 4 20 21 Οικογένεια Φιλικό Υπηρ. Υγείας 59 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «σε ποιον πιστεύετε ότι το κοινοποιούν ευκολότερα;»21 από αυτούς δηλαδή το 21% απάντησαν στην οικογένειά τους, 59 δηλαδή το 59% απάντησαν στο φιλικό τους περιβάλλον, 20 από αυτούς δηλαδή το 20% στις υπηρεσίες υγείας. ΣΧΟΛΙΟ :Τα κακοποιηµένα άτοµα κοινοποιούν ευκολότερα το γεγονός ότι έχουν πέσει θύµατα κακοποίησης στους φίλους τους και λιγότερο εύκολα στην οικογένειά τους και στις υπηρεσίες υγείας. 182 ΕΡΩΤΗΣΗ 5 Νοµίζετε ότι τα άτοµα που έχουν κακοποιηθεί επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών; ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 12 45 57 ΑΝΤΡΕΣ 10 33 43 ΣΥΝΟΛΟ 22 78 100 ΠΟΣΟΣΤΟ % 22 78 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 5 22% ΝΑΙ ΌΧΙ 78% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «νοµίζετε ότι τα άτοµα που έχουν κακοποιηθεί επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών;»78 άτοµα απάντησαν θετικά δηλαδή το 78%,ενώ 22 άτοµα δηλαδή το 22% απάντησαν αρνητικά . ΣΧΟΛΙΟ : Τα κακοποιηµένα άτοµα δεν επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών όπως φαίνετε από την έρευνα (78%) 183 ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ 5 Ναι – και γιατί; ΕΚ∆ΙΚΗΣΗ ΤΙΜΩΡΙΑ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 4 4 4 ΑΝΤΡΕΣ 2 3 5 ΣΥΝΟΛΟ 6 7 9 ΠΟΣΟΣΤΟ % 27,2 31,8 40 12 10 22 100 ΝΑΙ 27,2 40 ΕΚ∆ΙΚΗΣΗ ΤΙΜΩΡΙΑ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ 31,8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Στο υποερώτηµα «εάν ναι και γιατί;» από τους 22 ερωτηθέντες οι 6 δηλαδή το 27,2% πιστεύουν για να εκδικηθούν τους δράστες, 7 δηλαδή το 31,8% για να τιµωρηθούν ώστε να µην ξανά συµβεί, ενώ 9 δηλαδή το 40% για κάποιον άλλο λόγο (π.χ. απόδόση δικαιοσύνης). ΣΧΟΛΙΟ :Η κυριότερη αιτία που επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών είναι η απόδοση δικαιοσύνης ενώ ακολουθούν οι τιµωρία και η εκδίκηση. 184 ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ 5 Όχι- και γιατί; ΦΟΒΟΣ ΝΤΡΟΠΗ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 29 10 6 ΑΝΤΡΕΣ 18 13 2 ΣΥΝΟΛΟ 47 23 8 ΠΟΣΟΣΤΟ % 60,2 29,5 10,3 45 33 78 100 ΣΥΝΟΛΟ ΟΧΙ 29,5 10,3 ΦΟΒΟΣ ΝΤΡΟΠΗ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ 60,2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Στο υποερώτηµα «εάν όχι και γιατί;»Από τους 78 ερωτηθέντες οι 47 δηλαδή το 60,2% απάντησε επειδή φοβούνται, οι 23 δηλαδή 29,5% απάντησαν από ντροπή ενώ 8 άτοµα το 10,3% έδωσαν άλλη απάντηση. ΣΧΟΛΙΟ :Η αιτία που δεν επιδιώκουν την ποινική δίωξη των δραστών είναι κυρίως επειδή φοβούνται. 185 ΕΡΩΤΗΣΗ 6 Σας έχουν αποκαλύψει ποτέ άτοµα ότι έχουν κακοποιηθεί; ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 18 39 57 ΑΝΤΡΕΣ 10 33 43 ΣΥΝΟΛΟ 28 72 100 ΠΟΣΟΣΤΟ % 28 72 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 6 28% ΝΑΙ ΌΧΙ 72% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «σας έχουν αποκαλύψει ποτέ άτοµα ότι έχουν κακοποιηθεί;»72 άτοµα δηλαδή το 72 % απάντησαν αρνητικά ενώ το 28 άτοµα δηλαδή το 28% απάντησαν θετικά. ΣΧΟΛΙΟ :Το φαινόµενο της κακοποίησης δεν αποκαλύπτεται εύκολα αφού το 72% δεν γνωρίζουν κάποια περίπτωση κακοποίησης. 186 ΕΡΩΤΗΣΗ 7 Νοµίζετε ότι θα µπορούσατε να προσφέρετε βοήθεια σε άτοµα που έχουν κακοποιηθεί; ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 47 10 57 ΑΝΤΡΕΣ 30 13 43 ΣΥΝΟΛΟ 77 23 100 ΠΟΣΟΣΤΟ % 77 23 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 7 23% ΝΑΙ ΌΧΙ 77% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «νοµίζετε ότι θα µπορούσατε να προσφέρετε βοήθεια σε άτοµα που έχουν κακοποιηθεί;»Οι 77 από αυτούς δηλαδή το 77% απάντησαν ναι, ενώ 23 το 23 % απάντησαν όχι. ΣΧΟΛΙΟ :Τα άτοµα του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου έχουν την θέληση και πιστεύουν ότι µπορούν να βοηθήσουν σε µια περίπτωση κακοποίησης. 187 ΕΡΩΤΗΣΗ 8 Νοµίζετε ότι έχετε υποστεί εσείς κακοποίηση; ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 6 51 57 ΑΝΤΡΕΣ 2 41 43 ΣΥΝΟΛΟ 8 92 100 ΠΟΣΟΣΤΟ % 8 92 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 8 8% ΝΑΙ ΌΧΙ 92% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «νοµίζετε ότι έχετε υποστεί εσείς κακοποίηση;»Οι 92 δηλαδή το 92% απάντησαν όχι ενώ 8 δηλαδή το 8% απάντησαν ναι. ΣΧΟΛΙΟ :Ένα µεγάλο ποσοστό το 92% υποστηρίζουν ότι δεν έχουν υποστεί οι ίδιοι κακοποίηση. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι ερωτηθέντες θεώρησαν σαν κακοποίηση µόνο τη σωµατική. 188 ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑ 8 Εάν ναι, τι είδους κακοποίηση; ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚ Η ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 3 0 ΑΝΤΡΕΣ 1 0 ΣΥΝΟΛΟ 4 0 ΠΟΣΟΣΤΟ % 50 0 3 1 4 50 6 2 8 100 Σύνολο ΝΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΗ 50% 50% ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ 0% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Στο υποερώτηµα «εάν ναι, τι είδους κακοποίηση;»Οι 4 δηλαδή το 50% απάντησαν σωµατική, ενώ 4 δηλαδή το 50% απάντησαν ψυχολογική. ΣΧΟΛΙΟ :Η σωµατική και η ψυχολογική κακοποίηση είναι εξίσου συχνές. 189 ΕΡΩΤΗΣΗ 9 Πιστεύετε ότι τα υπάρχοντα θεραπευτικά αντιµετώπισης είναι αποτελεσµατικά; ΝΑΙ ΌΧΙ Σύνολο ΓΥΝΑΙΚΕ Σ 10 47 57 ΑΝΤΡΕΣ 13 20 43 ΣΥΝΟΛΟ 23 77 100 και νοµικά µέτρα ΠΟΣΟΣΤΟ % 23 77 100 ΕΡΩΤΗΣΗ9 23% ΝΑΙ ΌΧΙ 77% ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «πιστεύετε ότι τα υπάρχοντα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης είναι αποτελεσµατικά;»Οι 77 δηλαδή το 77% απάντησαν αρνητικά, ενώ 23 δηλαδή το 23% απάντησαν θετικά ΣΧΟΛΙΟ :Όπως προκύπτει από την έρευνα τα υπάρχοντα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης ∆ΕΝ είναι αποτελεσµατικά. 190 ΕΡΩΤΗΣΗ 10 Ποιοι τρόποι βοήθειας µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε περίπτωση κακοποίησης; ΓΥΝΑΙΚΕ Σ ΙΑΤΡΟΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ - ΗΘΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ Συνολο ΣΥΝΟΛΟ 12 4 3 1 15 5 15 5 35 4 2 57 27 9 3 43 35 13 5 100 35 13 5 100 ΕΡΩΤΗΣΗ 10 13% 5% ΠΟΣΟΣΤΟ % ΑΝΤΡΕΣ ΙΑΤΡΟΝΟΣΗΛΕΥΤΙ ΚΗ ΝΟΜΙΚΗ 15% 5% ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΗΘΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ 62% ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :Από τους 100 ερωτηθέντες στην ερώτηση «ποιοι τρόποι βοήθειας µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε περίπτωση κακοποίησης;»Οι 15 δηλαδή το 15% απάντησαν ιατρονοσηλευτική βοήθεια, οι 5 δηλαδή το 5% απάντησαν νοµική βοήθεια, οι 35 το 35% ψυχολογική – ηθική βοήθεια και 13 το 13% απάντησαν οικονοµική, ενώ 5 το 5% απάντησαν κάτι άλλο. ΣΧΟΛΙΟ :Το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο πιστεύει ότι η καλύτερη βοήθεια που µπορεί να προσφέρει στα κακοποιηµένα άτοµα είναι η ψυχολογική – ηθική. 191 ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 3 Το τρίτο ερωτηµατολόγιο απευθύνετε σε άτοµα του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Του συνόλου αυτού τα άτοµα διαφέρουν κατά πολύ µεταξύ τους όπως π.χ. στην ηλικία, στο επάγγελµα, στις γνώσεις, κ.α. για αυτό και οι απόψεις τους έχουν µεγάλη σηµασία για την έρευνα, γιατί οι απόψεις τους διαφέρουν είτε πολύ είτε λιγότερο. Όλοι οι ερωτηθέντες πιστεύουν ότι το φαινόµενο της κακοποίησης είναι συχνό στις µέρες µας και συνήθως πέφτουν θύµατα κακοποίησης οι γυναίκες. Το κακό των κακοποιηµένων γυναικών είτε άλλων κακοποιηµένων ατόµων είναι ότι δεν κοινοποιούν µε ευκολία το πρόβληµα τους. Αυτό όµως δεν είναι και τόσο καλό γιατί δεν παίρνουν την βοήθεια, την στήριξη που θα έπρεπε. Εάν όµως κοινοποιήσουν το πρόβληµα τους, το κάνουν συνήθως στους φίλους τους, ούτε στην οικογένεια τους, ούτε στις υπηρεσίες υγείας που είναι ειδικότερες για τέτοια προβλήµατα. Με όποιον πάντως και να συζητήσουν θα τους αναφέρει και την ποινική δίωξη των δραστών. Το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο πιστεύει ότι τα περισσότερα κακοποιηµένα άτοµα θα ζητήσουν την ποινική δίωξη των δραστών λόγω απόδοσης δικαιοσύνης, ενώ ένα αρκετά µικρότερο ποσοστό το 22% απάντησαν ότι δεν θα επιδιώξουν την ποινική δίωξη των δραστών µε την δικαιολογία ότι τα θύµατα φοβούνται. Όπως προαναφέραµε τα κακοποιηµένα άτοµα δεν κοινοποιούν ότι είναι θύµατα κακοποίησης για αυτό τον λόγο πολύ λίγα είναι τα άτοµα που γνωρίζουν κάποια περίπτωση κακοποίησης. Ένα αρκετά ενδιαφέρον συµπέρασµα που βγήκε από την έρευνα είναι ότι το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο πιστεύει ότι θα µπορούσε να προσφέρει βοήθεια σε κακοποιηµένα άτοµα. Αυτό είναι ένα πολύ αισιόδοξο µήνυµα, γιατί δείχνει την θέληση ενός µεγάλου ποσοστού να προσφέρει την βοήθεια του στους συνανθρώπους του. Από τους 100 ανθρώπους που απάντησαν στο ερωτηµατολόγιο µόνο 8 άτοµα αποκάλυψαν ότι έχουν κακοποιηθεί οι ίδιοι και έχουν υποστεί σωµατική και ψυχολογική κακοποίηση. Τα πιστεύω των ερωτηθέντων στο θέµα ποιοι τρόποι βοήθειας µπορούν να χρησιµοποιηθούν, αναφέρουν κατά πρώτο λόγο την ψυχολογική – ηθική βοήθεια και δεύτερη έρχεται η ιατρονοσηλευτική . Και τέλος ένα συµπέρασµα που βγήκε από την έρευνα και δεν µας τιµάει σαν κοινωνικό σύνολο και µας κάνει να χάνουµε την εµπιστοσύνη µας είναι ότι το µεγαλύτερο ποσοστό το 77% πιστεύουν ότι τα θεραπευτικά και νοµικά µέτρα αντιµετώπισης δεν είναι αποτελεσµατικά. Εάν αυτό έχει γίνει πιστευτό από το σύνολο δεν θα µπορέσουν να βοηθηθούν ποτέ τα κακοποιηµένα άτοµα. 192 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ 1. Ψυχολογική υποστήριξη και διαπαιδαγώγηση σε άτοµα που βιώνουν την κακοποίηση. 2. ∆ιεύρυνση των κέντρων υποδοχής κακοποιηµένων ατόµων, ώστε να µπορούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε περισσότερα άτοµα, όχι µόνο στα µεγάλα αστικά κέντρα αλλά και στην περιφέρεια. 3. Οικονοµική ενίσχυση και αύξηση του προσωπικού των κέντρων αυτών. 4. Προβολή από τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης των κέντρων αυτών και των υπηρεσιών που προσφέρουν 5. Συχνή και συστηµατική πληροφόρηση του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου για την έννοια και τις µορφές της κακοποίησης µέσω των Μ.Μ.Ε. (π.χ. τηλεόραση ).(Επειδή οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η µόνη µορφή κακοποίησης είναι η σωµατική.) 6. Ενηµέρωση για την ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου για την αντιµετώπιση περιπτώσεων κακοποίησης 7. Θεραπευτική αντιµετώπιση όχι µόνο των σωµατικών συνεπειών της κακοποίησης αλλά και των ψυχολογικών. 8. Βελτίωση των κοινωνικών και οικονοµικών συνθηκών των ατόµων που υφίστανται κακοποίηση (εύρεση εργασίας – επανένταξη τους στην κοινωνία, καταπολέµηση ανεργίας ). 9. Επέκταση των Κ.Ε.Θ.Ι. σε όλους τους νοµούς της Ελλάδας, µε σκοπό την εκπαίδευση, επαγγελµατική κατάρτιση, την πληροφόρηση, την απασχόληση και την κοινωνική µέριµνα. 10. Αναβάθµιση και ενίσχυση από την πολιτεία για περισσότερα προγράµµατα οικογενειακού προγραµµατισµού 11. ∆ηµιουργία «ΣΧΟΛΩΝ ΓΟΝΕΩΝ» για ενηµέρωση και ψυχολογική ενίσχυση των ατόµων που πρόκειται να γίνουν γονείς και αυτών που ήδη είναι, µε σκοπό την πρόληψη των φαινοµένων ΒΙΑΣ. 12. Βελτίωση των υπηρεσιών υγείας (οικονοµική ενίσχυση, πρόσληψη προσωπικού όλων των απαραίτητων ειδικοτήτων ). 13. Ο ποινικός κώδικας προτείνουµε να γίνει αυστηρότερος στην εκδίκαση τέτοιων περιπτώσεων. (Εκδίκαση σε συντοµότερο χρονικό διάστηµα, αυστηρότερες ποινές και παροχή δωρεάν νοµικών συµβούλων στα κακοποιηµένα άτοµα ). 14. Εξασφάλιση σεβασµού και εµπιστοσύνης των κακοποιηµένων ατόµων από τα µέσα ενηµέρωσης ώστε να µην εκµεταλλεύονται το πρόβληµα τους για λόγους κερδοσκοπικούς. 193 15. Καλύτερη αστυνόµευση για τον περιορισµό των περιπτώσεων κακοποίησης και προστασία των ατόµων που ήδη έχουν δεχτεί κακοποίηση ώστε να µην γίνει επανειληµµένη. 16. Αναβάθµιση των σπουδών στις σχολές υγείας και πρόνοιας και ειδικότερα µεγαλύτερη εµβάθυνση στα κοινωνικά θέµατα όπως π.χ. της σωµατικής, ψυχολογικής κακοποίησης όσο και των άλλων µορφών κακοποίησης. 17. Πρόταση για την υποχρεωτική διδασκαλία του µαθήµατος «οικογενειακού προγραµµατισµού» σε όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης. 18. Εφαρµογή κοινοτικής νοσηλευτικής µε περισσότερα προγράµµατα αγωγής υγείας στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (σχολείο, κοινότητα, υπηρεσίες υγείας κ.α.). 19. Με την ίδρυση σχολιατρικών υπηρεσιών που θα διαθέτουν κοινωνικό λειτουργό, ψυχολόγο και σχολικό νοσηλευτή. Οι οποίοι µπορούν να παίζουν σηµαντικό ρόλο στην πρόληψη του προβλήµατος. 20. Με προγράµµατα εκπαίδευσης εκπαιδευτικών που θα ειδικεύονται σε θέµατα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. 21. ∆ηµιουργία τηλεφωνικών γραµµών για παιδία και γυναίκες και γενικότερα σε άτοµα που θέλουν ψυχολογική ενίσχυση. 194 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ – ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΠΑΙ∆ΙΩΝ :ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ(επιµέλεια Ελένη Αγάθωνος – Γεωργοπούλου, Β έκδοση, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1991) 2. Η ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ :ΤΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ (εκδόσεις Π. Κουτσούµπος α.ε.,Αθήνα 1985) 3. Η ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΓΥΝΑΙΚΑ :Λένορ Oυόκερ (εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1989) 4. Η ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ :(επιµέλεια Ι.Ν. Νέστορος ,εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1992) 5. Η ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΑΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ :Βασίλη βουϊδάσκη, δεύτερη έκδοση, (εκδόσεις Γρηγόρη Αθήνα 1987) 6. ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ (UNICEF) Φεκ 192/2.12.92. 7. Ο∆ΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ :ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ, επιµέλεια :Ε. Αγάθωνος – Γεωργοπούλου, Αθήνα 1998 8. ΥΓΕΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ :επιστηµονική επιµέλεια :Γ. Κυριόπουλος, Ευγ. Γεωργούση, Β. Μαργαριτίδου, Χ. Συµεωνίδου, ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ 9. ΑΙΜΟΜΙΞΙΑ :Β. Αρτινοπούλου, νοµική βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995 10. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ – ΠΑΙ∆ΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ – ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ :επιµέλεια :Ελένη Αγάθωνος – Γεωργοπούλου, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ, Αθήνα 1993 11. ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ :Σ. Γκίκα (εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 1995) 12. Η ΚΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ :M.Herbert, (εκδόσεις Ελληνικά γράµµατα), Αθήνα 1998 13. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (Τόµος Α) : ∆. Γεώργας, (εκδόσεις πανεπιστηµίου Αθηνών) 14. ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ∆ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ :∆ρ. Κων/νος Πιάνος, (3η έκδοση, εκδόσεις Έλλην, Αθήνα 1998) 15. ΕΦΗΒΕΙΑ, Η ΑΓΡΙΑ ΗΛΙΚΙΑ :Αλεξάνδρα Βαγιέχο – Ναχέρα, (εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ, Αθήνα 1997) 16. ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ :Ελ. Κυριακίδου (έκδοση δεύτερη, εκδόσεις «Η ΤΑΒΙΘΑ», Αθήνα 1997 17. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΑΙ∆ΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ (τόµος β), M. Herbet, (εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1989) 195 196