ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟ Ι∆ΡΥΜΑ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
by user
Comments
Transcript
ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟ Ι∆ΡΥΜΑ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟ Ι∆ΡΥΜΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ∆ΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΟΡΩΝ ΟΜΑ∆Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ΚΡΟΚΟΥ ΕΛΕΝΗ –ΛΑΡ∆Α ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΡΗΤΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2005 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ……………………………………………………………………... 5 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ...........................................................................5 1.2 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ...................................................................................6 1.2.1 Γενικά.....................................................................................................6 1.2.2 Κλιµατολογικά Στοιχεία ........................................................................7 1.2.2.1 Θερµοκρασία- Βροχοπτώσεις............................................................7 1.2.2.2 Χιόνι – Χαλάζι – Παγετός .................................................................8 1.2.2.3 Υγρασία – Νέφωση – Ηλιοφάνεια.....................................................8 1.2.2.4 Άνεµοι ................................................................................................9 1.3 ΙΣΤΟΡΙΑ ........................................................................................................9 1.4 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ...............................................................................................14 1.4.1 Γενικά...................................................................................................14 1.4.2 Μαζικός τουρισµός ..............................................................................15 1.4.3 Εναλλακτικός τουρισµός .....................................................................16 1.4.3.1 Ιαµατικός τουρισµός (Θερµαλισµός )..............................................17 1.4.3.2 Αγροτουρισµός ................................................................................17 1.4.3.3 Πολιτιστικός τουρισµός ...................................................................18 2 ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ......................................................................................19 3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ............................................................................................21 3.1 ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ ..............................................................21 3.1.1 Γενικά...................................................................................................21 3.1.2 Χλωρίδα ...............................................................................................21 3.1.2.1 Χερσαία χλωρίδα .............................................................................21 3.1.3 Θαλάσσιο περιβάλλον..........................................................................27 3.1.3.1 Θαλάσσια χλωρίδα...........................................................................28 3.1.3.2 Θαλάσσια πανίδα .............................................................................28 3.1.4 Περιβαλλοντικά προβλήµατα στο χερσαίο περιβάλλον της Ικαρίας...30 3.1.4.1 Πυρκαγιές ........................................................................................30 3.1.4.2 Υπερβόσκηση ..................................................................................31 3.1.4.3 Εκχεσώρσεις ....................................................................................33 3.1.4.4 Ασθένειες .........................................................................................33 3.1.4.5 Χιονοθλασίες - ανεµοριψίες ............................................................33 3.1.5 Υποβάθµιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος .......................................33 3.1.5.1 Εντατική και παράνοµη αλιεία ........................................................33 3.1.5.2 Ρίψη ξένων σωµάτων στη θάλασσα.................................................33 3.1.5.3 Κακή εκτέλεση κατασκευαστικών έργων........................................34 3.1.5.4 Απόρριψη τοξικών ουσιών ..............................................................34 3.1.6 Γεωλογία ..............................................................................................34 2 3.1.6.1 Μορφολογία.....................................................................................34 3.1.6.2 Κύρια εκµεταλλεύσιµα πετρώµατα και ορυκτά ..............................35 3.1.6.3 Υπάρχουσες συνθήκες εκµετάλλευσης ...........................................38 3.1.7 Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας............................................................39 3.1.7.1 Οι θεραπευτικές ενδείξεις των Ιαµατικών πηγών της Ικαρίας ........41 3.1.7.2 Η λουτρόπολη Θερµών....................................................................41 3.1.7.3 Οι Ιαµατικές πηγές Λευκάδος..........................................................42 3.2 ∆ΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ...................................................................43 3.2.1 Οικιστική ανάπτυξη .............................................................................43 3.2.1.1 Η εξέλιξη των οικισµών...................................................................43 3.2.1.2 Παραδοσιακή αρχιτεκτονική ...........................................................44 3.2.1.3 Σηµερινή Κατάσταση.......................................................................47 3.2.2 Υφιστάµενο δίκτυο µεταφορών...........................................................47 3.2.2.1 Τα µονοπάτια ...................................................................................47 3.2.2.2 Σηµερινό οδικό δίκτυο.....................................................................49 3.2.2.3 Άλλα δίκτυα συγκοινωνίας ..............................................................49 3.2.3 Ανανεώσιµες πηγές ενέργειας .............................................................50 3.2.3.1 Υδατικοί πόροι.................................................................................50 3.2.3.2 Αιολικό δυναµικό.............................................................................51 3.3 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.............................................................................................51 3.3.1 Αρχαιολογικοί χώροι και µνηµεία .......................................................51 3.3.2 Μοναστήρια και εκκλησίες..................................................................52 3.3.3 Μουσεία ...............................................................................................53 3.3.4 Τοπικές παραδόσεις .............................................................................53 3.3.5 Αθλητικές εκδηλώσεις .........................................................................55 3.3.6 Κέντρα πολιτισµού ..............................................................................55 3.4 ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ............................................................................................55 3.5 ΥΓΕΙΑ..........................................................................................................56 3.6 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ..............................................................56 3.6.1.1 Πρωτογενής τοµέας .........................................................................57 3.6.1.2 ∆ευτερογενής τοµέας .......................................................................64 3.6.1.3 Τριτογενής τοµέας ...........................................................................66 3.7 ∆ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ.....................................................................72 3.8 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ...........................................75 3.8.1 Ενότητα 1. Ταυτότητα του δείγµατος των πληροφορητών .................75 3.8.2 Ενότητα 2. Η Ικαρία ως τόπος µόνιµης κατοικίας: θετικά και αρνητικά στοιχεία του νησιού .............................................................................................78 3.8.3 Ενότητα 3. Αξιολόγηση των φυσικών πόρων και ιδιαιτεροτήτων του νησιού – Τουρισµός .............................................................................................84 3.9 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ...................................................95 3.9.1 Συνεντεύξεις δηµάρχων Ευδήλου και Ραχών ......................................95 3.9.2 Συνέντευξη δηµάρχου Αγίου Κηρύκου ...............................................96 4 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ........................................................................................................98 5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ...............................................................................................102 5.1 Ελληνική ....................................................................................................102 5.2 ∆ιαδίκτυο ...................................................................................................103 6 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...................................................................................................108 6.1 Παράρτηµα 1. Ερωτηµατολόγιο έρευνας. .................................................108 6.3 Παράρτηµα 3 ............................................................................................115 3 6.4 6.5 6.6 Παράρτηµα 4. ...........................................................................................119 Παράρτηµα 5. Φωτογραφικό Υλικό. ........................................................125 Παράρτηµα 6. Εξόριστοι και ξένοι περιηγητές για την Ικαρία. ...............129 4 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στην Ικαρία, όπως και στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου παρατηρείται τα τελευταία χρόνια µείωση του πληθυσµού και αλλαγή της πληθυσµιακής σύνθεσης µε µεγαλύτερη την αντιπροσώπευση της τρίτης ηλικίας. Οι πιο δηµιουργικές ηλικίες εγκαταλείπουν το νησί µε σκοπό την εύρεση εργασίας στα µεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Η αλλαγή αυτή έχει επέλθει κυρίως λόγω της µεταβολής των κοινωνικοοικονοµικών δοµών (εγκατάλειψη της γεωργίας σε µικρή κλίµακα, στροφή προς τον τριτογενή τοµέα κ.λπ.) η οποία συνετέλεσε στην κατάργηση της οικονοµικής αυτονοµίας του νησιού. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η διαθεσιµότητα φυσικών πόρων και πολιτιστικών-πολιτισµικών στοιχείων του νησιού και το ενδεχόµενο ανάπτυξης και αξιοποίησής τους µε στόχο τη δηµιουργία πόλων έλξης τουριστών (µε την ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού) και κατά συνέπεια τη συγκράτηση του πληθυσµού. Ειδικότερα, καταγράφονται, αναλύονται και αξιολογούνται α) οι διαθέσιµοι φυσικοί πόροι του νησιού (ιαµατικές πηγές, περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, αιολικό δυναµικό) και η κατάσταση αξιοποίησής τους σήµερα, β) η υφιστάµενη υποδοµή (οικιστική ανάπτυξη, δίκτυο συγκοινωνιών), γ) τα ιδιαίτερα πολιτισµικά και πολιτιστικά του στοιχεία καθώς και δ) οι απόψεις των ανθρώπων, που είτε διαµένουν στο νησί είτε κατάγονται από αυτό, σχετικά µε τη δυνατότητα και την ανάγκη αξιοποίησης των πόρων αυτών για τον συγκεκριµένο σκοπό. Εποµένως, απώτερος στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση της δυνατότητας ανάπτυξης του εναλλακτικού τουρισµού, µέσα από την αξιοποίηση των υφιστάµενων πόρων και ιδιαιτεροτήτων, και δηµιουργίας των απαραίτητων συνθηκών για τη συγκράτηση του οικονοµικά παραγωγικού πληθυσµού στο νησί. 5 1.2 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 1.2.1 Γενικά Η Ικαρία ανήκει στο σύµπλεγµα των ανατολικών νησιών του κεντρικού Αιγαίου. Οι συντεταγµένες του ∆υτικού άκρου του νησιού είναι 370 30΄ βόρειο και 250 55΄ανατολικό και του Ανατολικού άκρου 370 42΄ βόρειο και 260 35΄ανατολικό. Η έκτασή της είναι 255,4 Km2. Έχει σχήµα επίµηκες και η απόσταση µεταξύ των ακραίων σηµείων (δυτικού και ανατολικού) είναι 40 χιλιόµετρα. Η περίµετρός της είναι 98 χιλιόµετρα. Το πλάτος ελαττώνεται από ∆υσµάς προς Ανατολάς. Το µέσο πλάτος στο δυτικό τµήµα είναι 10 χλµ. και στο ανατολικό είναι 6 χλµ. Η έκτασή του είναι 255,4 Km2 τετραγωνικά χιλιόµετρα. Σε όλο το µήκος του νησιού εκτείνεται µια συνεχής οροσειρά που το χωρίζει στα δύο, ο Αθέρας1. Το ύψος των κορυφών της οροσειράς αυτής κυµαίνεται από 600 έως 1037 µέτρα (υψηλότερη κορυφή η Μέλισσα). Συνέπεια αυτής της διάταξης του Αθέρα είναι η διαίρεση του νησιού σε δύο τµήµατα, το βόρειο και το νότιο. Το ανάγλυφο είναι ιδιαίτερα έντονο στο Νότιο τµήµα όπου οι κλίσεις φτάνουν και το 80%. Το βόρειο τµήµα έχει οµαλότερο ανάγλυφο, µε γενικές κλίσεις 30-50% και χαρακτηρίζεται από βαθιές και µακριές αυλακώσεις µε κατεύθυνση κυρίως από Νότο προς Βορρά ως και τη θάλασσα (ρέµα Χάλαρη, ρέµα Χάρακα, ρέµα Μύρσωνα, ρέµα Βουτσιδέ, ρέµα Άρη). Εξαίρεση της ορεογραφικής διαµόρφωσης του Αθέρα αποτελεί η περιοχή της Μεσαριάς όπου διαπιστώνεται µικρή προεξοχή, η λεγόµενη Κεφάλα και η οποία έχει κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο. Το νησί περιελάµβανε µέχρι πρόσφατα έναν δήµο και έντεκα κοινότητες και αριθµούσε συνολικά 73 οικισµούς. Με την εφαρµογή του σχεδίου «Καποδίστριας» (Νόµος 2539/1995 για την «Ανασυγκρότηση της Πρωτοβάθµιας Αυτοδιοίκησης»), η διοικητική δοµή του αποτελείται από τρεις δήµους (Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου και Ραχών), στους οποίους έχουν προσαρτηθεί οι επιµέρους κοινότητες. Η Ικαρία µαζί µε τα νησιά Φούρνους αποτελεί την επαρχία Ικαρίας του νοµού Σάµου µε πρωτεύουσα τον Άγιο Κήρυκο. Ο Άγιος Κήρυκος βρίσκεται στο νοτιανατολικό τµήµα της Ικαρίας και είναι σήµερα το σπουδαιότερο λιµάνι του νησιού. Ο δεύτερος σηµαντικότερος οικισµός είναι ο Εύδηλος, που αποτελεί το δεύτερο λιµάνι. Η ηλικία της Ικαρίας υπολογίζεται στα 400 – 600 εκατοµµύρια έτη. Ο πληθυσµός του νησιού ανέρχεται στους 8.354 κατοίκους (Ε.Σ.Υ.Ε., απογραφή 2001). Το κλίµα, λόγω της γεωγραφικής του θέσης και της επίδρασης της θάλασσας που το περιβάλλει, χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακό θαλάσσιου χαρακτήρα, µε µέσο ετήσιο θερµοµετρικό εύρος που φτάνει τους 18,4 0C, µε ήπιο χειµώνα, χωρίς συχνές και µεγάλες πτώσεις της θερµοκρασίας, ξηρό και θερµό κατά το θέρος, απαλλαγµένο όµως πολύ υψηλών θερµοκρασιών, µε ανοµβρία κατά τη θερινή περίοδο. 1 Στην αρχαιότητα αναφερόταν και ως Πράµνος. 6 Φωτογραφία 1. Παλαιός χάρτης Ικαρίας Φωτογραφία 2. Τουριστικός χάρτης Ικαρίας. 1.2.2 Κλιµατολογικά Στοιχεία2 Το κλίµα της Ικαρίας λόγω της γεωγραφικής θέσης της και της επίδρασης της θάλασσας χαρακτηρίζεται ως µεσογειακό, θαλασσίου χαρακτήρα, µε ήπιο χειµώνα και παρατεταµένο καλοκαίρι. Η ξηροθερµική περίοδος είναι µακρά (διαρκεί περισσότερο των 5 µηνών) µε ελάχιστες βροχοπτώσεις, µικρή υγρασία αέρος, υψηλές ένας θερµοκρασίες και υψηλής εντάσεως ανέµους. Στο νησί υπάρχει 3 0 µετεωρολογικός σταθµός κοντά στον Άγιο Κήρυκο (γεωγραφικό πλάτος 37 37΄, γεωγραφικό µήκος 260 18΄), σε υψόµετρο 20µ. 1.2.2.1 Θερµοκρασία- Βροχοπτώσεις Με βάση τα στοιχεία του µετεωρολογικού σταθµού για την περίοδο 1980-1994 η µέση ετήσια θερµοκρασία ανέρχεται σε 19,80C που αποδεικνύει τον µεσογειακό χαρακτήρα του κλίµατος. Η µεγαλύτερη µέση µηνιαία θερµοκρασία παρουσιάζεται 2 Για την συγγραφή των κεφαλαίων 1.2. 2 χρησιµοποιήθηκε υλικό από το πρόγραµµα TERRA LORE (2000) 3 Μ.Σ. 7 το µήνα Αύγουστο και είναι 27,60C και η µικρότερη τον Φεβρουάριο µε 110C.Ως θερµή περίοδος θεωρείται το τρίµηνο Ιουνίου-Αυγούστου. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του ίδιου µετεωρολογικού σταθµού, το µέσο ετήσιο ύψος βροχής ανέρχεται σε 631,80 χιλιοστά. Από την επεξεργασία των µέσων µηνιαίων βροχοπτώσεων προκύπτει ο πίνακας κατανοµής βροχοπτώσεων κατά εποχές. Οι ηµέρες βροχής κυµαίνονται από 65-80 το χρόνο, µε πιο βροχερό µήνα το ∆εκέµβριο, µε µέσο αριθµό ηµερών βροχής 12 ηµέρες και λιγότερο βροχερό τον Ιούλιο. Τα στοιχεία βροχόπτωσης και θερµοκρασίας παρουσιάζονται στο Σχήµα 1. Μ έση θερµοκρασία (°C) / 2 25 Μ έση βρο χό π τω ση (cm ) 20 15 10 5 ∆ΕΚΕΜ ΒΡ ΙΟΣ ΝΟΕΜ ΒΡ ΙΟΣ ΟΚΤ ΩΒΡ ΙΟΣ Σ ΕΠΤ ΕΜ ΒΡ ΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣ Τ ΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ Μ ΑΙΟΣ ΑΠΡ ΙΛΙΟΣ Μ ΑΡ Τ ΙΟΣ ΦΕΒΡ ΟΥΑΡ ΙΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡ ΙΟΣ 0 Σχήµα 1: Βροχοθερµικό διάγραµµα Ικαρίας (στοιχεία από Ε.Μ.Υ.) 1.2.2.2 Χιόνι – Χαλάζι – Παγετός Πτώση χιονιού δεν παρατηρείται πολλές φορές. Συνήθως εµφανίζεται το ∆εκέµβριο και Φεβρουάριο. Παγετός δεν παρατηρείται. Σπάνια παρατηρείται πτώση χαλαζιού 2,2 ηµέρες ετησίως, κυρίως το διάστηµα από ∆εκέµβριο έως Απρίλιο. 1.2.2.3 Υγρασία – Νέφωση – Ηλιοφάνεια Η µέση ετήσια υγρασία του αέρα φτάνει το 50 – 75%, µε µέγιστη κατά το µήνα ∆εκέµβριο που συµπίπτει µε τη µέγιστη βροχόπτωση και ελάχιστη κατά τους µήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Η νέφωση εµφανίζεται συχνότερα την περίοδο Νοεµβρίου – Απριλίου. Αντίθετα, η ηλιοφάνεια µεγιστοποιείται κατά την περίοδο Μαΐου – Σεπτεµβρίου. 8 1.2.2.4 Άνεµοι Στην Ελλάδα ο χώρος που έχει τις µεγαλύτερες ταχύτητες του ανέµου είναι οι Κυκλάδες ανάµεσα στη Μύκονο και την Ικαρία, µία συστάδα των νησιών που είναι το καλύτερο δυναµικό της χώρας και ένα από τα καλύτερα στην Ευρώπη. Στην Ευρώπη οι ταχύτητες του ανέµου κυµαίνονται περί τα 6-7 µέτρα το δευτερόλεπτο, µέσες ετήσιες τιµές, ενώ στην Ελλάδα 7-8 µέτρα το δευτερόλεπτο. Από τις µετρήσεις που έγιναν στο Περδίκι της Ικαρίας, η µέση ταχύτητα του ανέµου είναι περί τα 10 µέτρα το δευτερόλεπτο, που σηµαίνει ότι η Ικαρία βρίσκεται στην περιοχή µε το υψηλότερο δυναµικό της χώρας, αλλά και του Ευρωπαϊκού χώρου γενικότερα. Οι διευθύνσεις των ανέµων που επικρατούν στο νησί είναι κυρίως βόρειοι και βορειοανατολικοί, που πνέουν ιδιαίτερα κατά το καλοκαίρι και λιγότερο νότιοι και νοτιοδυτικοί που παρατηρούνται περισσότερο το χειµώνα. Οι εντάσεις των ανέµων που επικρατούν στη διάρκεια του χρόνου είναι µε σειρά συχνότητας 1 Beaufort (21,68%), 2Β (18,20%), 3Β (16,7%), 4Β (15,68%), 5Β (9,36%), 6Β (5,06%) και άπνοια (11,48%). Οι άνεµοι µε τη µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης είναι οι βόρειοι µε ποσοστό 30,5%, ακολουθούν οι βορειοανατολικοί µε ποσοστό εµφάνισης 15,5% και κατόπιν οι νότιοι µε ποσοστό 14,8%. Οι λιγότεροι συχνοί είναι οι ανατολικοί µε συχνότητα µόλις 1,9% και ακολουθούν οι νοτιοανατολικοί µε συχνότητα 5%. 1.3 ΙΣΤΟΡΙΑ4 Η Ικαρία πριν από το σηµερινό της όνοµα, είχε τα ονόµατα Μάκρις, ∆ολίχη (λόγω του σχήµατός της), Ιχθυόεσσα (από το πλήθος των ψαριών της) και Ανεµόεσσα (από τη σφοδρότητα των ανέµων της). Οι αρχαίοι, όπως προκύπτει από κείµενα και επιγραφές, µεταξύ των οποίων και οι φορολογικοί κατάλογοι των χρόνων της Αθηναϊκής Συµµαχίας, ονόµαζαν το νησί Ίκαρον. Κυρίαρχα αποδεκτή είναι η εκδοχή της προέλευσης του ονόµατος από τον Ίκαρο. Είναι γνωστή από τη µυθολογία η φυγή του ∆αίδαλου µε το νεαρό γιο του Ίκαρο, από την Κρήτη όπου τους κρατούσε αιχµαλώτους ο βασιλιάς Μίνωας. Φτιάχνοντας φτερά δραπέτευσαν πετώντας από την Κρήτη. Ψηλά, στον Αθέρα, ο Ίκαρος παράκουσε τις εντολές του πατέρα του και αποµακρύνθηκε σε δυσθεώρατα ύψη µε αποτέλεσµα η υψηλή θερµοκρασία των ηλιακτίδων να λιώσει το κερί µε το οποίο ήταν κολληµένα τα φτερά του. Ο Ίκαρος έπεσε µε ορµή στη θάλασσα και πνίγηκε. Έτσι το πέλαγος ονοµάστηκε Ικάριο και το νησί Ικαρία. Η εκδοχή αυτή δεν γίνεται δεκτή από ορισµένους, όπως ο ερευνητής Μποχάρτους, που υποστηρίζει ότι το όνοµα προέκυψε από τη λέξη Ι/κώρ, που είναι απόδοση στα Φοινικικά του ονόµατος Ιχθυόεσσα. Βασική θεότητα της αρχαίας ικαριακής ευλάβειας ήταν η Ταυροπόλος Άρτεµις που εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ικαρία στο κέντρο του ιερατικού της κράτους, στο παράλιο της θέσεως Νας, όπου χτίστηκε το καλλιµάρµαρο Πανιώνιο Ιερό µε το 4 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 1.3 χρησιµοποιήθηκε υλικό από: Μελλάς (2001) 9 υποδειγµατικό ουρανόπεµπτο ξόανο της θεάς, το φερµένο εκεί από τον Ορέστη, από τους Ταύρους. Άλλη µεγάλη θεότητα των Ικαρίων ήταν ο ∆ιόνυσος, τον οποίο, φτασµένο µε το κλίµα της αµπέλου και τη γυναικεία στρατιά του από την ενδότερη Ασία, ο ελληνικός κόσµος πίστευε, από ελλιπή ενηµέρωση, γεννηµένο στην Ίκαρο όπως και την άµπελο πρωτοφυτεµένη στον Πράµνο, όρος του ίδιου νησιού5. Αρχαϊκοί χρόνοι Η Ικαρία ήταν κατοικηµένη από τη λίθινη ακόµη εποχή. Αργότερα κάνουν την παρουσία τους στο νησί τα προελληνικά φύλλα που είχαν κατακλύσει τον ελληνικό χώρο: Κάρες, Λέλεγες ή και Πελασγοί. ∆εν έλειψε για αρκετά χρόνια και η παρουσία Κρητών ή Φοινίκων που ήταν οι θαλασσοκράτορες της µακρινής εκείνης εποχής. Στον 8ο π.χ. αιώνα υπάρχει ιστορική µαρτυρία ότι πλήθη Ιώνων αποίκων, προερχόµενων από την αρχαιότατη πόλη της Μικράς Ασίας Μίλητο, κατέκλυσαν το νησί. Κατά τον 6ο π.χ. αιώνα οι Ικάριοι υπήρξαν υποτελείς του τύραννου της Σάµου Πολυκράτη. Την τύχη των Ιωνικών Πόλεων που υποδουλώθηκαν στους Πέρσες ακολούθησε προσωρινά και η Ικαρία, που υποτάχθηκε το 512 π.χ. Αφότου όµως πέρασε οριστικά ο Περσικός κίνδυνος µε τη ναυµαχία της Σαλαµίνας, η Ικαρία (Οινόη και Θέµα) έγινε σταθερός σύµµαχος των Αθηνών και αποτέλεσε µέλος της Αθηναϊκής Συµµαχίας, µέχρι την υποταγή των Αθηνών στο βασίλειο της Μακεδονίας. Σε αυτούς τους χρόνους και ίσως νωρίτερα ιδρύθηκαν στην Ικαρία και οι πρώτες πόλεις: η Οινόη, οι Θέρµαι και το ∆ράκανον. Στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και έπειτα, στους αγώνες των διαδόχων του, η Ικαρία υπέστη πολλές συµφορές, ιδιαίτερα από τη µάστιγα των πειρατών. Ειδικά στον 2ο π.χ. αιώνα ο πληθυσµός της παρουσιάζει ελάττωση και εµφανίζονται στο νησί πολλοί µέτοικοι, Σάµιοι και Λέριοι. Τελικά η Ικαρία περιέρχεται στο βασίλειο της Περγάµου για να κληροδοτηθεί στη συνέχεια από τον βασιλιά της Περγάµου Άτταλο τον Γ΄ στην κοσµοκράτειρα Ρώµη, το 133 π.χ. Ρωµαϊκή Εποχή Στους Ρωµαϊκούς χρόνους η Ικαρία µαστίζεται από τους πειρατές της Κιλικίας. Προσωρινά ανακουφίζεται από την εξόντωσή τους από τον Ρωµαίο στρατηγό Ποµπήιο. Ο Οκτάβιος παραχώρησε την Ικαρία στους Σαµίους. Κατά την Ρωµαιοκρατία, σύµφωνα µε τα γραφόµενα Ρωµαίων συγγραφέων, ανεξέλεγκτοι τυραννίσκοι διορίστηκαν στην Ικαρία οι οποίοι υπό την σκιά του νόµου έκαναν αρπαγές και κατασχέσεις καθιστώντας τη ζωή των κατοίκων αβάσταχτη. Τον 2ο µ.χ. αιώνα και επί Νέρωνα όπως όλα σχεδόν τα νησιά έτσι και η Ικαρία δέχτηκε µεγάλο αριθµό εξόριστων. 5 Όρος Αθέρας. 10 Στα χρόνια των διωγµών των χριστιανών η Ικαρία γίνεται καταφύγιο των κατατρεγµένων. Τον 3ο µ.Χ. αιώνα οι Γότθοι λεηλάτησαν τη νησιωτική Ελλάδα µε χιλιάδες σκάφη. Ακολούθησαν λοιµοί και σεισµοί µε καταστροφικές συνέπειες στα νησιά και στα Μικρασιατικά παράλια. Οι πειρατικές επιδροµές, που έλαβαν χώρα τον 4ο µ.Χ. αιώνα, ολοκλήρωσαν τον όλεθρο των νησιωτών µε επακόλουθο την ερήµωση πολλών νησιών. Στο τέλος των Ρωµαϊκών χρόνων η Ικαρία βρίσκεται σε παρακµή και µαρασµό. Βυζάντιο Η Ικαρία στους Βυζαντινούς καιρούς χρησίµευε ως τόπος εξορίας για την εκτόπιση προσώπων του βασιλικού γένους και άλλων επιφανών, ιδιαίτερα επικίνδυνων για το θρόνο. Όπως όλα τα νησιά του Αιγαίου που έµεναν απροστάτευτα λόγω της συνεχούς απασχόλησης του Βυζαντινού κράτους στους πολέµους µε τους βαρβάρους, έτσι και η Ικαρία στη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων υφίσταται τα πάνδεινα από τις πειρατικές καταδροµές. Έχοντας όµως το πλεονέκτηµα του ιδιαίτερου φυσικού χαρακτήρα του νησιού µε τις απόκρηµνες δασωµένες πλαγιές και τα υπόγεια καταφύγια, οι κάτοικοι εξασφάλισαν την επιβίωσή τους µαζί µε την αρχαιότροπη διάλεκτό τους. Κατά τον 6ο µ.Χ. αιώνα ξέσπασαν στο Αιγαίο οι καταδροµές των Σαρακηνών που έµελλαν να συνεχιστούν επί αιώνες, η Ικαρία όµως «καταδασωµένη» από τις βουνοκορφές της ως και τα παράλια από δέντρα αιώνων, µε ορεινά «κακοπέρατα», µε τους «ραούς» (τα ρήγµατα της γης), τους απρόσιτους κρηµνούς, τα υπόγεια «κατοικητήρια» τα «χωστοκέλια» µε είσοδο κατακαλυµµένη από θάµνους αιωνόβιους, όπλισε τους Ικάριους µε υποδειγµατική αντιπειρατική εµπειρία και δυνατότητα που τους εξασφάλισε την επιβίωσή τους. Το βιοτικό αδιέξοδο των κατοίκων ολοκλήρωναν οι πάµπολλοι κρατικοί υπάλληλοι που λυµαίνονταν τα νησιά. Τον 11ο µ.Χ. αιώνα κατατάραξε το πέλαγος ο τροµερός πειρατής Τζαχάς. Από την καταδροµή του Βενετσιάνου δόγη ∆οµένικου Μικέλη, του επονοµαζόµενου από τους πατριώτες του «Τρόµου των Γραικών» και την σκλαβιά που επέβαλλε υπέφεραν ιδιαίτερα οι Ικάριοι. Ακολούθησαν νέες εισβολές από Μαλτέζους, Γενοβέζους και Λογγοβαρδούς πειρατές που όπως λέγεται ξεπέρασαν σε ωµότητα τους προηγούµενους. Τον 13ο µ.Χ. αιώνα έκανε επιδροµές στα νησιά ο φοβερός Γενοβέζος πειρατής Γκαφόρε (ο Καφοίρης των Βυζαντινών) και στη συνέχεια Βενετοί, Πιζανοί, Γενοβέζοι, Αµαλφινοί, Καλαβρέζοι,Σικελοί και Τούρκοι των Μικρασιατικών Παραλίων ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (το 1204) τα νησιά κληρώθηκαν από Βενετσιάνους, εκτός από την Ικαρία η οποία είχε βρεθεί 13 χρόνια πριν από την Άλωση υπό την εξουσία του Γενοβέζου Βενεδίκτου Ά Ζαχαρία. Μετά το νέο πέρασµά της στο Βυζαντινό κράτος (1329-1346) κατακτήθηκε από τους Γενοβέζους Ιουστινιανούς για να γίνει στη συνέχεια αποκλειστικό κτήµα των Ιουστινιανών Αραγκίων. 11 Στην αρχή των Βυζαντινών χρόνων δηµιουργούνται συνθήκες ευνοϊκές για το νησί. Ο πληθυσµός του αυξάνεται λόγω των Γοτθικών επιδροµών και εξοριών πολλών επιφανών Βυζαντινών από τους αυτοκράτορες. Αλλά και µετά, µε τις επιδροµές Αράβων, Μαλτέζων, Γενουησιών πολλοί καταφεύγουν εδώ για ασφάλεια, ώστε για κάποιο χρόνο ο πληθυσµός του νησιού να υπολογίζεται περίπου στις 70.000. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 µ.Χ. η Βενετία καταλαµβάνει την Ικαρία. Η Ικαρία έµεινε υπό τους Φράγκους Βαγιεσιάνους µέχρι το 1362 και µετά υπό τους Φράγκους Αραγκίους της Γενούης µέχρι το 1484. Περιήλθε κατόπιν στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου που την κράτησαν µέχρι το 1521, οπότε περιήλθε στην κατοχή των Τούρκων. Τουρκοκρατία Με την Άλωση της Πόλης το 1453 οι Σάµιοι καθώς και οι πλούσιοι Ικάριοι πήγαν στη Χίο για κοινή άµυνα προς τους Τούρκους, που φαίνονταν απειλητικοί για τα νησιά του Αιγαίου. Η µεγάλη όµως πλειοψηφία των Ικάριων εµπιστευόµενοι την, σωτήρια κατά το παρελθόν, δυνατότητα απόκρυψής τους παρέµειναν στο νησί κρυµµένοι τόσο καλά και οργανωµένα, ώστε έδιναν την εντύπωση ότι το νησί έχει ερηµωθεί. Εγκαινίασαν έτσι µια νέα τακτική: κατήργησαν τη µέρα και αποφάσισαν να κυκλοφορούν και να ασχολούνται µε τις εξωτερικές τους δουλείες κατά τη διάρκεια της νύκτας. Με τις πρωτότυπες κρυψώνες, που είχαν ήδη από την περίοδο των πειρατών, και µε την εξόντωση των σκύλων κατάφεραν να στερεώσουν την εντύπωση ότι η Ικαρία είχε ερηµωθεί. Έτσι απέφυγαν τους Τούρκους και τις επιδροµές του Μπαρµπαρόσα το 1537 και έκαναν πάλι την εµφάνισή τους όταν δόθηκαν αξιόχρεες εγγυήσεις από τους Σουλτάνους. Τότε εµφανίστηκε στην Ικαρία και ο πρώτος αγάς, τον οποίο έριξαν σε έναν τροµερό γκρεµνό. Οι αγάδες κυβέρνησαν το νησί µέχρι τον Απρίλιο – Μάιο του 1821, οπότε οι κάτοικοι κατέλυσαν την Τουρκική εξουσία και πήραν ενεργό µέρος στον αγώνα. Στην επανάσταση του 1821 πολλοί Ικάριοι ανήκαν στη Φιλική Εταιρεία και η Ικαρία χρησίµευε ως αρµόδιο ναύλοχο του στόλου προσφέροντας είδη παραγωγής της και καταβάλλοντας το µέρος του δανείου που της αντιστοιχούσε από την κυβέρνηση. Το 1823 η Πάτµος αναγνωρίσθηκε ως Επαρχία κι σε αυτήν ανήκαν επίσης η Ικαρία, η Λέρος και η Κάλυµνος. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου όµως το 1830 οι Μεγάλες ∆υνάµεις αποφάσισαν τον ανασκλαβωµό των νησιών αυτού του συµπλέγµατος στους Τούρκους. Με την εύρεση του ατµού, αργότερα, και τα νέα δεδοµένα που δηµιουργήθηκαν, η µόνη διέξοδος για τους Ικάριους ήταν η µετανάστευση, κυρίως προς τη Βόρεια Αµερική. Το 1911 η Ιταλία ήρθε σε πόλεµο µε την Τουρκία και η πρώτη κατέλαβε τα ∆ωδεκάνησα µέχρι τη γειτονική Πάτµο. Οι Ικάριοι τότε οργανωµένοι και µε την υπόσχεση της κυβερνήσεως των Αθηνών ξεσηκώθηκαν και στις 17 Ιουλίου του 1912 πέτυχαν την ανεξαρτησία τους. Ιδρύθηκε έτσι η Ελεύθερη Πολιτεία Ικαρίας. Καθορίσθηκε σηµαία, που ήταν κυανή και έφερε λευκό σταυρό στο κέντρο και ο ύµνος της Πολιτείας (Φωτ. 3). 12 Στο σύντοµο βίο της η Ελευθέρα Πολιτεία Ικαρίας οργάνωσε τη διοίκηση, εξέδωσε εφηµερίδα, λειτούργησε τελωνείο, ταχυδροµείο, δικαστήρια και συγκρότησε δύναµη χωροφυλακής και ακτοφυλακής. Στις 4 Νοεµβρίου 1912 πραγµατοποιήθηκε στον Εύδηλο η επίσηµη τελετή ένωσης της Ικαρίας µε την Ελλάδα που αναγνωρίσθηκε διεθνώς µε τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913. Φωτογραφία 3. Σηµαία Ικαρίας. Μετά την απελευθέρωση Στην Ικαρία, µετά την απελευθέρωση δηµιουργήθηκε ένα ιδιόµορφο είδος νοικοκυριού, όπου κάθε οικογένεια ασχολείται µε όλες τις γεωργικές, κτηνοτροφικές και άλλες εργασίες, προσβλέποντας στην αυτοκατανάλωση προκειµένου να εξασφαλιστεί η επιβίωσή της. Η φτώχεια και η σκληρή ζωή οδήγησαν σε µεγάλη εσωτερική (προς Αθήνα) και εξωτερική (κυρίως προς Η.Π.Α. και Αυστραλία) µετανάστευση σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Για πολλούς η Ικαρία είναι γνωστή κυρίως σαν τόπος εξορίας και αυτό ως ένα βαθµό είναι σωστό, ιδιαίτερα µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο και τον Εµφύλιο. Όταν ξεκίνησε ο εµφύλιος σπαραγµός, το 1946 και ιδιαίτερα το 1947 ένας µέγας αριθµός εξόριστων οδηγήθηκε στην Ικαρία, το «κόκκινο νησί». Για 3 χρόνια περίπου ήταν περισσότεροι οι εξόριστοι από τους κατοίκους. 13 1.4 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ6 1.4.1 Γενικά Ο τουρισµός αποτελεί φαινόµενο των σύγχρονων κοινωνιών της µεταπολεµικής περιόδου. Εκφράζει την ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για ξεκούραση και ανανέωση των σωµατικών και ψυχικών του δυνάµεων, για ψυχαγωγία και διασκέδαση, για αλλαγή του χώρου και των παραστάσεών του, για φυγή από την καθηµερινότητα και αναζήτηση του νέου, του διαφορετικού. Ως σύγχρονο οικονοµικό και κοινωνικό φαινόµενο έχει πάρει πια µαζικό χαρακτήρα. Από προνόµιο των πλουσίων, έγινε δικαίωµα των εργαζοµένων, των µη προνοµιούχων, των πολλών. Οι παράγοντες που συνέβαλλαν κυρίως στην αλµατώδη ανάπτυξη του τουρισµού µεταπολεµικά, ήταν η αύξηση των εισοδηµάτων και του ελεύθερου χρόνου στις ανεπτυγµένες χώρες, η µεγάλη ανάπτυξη των µεταφορών και τέλος η ανάπτυξη του οργανωµένου µαζικού και τελικά φτηνού τουρισµού. Ο µαζικός τουρισµός αποτελεί το είδος του τουρισµού που έχει επικρατήσει και αυτό οφείλεται κυρίως στο ιδιαίτερα χαµηλό κόστος µεταφοράς και διαµονής που επιτυγχάνει. Ο ρόλος του για την οικονοµική ανάπτυξη αναµένεται να αναπτυχθεί περαιτέρω στο µέλλον, καθόσον ο ελεύθερος χρόνος, οι διακοπές, η αναψυχή κερδίζουν µια κεντρική θέση στις σύγχρονες κοινωνίες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες ο τουρισµός έχει αποδείξει καθαρά ότι έχει τη δυνατότητα να δηµιουργεί πλούτο και οικονοµική άνθηση για ολόκληρες περιφέρειες και προορισµούς, θέσεις εργασίας και ευηµερία για τους κατοίκους τους. Περιοχές και τόποι στηρίζονται ή προσβλέπουν σε αυτόν για το µέλλον τους. Ο τουρισµός είναι ένας από τους ισχυρότερους οικονοµικούς τοµείς στα Ευρωπαϊκά κράτη και την Ελλάδα. Οι τουριστικές δραστηριότητες στην Ε.Ε. αποδίδουν µέχρι 12% του ΑΕΠ ΚΑΙ 6% της απασχόλησης . Όλοι αυτοί οι αριθµοί αναµένεται να αυξηθούν στο µέλλον, όχι όµως το ίδιο για όλους τους προορισµούς. Παρατηρείται µια συνεχή αύξηση του τουρισµού που συνεχώς αλλάζει µορφές, µετασχηµατίζεται και διαφοροποιείται. Γίνεται µια πιο σύνθετη οικονοµική δραστηριότητα. Ο µαζικός τουρισµός παραµένει ο κυρίαρχος τύπος, αλλά και άλλοι τύποι τουρισµού που αφορούν τον πολιτισµό, το περιβάλλον, την υγεία, τη θρησκεία, την εκπαίδευση, κ.λ.π. έχουν εµφανιστεί και αναπτύσσονται µε τον χρόνο. Αυτές οι µορφές τουρισµού απεικονίζουν µεταξύ των άλλων προτιµήσεις για την περιβαλλοντική ποιότητα και για µια πιο ενεργό και συµµετοχική µορφή αναψυχής. ∆ιακοπές κοντά στη φύση, για εξερεύνηση και άσκηση κερδίζουν µε το χρόνο έναντι του παραδοσιακού τουριστικού µοντέλου “ ήλιος, άµµος ,θάλασσα7”. Σήµερα ένα σηµαντικό µέρος (περίπου 60%) όλου των τουριστικών δραστηριοτήτων εξαρτώνται από το φυσικό περιβάλλον (διαθεσιµότητα των πόρων, της οµορφιάς, κ.λ.π.), ενώ περίπου το 40% των τουριστικών δραστηριοτήτων βασίζονται στα αστικά ή πολιτιστικά στοιχεία. 6 7 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 1.4 χρησιµοποιήθηκε υλικό από www.minagric.gr/greek/. Το τρίπτυχο “ seas ,sun, sand”. 14 1.4.2 Μαζικός τουρισµός Οι τουριστικοί προορισµοί διαµορφώνουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατά τους φτιάχνοντας συστηµατικά την αλυσίδα µε τις επιµέρους δραστηριότητες του τουριστικού προϊόντος. Η προσφορά της ποιότητας και της υψηλότερης αξίας στις υπηρεσίες, παρέχει τη δυνατότητα σε ένα προορισµό να αυξήσει τις τιµές και να αναµένει καλύτερα οικονοµικά αποτελέσµατα. Τα τουριστικά προϊόντα σήµερα έχουν µεγαλύτερη εξάρτηση από την περιβαλλοντική ποιότητα. Αντίθετα η υποβάθµιση της περιβαλλοντικής ποιότητας από την υπέρ-συσσώρευση των τουριστικών δραστηριοτήτων σε µια περιοχή, φέρνει τα αντίθετα οικονοµικά αποτελέσµατα. Υπάρχουν πολλοί τουριστικοί προορισµοί που προσφέρουν λίγο πλούτο, µικρή οικονοµική άνθηση και σηµαντικές κοινωνικές και περιβαλλοντολογικές βλάβες. Μερικοί από αυτούς ήταν περιζήτητοι στο παρελθόν και τώρα αντιµετωπίζουν µείωση της ζήτησης και τον περιορισµό των εσόδων. Αυτοί οι προορισµοί µε την υπέρ-ανάπτυξή τους απαξιώθηκαν και σήµερα αναζητούν το κλειδί της επιβίωσης µε τη συµπίεση του κόστους και την προσφορά όλο και πιο φτηνών υπηρεσιών. Ο µαζικός τουρισµός είναι ίσως η µοναδική οικονοµική δραστηριότητα που παρουσιάζει αυτοκαταστροφικά φαινόµενα. Η υπέρ-ανάπτυξή του ή η άναρχη ανάπτυξή του, οδηγεί συνήθως στην αυτοκατάργησή του, δηλαδή στην εξάλειψη των λόγων και αιτίων που συνέβαλαν στην ανάπτυξή του. Τα φαινόµενα αυτοκαταστροφής είναι έντονα σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας αλλά και σε άλλες µεσογειακές περιοχές. Περιοχές ευνοηµένες από τη φύση και την ιστορία, εξαιτίας της έντονης τουριστικής ανάπτυξης απαξιώθηκαν, αλλοιώθηκαν και ποιοτικά υποβαθµίστηκαν, µε αποτέλεσµα να χάσουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατά τους και να οδηγηθούν µεσοπρόθεσµα σε οικονοµική ύφεση και µαρασµό. Η υψηλή συγκέντρωση των τουριστικών δραστηριοτήτων σε στενές παραθαλάσσιες περιοχές αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Ελληνικού και Μεσογειακού τουρισµού. Η Ευρωπαϊκή Μεσόγειος θεωρείται ως η µεγαλύτερη τουριστική περιοχή στον κόσµο. Η τουριστική ανάπτυξη συγκεντρώνεται στις ήδη πυκνά εποικηµένες ακτές. Στην Ελλάδα σχεδόν το 90% των δραστηριοτήτων του τουρισµού και της αναψυχής βρίσκονται µπροστά στις ακτές και τα µικρά νησιά. Η Ελληνική γαλάζια, ζεστή και καθαρή θάλασσα, οι ήπιες κλιµατικές συνθήκες µε την ηλιοφάνεια, προσέλκυσαν ένα µεγάλο τουριστικό ρεύµα στις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές, πράγµα που προσανατόλισε µονοδιάστατα την ανάπτυξή τους. Αυτό το ρεύµα και η παράκτια συγκέντρωση, µε το χρόνο µετατράπηκε σε παράκτια εξάπλωση, σε ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη. Έτσι σε µια σχετικά σύντοµη χρονική περίοδο, η χωρίς έλεγχο ανάπτυξη του τουρισµού στις παράκτιες ζώνες, δηµιούργησε πολλά προβλήµατα και αδιέξοδα. Νησιά: Τα νησιά αποτελούν τους σηµαντικότερους τόπους προορισµού τουριστών στην Ελλάδα. Η τουριστική ανάπτυξή τους συνέβαλε στην οικονοµική ανάπτυξη και την απασχόληση, στη βελτίωση υποδοµών και υπηρεσιών τους. Εντούτοις δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αυτή η ανάπτυξη πραγµατοποιήθηκε µε σοβαρά αρνητικά αποτελέσµατα στο δοµηµένο και φυσικό περιβάλλον τους, στην οικονοµία και την κοινωνία τους. Τα µικρά νησιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις αρνητικές επιδράσεις της εντατικής ανάπτυξης τουρισµού εξ’ αιτίας της εύθραυστης σχέσης µεταξύ οικονοµίας – κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Σήµερα εκφράζεται µια αυξανόµενη ανησυχία σχετικά µε τις επιδράσεις από την ανάπτυξη τουρισµού στα µικρά νησιά, αφού δεν υπάρχει σεβασµός στην κλίµακα και την φέρουσα ικανότητά τους. 15 1.4.3 Εναλλακτικός τουρισµός8 Εναλλακτικός Τoυρισµός είναι εκείνες οι µορφές τουριστικής δραστηριότητας που ξεφεύγουν από τις παραδοσιακές µορφές του τουρισµού αναψυχής και οι οποίες σχετίζονται µε τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά µιας περιοχής ενώ σε µερικές µορφές υπάρχει έντονο το στοιχείο της περιπέτειας. Ο εναλλακτικός τουρισµός αποσκοπεί στην επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου σε 12 µήνες και την εκµετάλλευση του δυναµικού κάποιων περιοχών οι οποίες δεν συνδέονται στενά µε δραστηριότητες παραδοσιακών µµορφών τουρισµού. Μερικές από τις µορφές εναλλακτικού τουρισµού είναι ο Αγροτουρισµός, ο Οικοτουρισµός, ο Ιαµατικός τουρισµός (Θερµαλισµός), ο τουρισµός Περιπέτειας, ο Συνεδριακός τουρισµός, ο Θρησκευτικός τουρισµός, ο Πολιτιστικός τουρισµός, ο Γεωτουρισµός, ο Θαλάσσιος τουρισµός κ.α. (Πίνακας 1) Οι µορφές αυτές τουρισµού συνδέοντα στενά µε την αναπτυσσόµενη τάση προς τον «τουρισµό ειδικών ενδιαφερόντων», που περιλαµβάνει τουριστικά ενδιαφέροντα σε ειδικευµένα περιβάλλοντα. Οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού αποτελούν µια ήπια, περιορισµένη και ελεγχόµενη δραστηριότητα. Μια εναλλακτική µορφή τουρισµού είναι και πρέπει να είναι µια «ποιοτική µορφή τουρισµού». Σκοπός είναι η προσέλκυση µικρότερου αριθµού, οικονοµικά ευκατάστατων τουριστών, που δαπανούν περισσότερα και µένουν για µεγαλύτερα χρονικά διαστήµατα, από ότι οι συνήθεις τουρίστες. Η δραστηριότητα αυτή µπορεί να αποφέρει σηµαντικά οικονοµικά οφέλη µε µικρότερες περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Το περιβάλλον εδώ, δεν αντιµετωπίζεται ως «υποδοχέας» για την ανάπτυξη του τουρισµού αλλά αντίθετα ο τουρισµός αναπτύσσεται µε βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τους περιορισµούς του φυσικού περιβάλλοντος, όπως και τις κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες της κάθε περιοχής. Η αειφορία σε αυτή τη περίπτωση, δε στηρίζεται µόνο στην προστασία των πόρων και οικοσυστηµάτων, ούτε µόνο στην τουριστική δραστηριότητα, αλλά στην αναγνώριση της εξάρτησης και της συµβιωτικής σχέσης τουρισµού – ανάπτυξης και ποιότητας περιβάλλοντος. Η Ελλάδα διαθέτει αφθονία πόρων για τη δυνητική προσέλκυση τουριστικού ρεύµατος προσανατολισµένου σε οικολογικά ενδιαφέροντα. Ο πλούτος των φυσικών και πολιτιστικών πόρων και τοπίων αποτελεί ιδιαίτερο συγκριτικό πλεονέκτηµα για πολλές αγροτικές περιοχές. Πίνακας 1: Ειδικές µορφές τουρισµού (Πηγή: Βαρβαρέσος 1998). 1. Κοινωνικός τουρισµός 14. Εκπαιδευτικός τουρισµός 2. Κοινωνικός τουρισµός επαγγελµατικών ενώσεων 15. Θρησκευτικός τουρισµός 16. Συνεδριακός τουρισµός 3. Αγροτοτουρισµός (διάφοροι τύποι) 17. Εκθεσιακός τουρισµός 4. Συµπλέγµατα αγροτοτουρισµού σε 8 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 1.4.3 χρησιµοποιήθηκε υλικό από www.minagric.gr/greek/. 16 σύγχρονους οικισµούς 18. Τουρισµός κινήτρων 5. Τουρισµός στην ύπαιθρο 19. Επαγγελµατικός τουρισµός 6. Τουρισµός τρίτης ηλικίας 20. Ορεινός τουρισµός 7. Αθλητικός τουρισµός 21. Χειµερινός τουρισµός 8. Περιηγητικός τουρισµός 22. Γυµνιστικός τουρισµός 9. Θαλάσσιος τουρισµός 23. Χρονοµεριστική µίσθωση 10. Οικολογικός τουρισµός 24. Τουρισµός περιπέτειας 11. Τουρισµός υγείας 25. Τουρισµός σε οργανωµένα τουριστικά χωριά (clubs) 12. Ιαµατικός τουρισµός 26. Τουρισµός σε θεµατικά πάρκα 13. Πολιτιστικός τουρισµός 1.4.3.1 Ιαµατικός τουρισµός (Θερµαλισµός ) Ο Θεραπευτικός Τουρισµός είναι µία επιλεκτική µορφή Τουρισµού µε σηµαντικά οικονοµικά πλεονεκτήµατα. Είναι η µορφή Τουρισµού που υφίσταται τις λιγότερες αρνητικές επιδράσεις από τυχόν δυσµενείς συγκυρίες και µπορεί να δώσει δωδεκάµηνη Τουριστική περίοδο. Ο Ιαµατικός τουρισµός λόγω της φύσης του συνδυάζεται τις περισσότερες φορές και µε προσφορά άλλων τουριστικών υπηρεσιών αναψυχής, γιατί απευθύνονται όχι µόνο σε ασθενείς αλλά και στους συνοδούς των ασθενών, καθώς και σε άλλους επισκέπτες συνήθως ανωτέρου εισοδηµατικού επιπέδου. Εξάλλου, απαιτείται η µακρά παραµονή των ατόµων σε αυτά τα θέρετρα, µεγαλύτερη από τα συνήθη τουριστικά θέρετρα, προκειµένου να φανούν τα αποτελέσµατα µιας ορισµένης θεραπείας στην οποία υποβάλλονται, ιδίως αν πρόκειται για ειδικές θεραπείες Έτσι δηµιουργούνται συγκροτήµατα που διαθέτουν όλη τη γενική και ειδική υποδοµή και το κατάλληλο περιβάλλον που απαιτείται για τον τουρισµό µακράς παραµονής όπως πάρκα πρασίνου, κήποι, ποταµοί, λίµνες, κλινικές, κέντρα θεραπείας, κατάλληλος εξοπλισµός, ειδικευµένοι γιατροί, στέγαση σχετική µε τη θεραπεία, ελεγχόµενη δίαιτα κλπ. που βοηθά στην αποτελεσµατικότητα της συγκεκριµένης θεραπείας. 1.4.3.2 Αγροτουρισµός Αγροτουρισµός ονοµάζεται η εναλλακτική εκείνη µορφή τουρισµού η οποία αναπτύσσεται σε µη τουριστικά κορεσµένες αγροτικές περιοχές και συνδέεται µε κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτισµικές αξίες, οι οποίες επιτρέπουν τόσο στους οικοδεσπότες όσο και στους φιλοξενούµενους των περιοχών αυτών να υφίστανται αλληλεπιδράσεις και να µοιράζονται εµπειρίες. Ως δραστηριότητα αναπτύσσεται από τους µόνιµους κατοίκους των περιοχών του πρωτογενούς τοµέα, οι οποίοι χρησιµοποιούν τον αγροτουρισµό ως συµπληρωµατική πηγή εισοδήµατος. Τα κύρια χαρακτηριστικά του αγροτουριστικού προϊόντος είναι: 17 Η απόλαυση του φυσικού περιβάλλοντος και η γνωριµία µε τα χαρακτηριστικά φυσικά τοπία, τα τοπία φυσικού κάλλους και την πανίδα και τη χλωρίδα των εκάστοτε περιοχών. Αγροτικές περιοχές που περιλαµβάνουν υγροβιότοπους µπορούν να συνδυάσουν την αγροτουριστική δραστηριότητα µε το λεγόµενο "τουρισµό των υγροβιότοπων" (παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας, δηµιουργία κέντρων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης κ.τ.λ.). Η επαφή και η γνωριµία µε την τοπική αγροτική πολιτιστική κληρονοµιά, τα ήθη και τα έθιµα των κατοίκων, η συµµετοχή σε τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.τ.λ. Η προσφορά διαφοροποιηµένων, υψηλής ποιότητας τουριστικών προϊόντων (π.χ. προσφορά βιολογικών παραδοσιακών προϊόντων, προϊόντων προστατευόµενης ονοµασίας προέλευσης, προστατευόµενης γεωγραφικής ένδειξης). Η παρατήρηση των γεωργικών δραστηριοτήτων και πιθανώς η συµµετοχή σε αυτές Η άσκηση παράλληλων τουριστικών δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο (ορειβασία, πεζοπορία, ανεµόπτερο πλαγιάς κ .τ .λ .). 1.4.3.3 Πολιτιστικός τουρισµός Το σύνολο των τουριστικών δραστηριοτήτων που επικεντρώνονται γύρω από τα µνηµεία πολιτισµού και της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Στον πολιτιστικό τουρισµό αποδίδεται το συγκριτικό µας πλεονέκτηµα έναντι άλλων χωρών. Τα µνηµεία και οι τοπικές παραδόσεις της Ελλάδας αποτελούν ελκυστικούς πόλους. Ωστόσο το µέρος του τουριστικού µας ρεύµατος που σχετίζεται λιγότερο ή περισσότερο µε τον πολιτισµό µας δείχνει σηµάδια υποχώρησης. Η άκρατη και εντατική εµπορική εκµετάλλευση των αρχαιολογικών χώρων, των µουσείων σχετικής κληρονοµιάς ενέχει τον κίνδυνο της βλάβης στα µνηµεία και την πολιτιστική µας κληρονοµιά. 18 2 ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Για την επίτευξη του στόχου της εργασίας πραγµατοποιήθηκε έρευνα σε δύο επίπεδα: από βιβλιογραφικές πηγές και από ερωτηµατολόγια. Α. Συγκέντρωση στοιχείων από ποικίλες πηγές Σε πρώτο επίπεδο συγκεντρώθηκαν τα στοιχεία που αφορούσαν την παρουσία, κατάσταση και διαθεσιµότητα των φυσικών πόρων, το δοµηµένο περιβάλλον του νησιού, τα ιδιαίτερα πολιτισµικά και πολιτιστικά του στοιχεία, την εξέλιξη των δηµογραφικών του παραµέτρων, την οικονοµία και την τουριστική του ανάπτυξη. Η συλλογή των στοιχείων αυτών πραγµατοποιήθηκε µε τη συγκέντρωση ανάλογης βιβλιογραφίας η οποία περιελάµβανε µελέτες, διατριβές, βιβλία ιστορικού, κοινωνικού, οικονοµικού και περιβαλλοντικού περιεχοµένου και πηγές στο δια-δίκτυο. Στατιστικά στοιχεία συλλέχτηκαν από τις βάσεις δεδοµένων της Ε.Σ.Υ.Ε., και της Γεωργικής Υπηρεσίας Ικαρίας. Για την καλύτερη απεικόνιση ορισµένων δεδοµένων δηµιουργήθηκαν θεµατικοί χάρτες µε τη χρήση Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (ArcView). Β. Ερωτηµατολόγια Σε δεύτερο επίπεδο συντάχθηκαν και συµπληρώθηκαν ερωτηµατολόγια για την καταγραφή της άποψης κατοίκων του νησιού και κατοίκων άλλων περιοχών µε καταγωγή από την Ικαρία για την αξία των υφιστάµενων πόρων και τη δυνατότητα αξιοποίησής τους. Οι ερωτήσεις ήταν συνολικά 11, εκ των οποίων ορισµένες πολλαπλής επιλογής και άλλες ανοιχτού τύπου. Με βάση τη θεµατολογία τους, οι ερωτήσεις διακρίνονται σε τρεις ενότητες: 1. Η πρώτη ενότητα αφορά στην ταυτότητα του δείγµατος των πληροφορητών της έρευνας (π.χ. ηλικία, φύλο, επίπεδο εκπαίδευσης, επαγγελµατική και οικονοµική κατάσταση, τόπος µόνιµης κατοικίας). 2. Η δεύτερη ενότητα αφορά στην περιοχή µόνιµης εγκατάστασης των πληροφορητών (π.χ. επιθυµία τόπου µόνιµης εγκατάστασης, λόγοι εγκατάλειψης του νησιού, προϋποθέσεις επιστροφής στο νησί). Επιπλέον, υπάρχουν ερωτήσεις ανοικτού τύπου για τους λόγους επιλογής και µη επιλογής της Ικαρίας ως τόπου διακοπών ή επίσκεψης. 3. Στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι απόψεις των ερωτώµενων για τη σπουδαιότητα και τις δυνατότητες αξιοποίησης των φυσικών πόρων (π.χ. ιαµατικές πηγές, δάσος του Ράντη), τις ιδιαιτερότητες και τα ήθη και έθιµα του νησιού (πανηγύρια, τρόπος ζωής, τοπίο, αρχιτεκτονική, τοπικά προϊόντα). Οι ερωτώµενοι αξιολογούν την ελκυστικότητά τους µε τα σηµερινά δεδοµένα και τη δυνατότητα ανάπτυξης και ανάδειξής τους στο µέλλον. Επίσης εξετάζεται η επιθυµία των πληροφορητών για ανάπτυξη του τουρισµού στο νησί, το είδος τουρισµού που θα ήταν κατάλληλο για το χαρακτήρα της Ικαρίας καθώς και οι αποφευκτέοι τύποι τουρισµού και οι λόγοι αποφυγής τους. Ακόµα εξετάζεται η γνώµη των ερωτώµενων για τον τρόπο οργάνωσης του τουρισµού στο νησί (π.χ. προσωπική πρωτοβουλία, τοπική αυτοδιοίκηση, διεκδίκηση εθνικών και κοινοτικών κονδυλίων). Τέλος, η επεξεργασία ολοκληρώνεται µε το µέλλον της ανάπτυξης του εναλλακτικού 19 τουρισµού στο νησί, τη διαθεσιµότητα των κατοίκων για συµµετοχή σε προγράµµατα εναλλακτικού τουρισµού και τον τρόπο συµµετοχής τους. Τα ερωτηµατολόγια, που συµπληρώθηκαν από ισάριθµους πληροφορητές, ανέρχονται σε 506. Λαµβάνοντας υπόψη τον πληθυσµό του νησιού -8.354 κάτοικοι σύµφωνα µε την απογραφή του 2001 (Ε.Σ.Υ.Ε., 2001)- το δείγµα των πληροφορητών καλύπτει το 6% του συνολικού πληθυσµού. Το 56% των ερωτηµατολογίων συµπληρώθηκε στο ∆ήµο Αγίου Κηρύκου, το 25% στο ∆ήµο Ραχών και το 19% στο ∆ήµο Ευδήλου. Τα περισσότερα ερωτηµατολόγια συµπληρώθηκαν από τους δηµότες του Αγίου Κηρύκου, τόπο κατοικίας της πλειονότητας των κατοίκων. Το 60% των ερωτηµατολογίων συµπληρώθηκαν από γυναίκες και το 40% από άντρες. Το δείγµα των 506 ατόµων είναι τυχαία επιλεγµένο. Έγινε προσπάθεια ώστε το δείγµα να είναι τυχαίο και σε ένα βαθµό αυτό επετεύχθη παρόλο που η διανοµή των ερωτηµατολογίων έγινε σε χώρους όπου συχνάζει ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός. Ως αποτέλεσµα, οι περισσότεροι εκ των πληροφορητών ήταν άτοµα της παραγωγικής ηλικίας, γεγονός επιθυµητό εφόσον η άποψη αυτής της µερίδας του πληθυσµού κρίθηκε και η σηµαντικότερη για τους σκοπούς της έρευνας. Η διανοµή έγινε σε δηµόσιους χώρους όπως δρόµοι, υπηρεσίες, σχολεία, µαγαζιά, παραδοσιακά καφενεία, καφετέριες, αλλά και από πόρτα σε πόρτα. Αυτό είχε επίσης ως αποτέλεσµα, το 12,8% των πληροφορητών να είναι µη µόνιµοι κάτοικοι του νησιού ή να µην έχουν καταγωγή από την Ικαρία και η παραµονή τους είναι προσωρινή στο νησί. Οι απαντήσεις, κάποιες από τις οποίες για λόγους επεξεργασίας κωδικοποιήθηκαν καταλλήλως, καταχωρήθηκαν σε βάση δεδοµένων (σε περιβάλλον Excel) που δηµιουργήθηκε ειδικά για τη συγκεκριµένη έρευνα µε σκοπό την καλύτερη επεξεργασία τους. Η επεξεργασία περιελάµβανε την εκτίµηση του ποσοστού (%) των απαντήσεων που λήφθηκαν σε κάθε σκέλος των ερωτήσεων από τις διαφορετικές οµάδες πληροφορητών. Η απεικόνιση των αποτελεσµάτων έγινε µε τη µορφή πινάκων και διαγραµµάτων ποικίλων τύπων. Σε κάθε διάγραµµα συµβολίζεται µε n ο αριθµός των πληροφορητών που έδωσε απάντηση στη συγκεκριµένη ερώτηση. Γ. Συνεντεύξεις Συµπληρωµατικά µε τα ερωτηµατολόγια πραγµατοποιήθηκαν και τρεις συνεντεύξεις µε σκοπό το σχηµατισµό µίας πληρέστερης εικόνας για την υφιστάµενη οικονοµική κατάσταση των δήµων του νησιού και τα έργα που πραγµατοποιήθηκαν πρόσφατα και που πρόκειται να πραγµατοποιηθούν, άµεσα ή έµµεσα, µε σκοπό την τουριστική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. Οι συνεντεύξεις έγιναν σε προσωπικό επίπεδο µε τους δηµάρχους των τριών δήµων του νησιού (Άγιος Κήρυκος, Ράχες, Εύδηλος). 20 3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3.1 ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ 3.1.1 Γενικά Η Ικαρία αποτελεί έναν επιµήκη όγκο, ασυνήθιστου µήκους (1037 µέτρα) στο κέντρο του Αιγαίου. Ο όγκος αυτός διασχίζει το νησί από ανατολικά προς τα δυτικά και το χωρίζει σε δύο τµήµατα: το νότιο, µε πλάτος 2 έως 4 Km, µε εξαιρετικά απόκρηµνο ανάγλυφο, µε γενικές κλίσεις 35-40% και κατά θέση µικρότερες και το Βόρειο µε πλάτος 5 έως 10 Km, µε οµαλότερο ανάγλυφο, µε γενικές κλίσεις 15-25% και χαρακτηρίζεται από βαθιές και µακριές αυλακώσεις από νότο προς βορρά µέχρι τη θάλασσα. Το νησί δεν έχει φυσικό λιµάνι, σε αντίθεση µε όλα τα γειτονικά νησιά (Μύκονος, Σάµος, Πάτµος, Φούρνοι κ.λπ.) που έχουν όλα εξαιρετικά φυσικά λιµάνια. Ακόµη και τα λιγοστά απάνεµα µέρη της Ικαρίας που υπήρχαν στην αρχαιότητα, µε τον καιρό προσχώθηκαν (Νας, Καραβόσταµο) ή βυθίστηκαν (Θέρµαι, Οινόη). Επειδή δε εκτείνεται από Ανατολή σε ∆ύση, προκαλεί πολλούς τοπικούς «καιρούς». Το γεωλογικό υπόστρωµα της Ικαρίας αποτελείται από σύµπλεγµα πετρωµάτων, όπως γνευσιοειδής γρανίτες, µαρµαρυγιακούς σχιστόλιθους και µάρµαρα. Καλύπτεται µε πλουσιότατη βλάστηση και δάση από πεύκα και ελιές. Η Ικαρία παρά τον καθολικά ορεινό χαρακτήρα της, έχει πρωτότυπες και άγριες φυσικές οµορφιές. Έχει αφθονία τρεχόντων νερών, τα νερά των πηγών είναι διαυγή και µαλακά και έχουν νερό σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι Ιαµατικές πηγές. Λόγω της θέσης της ως περιφερειακό νησί στα όρια των συµπλεγµάτων, παρουσιάζει τόσα κοινά στοιχεία µε τις Κυκλάδες ή τα µεγαλύτερα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, όσο και µοναδικά στοιχεία που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού. Μέχρι σήµερα η Ικαρία έχει µείνει ένα περιφερειακό νησί, όχι µόνο λόγω της γεωγραφικής της θέσης, αλλά και εξαιτίας της έλλειψης ενδιαφέροντος από την πλευρά των αρµοδίων. 3.1.2 Χλωρίδα 3.1.2.1 Χερσαία χλωρίδα Η Ικαρία προσέλκυσε από πολύ νωρίς το ενδιαφέρον των βοτανολόγων. Στους ασβεστολιθικούς βράχους του νότιου τµήµατος του νησιού βρίσκονται πολλά από τα ενδηµικά φυτά του. Χαρακτηριστικά ενδηµικά είδη και υποείδη του νησιού είναι: η Παιώνια της Ικαρίας Paeonia mascula icarica, η ∆ακτυλίτιδα Digitalis cariensis, η Ρoripa icarica και το Σύµφυτο Symphytum icaricum. (∆ηµητρόπουλος, 1998) Τα φυτικά είδη που απαντούν στην Ικαρία, σχηµατίζουν τις ακόλουθες κατηγορίες βλάστησης και τα αντίστοιχα οικοσυστήµατα: 21 3.1.2.1.1 ∆άση9 Η Ικαρία καλύπτεται σε µικρό ποσοστό από δάσος και σε µεγαλύτερο από µερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις. Τα δάση είναι κατά πλειονότητα αυτοφυή και αποτελούνται από αµιγείς συστάδες τραχείας πεύκης (Rinus brutia), ενώ στα µεγάλα υψόµετρα και ιδίως επί εδαφών στερούµενων ασβεστολιθικών πετρωµάτων βρίσκονται οι κυριότερες συγκεντρώσεις καστανιάς. Στον υπόροφο της τραχείας πεύκης συναντώνται αναλυτικά τα είδη: - Arbutus unedo (κουµαριά, όπου ειδικά στην Ικαρία κατέχει από τα υψηλότερα ποσοστά εµφάνισης της στην Ελλάδα) - Arbutus arborea (γλιστροκουµαριά) - Erica arborea (ρείκι) - Erica verticillate (ρείκι) - Calycotome vilosa (ασπάλαθος) - Poterium spinosum (αστοιβή) - Cistus salvifolius (ακισαριά) Στις βραχώδεις εκτάσεις η ξηροφυτική βλάστηση αποτελείται από θάµνους και πόες. Το κυπαρίσσι εµφανίζεται σποραδικά, είναι αυτοφυές και συναντάται σε µικρές συδενδρίες ή µεµονωµένο στα δάση πεύκης και στις γεωργικές εκτάσεις. Συναντάται σε δύο ποικιλίες Cupressus sempernirens var. horiozontalis (πλαγιόκλαδο) και Cupressus sempernirenens var. pyramidalis (ορθόκλαδο). Υπάρχει επίσης δάσος αριάς (Quercus ilex) µεγάλης ηλικίας στην περιοχή Ράντη και συστάδες αριάς σε µείξη µε τραχεία πεύκη (Μηλιώντας, Αρνοπέζα) Σε υποβαθµισµένες κυρίως εκτάσεις συναντώνται συστάδες από πουρνάρι (Quercus coccifera) ενώ συναντάται δρυς (Quercus pubescens), µεµονωµένα στους οικισµούς ή σε οµάδες στα δάση κωνοφόρων. Στις όχθες πολλών χειµάρρων και ρυακιών συναντάται πλούσια παραποτάµια βλάστηση µε κυριότερα τα είδη Platanus orientalis (πλάτανος), Aluus glutinosa (σκλήθρα), Nerium oleander (πικνοδάφνη) και Mirtus communis (µυρτιά). Στον οικισµό Μονοκάµπι έχει φυτευτεί από ιδιώτη το µοναδικό στον Ελληνικό χώρο Φελλόδρυος (Quercus suber), ηλικίας περίπου 60 ετών, το οποίο προέρχεται από το Μαρόκο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζει το ∆άσικό οικοσύστηµα του Ράντη, στο οποίο γίνεται ειδική αναφορά παρακάτω. 3.1.2.1.2 Μακία βλάστηση Η µακία βλάστηση επικρατεί στις περιοχές που δεν καλύπτονται από τα δάση και ιδιαίτερα σε υποβαθµισµένες περιοχές, εξαιτίας πυρκαγιών και υπερβόσκησης. Τα σηµαντικότερα είδη που συναντώνται είναι: 9 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.1.2. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το πρόγραµµα TERRA LORE (2000) 22 - Pistacia lentiscus (σχίνος) - Εrrica arborea, e.verticillata (ρείκι) - Phyllirea media (φιλίκι) - Arbutus unedo (κουµαριά) - Arbutus andrachne (γλιστροκουµαριά) - Quercus coccifera (πουρνάρι) - Ceratonia siliqua (χαρουπιά) - Olea europaea (ελιά) - Callicotome villosa (ασπάλαθος) - Cistus sp. (ακισσαριά) - Myrtus communis (µυρτιά) - Juniperus oxycedrys, J. macrocarpa, J.foenicea (άρκευθος) Επίσης συναντώνται ορισµένες φτέρες όπως: - Selaginella denticulate - Adiantum capillus - Aspilinium ohopteris 3.1.2.1.3 Φρύγανα Συναντώνται σε περιοχές µε µεγάλες κλίσεις και επιφανειακά πετρώµατα που δεν συγκρατούν το νερό της βροχής. Συνήθως µετατρέπονται σε φρυγανότοπους οι εκτάσεις που δεν έχουν καεί και δεν αναδασώθηκαν ή δεν καλύφτηκαν από βλάστηση µακί, διότι τα φρύγανα έχουν λιγότερες απαιτήσεις σε νερό. Τα σπουδαιότερα είδη των οικοσυστηµάτων αυτών είναι: Poterium spinosum, Satureia thymbra, Euphorbia acanthothamnus, Coridothymus capitatus, Phlomis fruticosa. 3.1.2.1.4 Λιβάδια- καλλιέργειες Τα λιβάδια καλύπτουν µικρό ποσοστό της καλλιεργηµένης έκτασης, το οποίο συνεχώς ελαττώνεται. Αντίστοιχα καθοδική είναι και η παραγωγή σιταριού, κριθαριού και καλαµποκιού. Καλλιεργούνται σιτάρι, κριθάρι, βρώµη, καλαµπόκι, κτηνοτροφικά είδη, τριφύλλι, µηδική. Παρατηρείται έντονα το φαινόµενο της παραδοσιακής µονοκαλλιέργειας, µε κυρίαρχα είδη το αµπέλι και την ελιά. Καλλιεργούνται επίσης κηπευτικά και εσπεριδοειδή. 23 3.1.2.1.5 Το δάσος του Ράντη10 Το δάσος του Ράντη (ή Γαίας ή Κήπων) βρίσκεται κεντρικά στην οροσειρά του Αθέρα. ∆ιοικητικά βρίσκεται µέσα στα όρια των ∆ήµων ∆άφνης και Φραντάτου και συνεπώς, µετά την συνένωσή τους, µε τον νόµο “Καποδίστριας” στον ∆ήµο Ευδήλου. Η έκτασή του φτάνει συνολικά τα 25.000 στρέµµατα και αναπτύσσεται σε υψόµετρο 550-650 m, µε κύριο πυρήνα το δάσος Αριάς (Quercus ilex) που καλύπτει έκταση 8.000 στρεµµάτων. Ανατολικά οριοθετείται από το Χριστοβούνι και συνορεύει µε την περιοχή του Αθέρα που έχει ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000, ενώ δυτικά από το Μεγάλοφο και το Κλιµάτιο. Η νότια πλευρά του οριοθετείται από τους γκρεµούς του ορεινού όγκου. Το δάσος απέχει οδικώς 10 km από τον Εύδηλο, και 25-30 km από τον Άγιο Κύρηκο. Οι κοντινότεροι οικισµοί είναι οι Κοσοίκια, Πετροπούλι και Στελί που ανήκουν στο ∆∆ ∆άφνης και βρίσκονται κοντά στα ανατολικά όρια του δάσους, ενώ το ∆∆ Φραντάτου απέχει από το δάσος περίπου 5 km. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς διαφόρων εκτάσεων του νησιού της Ικαρίας δεν είναι ακόµη και σήµερα ξεκαθαρισµένο. Μετά την προσχώρηση της Ικαρίας στο ελληνικό κράτος ζητήθηκε από τους κατοίκους της Ικαρίας αλλά και τις επιµέρους κοινότητες να προσκοµίσουν τους απαραίτητους τίτλους ιδιοκτησίας, ώστε να αναγνωριστεί η ιδιοκτησία τους από το δηµόσιο, µίας και στην αντίθετη περίπτωση η ιδιοκτησία περνάει στα χέρια του τελευταίου. Η προσκόµιση των τίτλων αυτών δεν έχει γίνει ακόµα σε πολλές περιπτώσεις, είτε λόγω του ότι η γη δεν παρουσίαζε οικονοµικό ενδιαφέρον, είτε λόγο αδιαφορίας. Το ίδιο ισχύει και µε την περίπτωση του δάσους του Ράντη. Ιστορικά το δάσος του Ράντη αποτελούσε σηµαντικό οικονοµικό και κοινωνικό παράγοντα για τους όµορους οικισµούς έως τη δεκαετία του ’50. Το δάσος αποτελούσε σηµαντική πηγή εσόδων επειδή πρόσφερε στους κατοίκους ξυλεία, και τροφή για τα ζώα και µια σειρά άλλων προϊόντων και δραστηριοτήτων, όπως κυνήγι, συλλογή µανιταριών κ.α. Βέβαια τα τελευταία δεν εµφανίζονται στα βιβλία πρακτικών των κοινοτήτων. Ακόµη και σήµερα αποτελεί πηγή των παραπάνω µε εξαίρεση την ξυλεία. Η λειτουργία των ΚΣΑ (Κοινοτικά Σύµφωνα Ανάπτυξης) στις κοινότητες ∆άφνης και Φραντάτου αποτέλεσε και τη σωτηρία του δάσους κατά την περίοδο του 19ου αιώνα, οπότε το µεγαλύτερο µέρος των δασικών εκτάσεων της Ικαρίας αποψιλώθηκαν για να γίνουν ξυλοκάρβουνα. Μάλιστα το γεγονός αυτό αποτελεί και σήµερα µέρος της συλλογικής µνήµης και επιχείρηµα των κτηνοτρόφων και των υποστηρικτών τους για να αποδείξουν την ευεργετική παρουσία της κτηνοτροφίας στον χώρο του δάσους. Οι κανόνες λειτουργίας των ΚΣΑ παρόλο που ακόµη και σήµερα θεωρητικά λειτουργούν11, πρακτικά και ουσιαστικά έχουν εγκαταλειφθεί εδώ και πάρα πολύ καιρό. Μετά τη δεκαετία του ’80 όπου άρχισαν να δίνονται και οι επιδοτήσεις, το 10 11 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.1.2.1.5. χρησιµοποιήθηκε υλικό από: Γκιουζέπας (2004) Ο ∆ήµος Ευδήλου νοικιάζει τα βοσκοτόπια στους κτηνοτρόφους. 24 δάσος έχασε πλήρως τον χαρακτήρα του ως οικονοµικού παράγοντα στην περιοχή, όσον αφορά τουλάχιστον στη σχέση ποιότητας πόρου και οικονοµικής απόδοσης, µε συνέπεια να απαξιωθούν πλήρως οι κανόνες που συνιστούσαν τα ΚΣΑ. Σήµερα το δάσος του Ράντη αποτελεί βοσκότοπο, όπως και σχεδόν όλες οι εκτάσεις που δεν καλλιεργούνται στην Ικαρία. Το κύριο εισόδηµα των κτηνοτρόφων προέρχεται από τις επιδοτήσεις που εισπράττουν από το κράτος λόγω του παραµεθόριου της περιοχής (εξισωτική) και από την Ε.Ε.. Τόσο το είδος της κτηνοτροφίας, όσο και το περιθώριο κέρδους των κτηνοτρόφων, οδηγούν στη διατήρηση µεγάλων πληθυσµών ζώων για να δικαιούνται τις επιδοτήσεις, χωρίς ωστόσο να είναι οικονοµικά βιώσιµες οι µονάδες. Έτσι, το µεγαλύτερο µέρος των ζώων χρησιµοποιείται για την παραγωγή όχι γάλακτος αλλά µόνο κρέατος, που όµως είναι και αυτή προβληµατική. Λόγω των παραπάνω, το δάσος του Ράντη προσφέρει ουσιαστικά τον χώρο για να διαβιούν τα ζώα και την ελάχιστη τροφή για να διατηρούνται ζωντανά. Το σύστηµα λοιπόν πόρου – οικειοποιητών, ουσιαστικά είναι ανεξάρτητο της ποιότητας του πόρου, µίας και η οικονοµική πρόσοδος προέρχεται από άλλες πηγές. Φωτογραφία 4. Ανατολική άποψη του δάσους του Ράντη. 3.1.2.1.5.1 Οικολογικές παράµετροι του δάσους του Ράντη Το δάσος του Ράντη αποτελεί έναν αντιπροσωπευτικό φυτοκοινωνικό σχηµατισµό των ακτών και της ενδοχώρας του Αιγαίου. Πρόκειται για έναν σχηµατισµό Andrachno-Quercetum ilicis, που βρίσκεται στα τελευταία στάδια διαδοχής. Το κυρίαρχο είδος του δάσους είναι η αριά (Quercus ilex), µε σηµαντική παρουσία κουµαριάς (Arbutus unedo) και γλυστροκουµαριάς (Arbutus andrachne) και µεµονωµένα άτοµα φιλλύρεας (Phillyrea latifolia). Στην µεγαλύτερη έκταση του δάσους ο υποόροφος είναι ανύπαρκτος, ενώ εκεί που υπάρχει απαρτίζεται από πουρνάρι (Quercus coccifera), αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), αφάνα (Genista acanthoclados), ρείκια (Erica arborea) και ακισαριά12 (Cistus monspeliensis). Η ηλικιακή δοµή του δάσους ακολουθεί µια βαθµίδα από τα ανατολικά στα δυτικά. Στην ανατολική πλευρά, το δάσος είναι οµήλικο και σχετικά νεώτερο. Η διάµετρος 12 λαδανιά 25 των κορµών είναι σχετικά µικρή και οι κουµαριές και τα φυλίκια περισσότερα σε αναλογία. Προχωρώντας δυτικότερα, οι ηλικίες παρουσιάζουν µεγαλύτερες αποκλίσεις από τον µέσο όρο, µε παράλληλη αύξηση της παρουσίας µεγάλων σε ηλικία δέντρων (Γκιουζέπας, 2004). Το γεγονός αυτό πιθανότατα οφείλεται στην ξύλευση του δάσους, κατά τα παλαιότερα κυρίως χρόνια, τόσο για τα νοικοκυριά όσο και για την δηµιουργία ξυλοκάρβουνου. Το γεγονός ότι οι κοντινότεροι οικισµοί βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του δάσους όσο και το ηπιότερο ανάγλυφο σε αυτή την περιοχή ενισχύει την παραπάνω υπόθεση. Τα είδη των πουλιών που παρατηρήθηκαν στο δάσος είναι περιορισµένα σε αριθµό και χαρακτηρίζονται από τη βιβλιογραφία ως κοινά. Καταγράφηκαν σπίνοι (Fringila coelebs), καρδερίνες (Carduelis carduelis), τρυποφράκτες (Troglodytes troglodytes), γαλαζοπαπαδίτσες (Parus caeruleus), κίσσες(Garrulus glandarius) ένα άτοµο βαλκανικού δρυοκολάπτη (Dendrocopus syriacus) και κοράκια (Corvus corax). Τα ερπετά στο δάσος ήταν σαύρες των ειδών Hemidactylus turcicus (Σαµιαµίδι), Ablepharus kitaibelli (Αβλέφαρος), Lacerta oertzeni (Τούρκικη σαύρα) και Ophisops elegans (Οφίσωψ) και το φίδι Coluber caspius (Εφιος). Περιµετρικά του δάσους παρατηρήθηκαν τα είδη Agama stellio (κροκοδειλάκι) και Cyrtodactylus kotschyi (Κυρτοδάκτυλος ). Φωτογραφία 5. Άποψη του δάσους του Ράντη. 3.1.2.1.5.2 Προστασία του δάσους Το δάσος του Ράντη αποτελεί ένα σπάνιο δείγµα ώριµου δάσους αείφυλλων πλατύφυλλων, που αποτελεί χαρακτηριστικό τύπο Μεσογειακού οικοσυστήµατος. Μάλιστα είναι το µεγαλύτερο από τα δύο δάση αριάς που έχουν διατηρηθεί µέχρι της µέρες µας στον ελλαδικό χώρο. Αποτελεί δάσος υπολειµµατικού χαρακτήρα µίας και παλιότερα καταλάµβανε µία πολύ µεγαλύτερη έκταση, όπως υποδηλώνουν µεµονωµένα δέντρα και συστάδες αριάς στο νησί καθώς και σειρά µαρτυριών. Επίσης 26 αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγµα κατάστασης κλίµακας του αρχικού τοπίου της Μεσογειακής περιοχής. Η γενικότερη εικόνα που παρουσιάζει το δάσος σήµερα δεν είναι ιδιαίτερα καλή, ενώ η αναµενόµενη αναβλάστηση δεν παρατηρείται σε κανένα σηµείο του. Οι σηµαντικότεροι παράγοντες διαταραχής είναι η βόσκηση, οι ασθένειες και οι χιονοθλασίες – ανεµορριψίες 13. Συνεπώς το δάσος του Ράντη πληροί µία σειρά κριτηρίων, ώστε να θεωρηθεί ότι χρήζει προστασίας, κυρίως λόγω: της σπανιότητας του συγκεκριµένου τύπου οικοσυστήµατος του υπολειµµατικού του χαρακτήρα της σηµασίας του ως αντιπροσώπου του αρχικού µεσογειακού τοπίου σε κατάσταση κλίµακας (Sutherland and Hill, 1995) Η σηµασία των δασικών αυτών οικοσυστηµάτων αναγνωρίζεται και από το ευρωπαϊκό σύστηµα κατάταξης βιοτόπων του NATURA 2000, όπου χαρακτηρίζονται ως ιδιαίτερης σηµασίας (δενδρώδεις σχηµατισµοί αριάς Quercus ilex - κωδικός τύπου οικοτόπου 9340, δενδρώδεις σχηµατισµοί πουρναριού Quercus coccifera - κωδικός τύπου οικοτόπου 6310). Η περιοχή του δάσους του Ράντη εντάχθηκε στο δίκτυο των περιοχών NATURA 2000 το 2005. 3.1.3 Θαλάσσιο περιβάλλον14 Τα φυσικά χαρακτηριστικά του θαλασσίου χώρου είναι τα εξής: Η µέση ετήσια θερµοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας είναι 180C, η ελάχιστη 110C και η µέγιστη 260C. Η µέση τιµή αλατότητας επίσης στην επιφάνεια της θάλασσας είναι 39%. Η µέση τιµή διαλυµένου οξυγόνου είναι 5,0m/l-5,4m/l. Η διεύθυνση των επιφανειακών ρευµάτων κατά την καλοκαιρινή περίοδο είναι Ανατολική για τις βόρειες ακτές και Βορειοδυτική για τις νότιες. Για τη χειµερινή περίοδο είναι Ανατολική για τις βόρειες ακτές και Νοτιοδυτική για τις νότιες ακτές. Ειδικά για τα στοιχεία παλίρροιας έγινε η παρακάτω εκτίµηση µε βάση τα αντίστοιχα των Λιµένων Χίου και Λέρου (ελήφθη αριθµητικός µέσος όρος, αφού η Ικαρία βρίσκεται στο µέσον της απόστασης των δύο νησιών περίπου) Μέγιστο εύρος: 0,45 µέτρα Μέσο εύρος: 0,08 µέτρα Ελάχιστο εύρος: 0,01 µέτρα Επάλλαξη: 0,91 µέτρα 13 14 Οι παράγοντες διαταραχής αναλύονται διεξοδικότερα στο κεφάλαιο 3.1.5 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.1.3. χρησιµοποιήθηκε υλικό από: TERRA LORE (2000) 27 Παραδοσιακά η Ικαρία είχε θαλάσσιο περιβάλλον ιδιαίτερης βιολογικής ποικιλότητας, µε πολύ πλούσια ιχθυοαποθέµατα. Πρόσφατα όµως και κατά την διάρκεια υποθαλάσσιας βιολογικής χαρτογράφησης που διενεργήθηκε στην παράκτια ζώνη της Ικαρίας, διαπιστώθηκε πολύ µεγάλη και επικίνδυνη επιβάρυνση στα θαλάσσια οικοσυστήµατα τα οποία έχουν καθοριστική σηµασία για την παραγωγικότητα των ιχθυοαποθεµάτων. Η επιβάρυνση αυτή οφείλεται αποκλειστικά σε ανθρωπογενείς παράγοντες 15. 3.1.3.1 Θαλάσσια χλωρίδα Η υπάρχουσα βιβλιογραφία παρέχει περιορισµένης έκτασης πληροφορίες σχετικά µε τα φυσικά οικοσυστήµατα του θαλάσσιου χώρου της περιοχής της Ικαρίας. Συγκεκριµένα αναφέρεται η παρουσία ειδών φαιοφυκών που συναντώνται σε βάθη έως 30 µέτρων και ανήκουν στο γένος Cystoseira. Ο τύπος αυτός της βλάστησης είναι γνωστός ως φάση Cystoseira – Halopteris και ανήκει στη βιοκοινωνία των φωτόφυλων φυκών. Σε µικρά βάθη εµφανίζεται επίσης ένας αραιός τύπος βλάστησης που αποτελείται από το αγγειόσπερµο Halophila stipulacea και το χλωροφύκος Caulepra, που αποτελούν χαρακτηριστικά είδη της ένωσης Halophiletum – stipulacea. Περιορισµένες συστάδες ενός πολύ γνωστού µεσογειακού τύπου αγγειόσπερµου, του είδους Posidonia oceanica, βρίσκονται κατά µήκος των παραλίων της Ικαρίας. 3.1.3.2 Θαλάσσια πανίδα Κατά τη διάρκεια ερευνών που πραγµατοποιήθηκαν από τον Ιούνιο του 2000 έως τον Ιανουάριο του 2001 από την ερευνητική οµάδα (Αρχιπέλαγος Αιγαίου) καταγράφτηκαν 5 είδη κητωδών (τα οποία βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας και εποµένως µπορούν να θεωρηθούν ως δείκτης υγείας ενός οικοσυστήµατος) καθώς επίσης φώκιες και θαλάσσιες χελώνες. Πιο αναλυτικά τα είδη αυτά έχουν ως εξής: Α) Το ζωοδέλφινο (Stenella coerulolealba) που αποτελεί το πιο συνηθισµένο είδος δελφινιού στις ελληνικές θάλασσες και ζει στο ανοιχτό πέλαγος. Στην θαλάσσια περιοχή της Ικαρίας, συναντάται σε οµάδες που συχνά ξεπερνούν τα 100 άτοµα. Β) Το Ρινοδέλφινo (Tursiops truncatus) που είναι το µόνο είδος δελφινιού που προσεγγίζει τις παράκτιες περιοχές σε αναζήτηση της τροφής του. Στην περιοχή της Ικαρίας, οι πληθυσµοί των ρινοδέλφινων παρουσιάζουν δραµατική µείωση τα τελευταία χρόνια. Αυτή η µείωση των πληθυσµών τους οφείλεται σε ανθρωπογενείς παράγοντες. Γ) Το Σταχτοδέλφινο (Grampus griseus) που είναι ένα µεγαλόσωµο είδος δελφινιού φτάνει τα 3,8 µέτρα σε µήκος και δεν έχει ρύγχος. Ζει στο ανοιχτό πέλαγος και 15 Αναλύεται διεξοδικότερα στο κεφάλαιο 3.1.5. 28 γενικά αποτελεί σχετικά σπάνιο είδος δελφινιού στις ελληνικές θάλασσες. Στην περιοχή της Ικαρίας, όµως συναντάται σε σχετικά µεγάλους πληθυσµούς, ∆) Ο Ζιφιός (Ziphius cavirostris), ένα κητώδες που έχει µήκος 5-8 µέτρα. Εντοπίζεται δύσκολα επειδή δεν πραγµατοποιεί έντονη συµπεριφορά στην επιφάνεια. Στην περιοχή της Ικαρίας, οι πληθυσµοί των ζιφιών είναι σχετικά µικροί και συναντώνται σε ολιγάριθµες οµάδες. Αυτό το είδος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ηχορύπανση που προκαλείται στο θαλάσσιο περιβάλλον κατά την διεξαγωγή ασκήσεων του πολεµικού ναυτικού. Ο παράγοντας αυτός πολλές φορές τα σκοτώνει. Ε) Ο Φυσητήρας (Physeter macrocephalus). Οι αρσενικοί φυσητήρες φθάνουν τα 21 µέτρα σε µήκος, ενώ οι θηλυκοί τα 12 µέτρα. Οι φυσητήρες καταδύονται στα µεγάλα βάθη (πάνω από 3.000 µέτρα) όπου και βρίσκουν την τροφή τους, και αναδύονται στην επιφάνεια ανά τακτά χρονικά διαστήµατα για να αναπνεύσουν. Η υπό έρευνα περιοχή αποτελεί σηµαντικό µέρος των µεταναστευτικών διόδων των φυσητήρων που µετακινούνται στο Αιγαίο Πέλαγος. Επίσης, στην περιοχή της Βόρειας Ικαρίας έχει καταγραφεί ο µεγαλύτερος αριθµός εκβρασµένων φυσητήρων τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα. Πέρα από τα 5 είδη κητωδών που αναφέρθηκαν παραπάνω, στη θαλάσσια περιοχή της Ικαρίας έχουν καταγραφεί και άλλα σπάνια και προστατευόµενα είδη όπως η µεσογειακή φώκια (Monachus monachus) και η θαλάσσια Χελώνα (Caretta-caretta). Η Μεσογειακή Φώκια απειλείται από άµεσο αφανισµό, ο παγκόσµιος πληθυσµός τους είναι µικρότερος από 500 άτοµα. Οι φυσικοί τους βιότοποι στις παράκτιες περιοχές µειώνονται συνεχώς λόγω της εντατικής εκµετάλλευσης των περιοχών αυτών από τον άνθρωπο. Στην περιοχή της Ικαρίας οι φώκιες εξαφανίζονται όταν αντιληφθούν ανθρώπινη παρουσία, και συνήθως καταγράφονται σε περιοχές µακριά από ανθρώπινους οικισµούς. Πρέπει να αναφέρουµε ότι έως τα µέσα του αιώνα, οι φώκιες στην συγκεκριµένη περιοχή συνυπήρχαν αρµονικά µε τους κατοίκους των παράκτιων περιοχών και δεν ήταν ασυνήθιστο να παρατηρηθούν και κοντά σε οικισµούς. Η θαλάσσια χελώνα, η γνωστή καρέττα, είναι το πιο συνηθισµένο είδος θαλάσσιας χελώνας στις ελληνικές θάλασσες. Ζει κυρίως στο ανοικτό πέλαγος, ενώ κατά τη διάρκεια της ωοτοκίας τα θηλυκά προσεγγίζουν συγκεκριµένες αµµουδιές για να γεννήσουν. Στην περιοχή της Ικαρίας, συναντώνται συνήθως στις παράκτιες περιοχές. Πάνω από τα θαλάσσια λιβάδια ή και στο πέλαγος. Στην Ικαρία υπάρχουν λίγες αµµουδιές ωοτοκίας για τις θαλάσσιες χελώνες. Τα σηµαντικότερα είδη ιχθυοπανίδας της περιοχής ανήκουν στις κατηγορίες των χονδριχθύων (σκυλόψαρα, σκυλάκια, σαλάχια), των οστειχθύων (γόπες, συναγρίδες, τσιπούρες, σαρδέλες, γάβροι, σαφρίδια, ξιφίες, φαγγριά, λιθρίνια, σκόρπαινες, κολιοί, χάνοι, σκαθάρια, λαυράκια, κέφαλοι), των καρκινοειδών (γαρίδες, καβούρια, αστακοί) και των κεφαλόποδων (χταπόδια, σουπιές, καλαµάρια, γαστερόποδα). 29 3.1.4 Περιβαλλοντικά προβλήµατα στο χερσαίο περιβάλλον της Ικαρίας16 Η Ικαρία είναι ένα ορεινό νησί µε έντονο ανάγλυφο. Συνεπώς, τα δάση της µε τη γνωστή ευεργετική τους δράση (το ριζικό σύστηµα των δέντρων και των θάµνων, η κοµοστέγη, ο υπόροφος και η παρεδαφιαία βλάστηση ανακόπτουν την πορεία των νερών από τις έντονες βροχοπτώσεις, συγκρατούν το έδαφος και αυξάνουν την ποσότητα του νερού που διηθείται σε αυτό) αποτελούν σηµαντικό παράγοντα προστασίας του εδάφους στις πλαγιές αυτές. Παρόλα αυτά, η διάβρωση στην Ικαρία είναι ήδη πολύ µεγάλη. Οι κίνδυνοι, που απειλούν τα διάφορα οικοσυστήµατα του νησιού είναι κυρίως πυρκαγιές, ανεξέλεγκτη βόσκηση από την ανεπιτήρητη κτηνοτροφία, λαθροϋλοτοµίες και εκχερσώσεις δασικής γης. 3.1.4.1 Πυρκαγιές Η Ικαρία βρίσκεται στην πρώτη κλάση προτεραιότητας, όσον αφορά τον βαθµό πυροευαισθησίας στον Ελλαδικό χώρο. Σε αυτό συνηγορούν οι εξής παράγοντες: Μετεωρολογικές συνθήκες: παρατεταµένο ξηρό και θερµό καλοκαίρι, χαµηλή σχετική υγρασία, υψηλές θερµοκρασίες, καθώς και οι δυνατοί άνεµοι (µελτέµια) που πνέουν κατά τους καλοκαιρινούς µήνες. Σύνθεση βλάστησης, η οποία αποτελείται από ξηροφυτικά και εύφλεκτα είδη. Έντονο ανάγλυφο το οποίο αυξάνει την ταχύτητα εξάπλωσης της πυρκαγιάς αλλά και δυσκολεύει τις προσπάθειες κατάσβεσης. Πέρα από τους παραπάνω παράγοντες, οι οποίοι λίγο ως πολύ συναντώνται σε όλη τη χώρα, θα πρέπει να τονιστεί και µια άλλη ιδιαιτερότητα του νησιού, η οποία αποτελεί ίσως φαινόµενο µοναδικό στο Αιγαίο και από τα λίγα στον Ελλαδικό χώρο. Αυτό αφορά τον τρόπο δόµησης. Στην Ικαρία έχει επικρατήσει από πολύ παλιά η αραιοκατοίκηση των οικισµών πράγµα που σηµαίνει εναλλαγή και πολυπλοκότητα στις χρήσεις γης µε αποτέλεσµα η δασική γη να διαδέχεται τη γεωργική και να δηµιουργούνται ιδιαίτερες συνθήκες πυροεπικινδυνότητας µέσα στους οικισµούς. Σύµφωνα µε στοιχεία της ∆ιεύθυνσης ∆ασών Σάµου από το 1970 έως το 1993, στην Ικαρία έχουν συµβεί 82 πυρκαγιές µε αποκορύφωµα τη µεγάλη πυρκαγιά του 1993. 16 Για την συγγραφή των κεφαλαίων 3.1.4. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το πρόγραµµα TERRA LORE (2000) και από τη διατριβή Γκιουζέπας (2004) 30 Φωτογραφία 6. Χωριό Γλαρέδες πριν την πυρκαγιά του 1993. Φωτογραφία 7. Χωριό Γλαρέδες µετά την πυρκαγιά του 1993 3.1.4.2 Υπερβόσκηση ∆εύτερος µεγάλος κίνδυνος που οδηγεί σε υποβάθµιση των δασικών οικοσυστηµάτων του νησιού προέρχεται από την υπερβόσκηση και την ανεπιτήρητη κτηνοτροφία. Τα ζώα που υπάρχουν σήµερα µπορούν να χωριστούν στα οικόσιτα, τα ποιµενόµενα (µε ειδικό και διάφορο ανά την περίπτωση καθεστώς) και τα ρασκά τα οποία είναι µια ιδιαίτερη φυλή που έχει αναπτυχθεί στο νησί (ζουν σε κοπάδια στα βουνά, είναι µετρίου µεγέθους και έχουν ιδιαίτερα νόστιµο κρέας). Σύµφωνα µε στοιχεία του 1998 της ∆ιεύθυνσης Γεωργίας, στην Ικαρία εκτρέφονται σήµερα περί τα 16.500 γίδια και 4.500 πρόβατα. Τα στοιχεία βέβαια αυτά µιας και δίνονται από τους ίδιους τους κτηνοτρόφους πιθανώς απέχουν από τα πραγµατικά, 31 επειδή οι κτηνοτρόφοι σε άλλες περιπτώσεις δηλώνουν µεγαλύτερο αριθµό από αυτόν που πραγµατικά έχουν για να δικαιούνται µεγαλύτερης επιδότησης, και σε άλλες δηλώνουν µικρότερο όταν η έκταση του βοσκοτόπου την οποία έχουν µισθώσει δεν επαρκεί για τον αριθµό των ζώων. Στην πραγµατικότητα και αυτά τα ζώα που θεωρούνται ποιµενόµενα ζουν ελεύθερα και ανεπιτήρητα και τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά από τη δασική βλάστηση. Πολλές φορές ξεφεύγουν και από αυτά τα όρια του δάσους και προκαλούν ζηµιές σε αγροτικές καλλιέργειες. Οι περιοχές που αντιµετωπίζουν µεγαλύτερο πρόβληµα είναι των Ραχών, συµπεριλαµβανοµένου και του Καρκιναγρίου και της Μεσαριάς. Στις Ράχες, ο υπόροφος κάτω από τα πεύκα έχει καταστραφεί τελείως. Επίσης τα πουρνάρια δεν µπορούν λόγω της υπερβόσκησης να αναπτυχθούν και να πάρουν το κανονικό τους ύψος µε αποτέλεσµα να µην ξεπερνούν σε ύψος τα 30 εκατοστά. Σε όλες βέβαια τις περιοχές η διάβρωση του εδάφους είναι φανερή και οι ρίζες των δέντρων έρχονται στην επιφάνεια του εδάφους. Στις περιοχές όπου τα ζώα συγκεντρώνονται για να πιουν νερό ή για να προφυλαχτούν από το κρύο (φυσικοί βραχώδεις σχηµατισµοί – καµάρες), το έδαφος καταπονείται περισσότερο και συµπιέζεται, µε αποτέλεσµα να ελαττώνεται η διηθητική του ικανότητα. Έτσι, κατά τη διάρκεια των βροχοπτώσεων αυξάνεται η επιφανειακή απορροή και επιταχύνεται ο ρυθµός της επερχόµενης διάβρωσης. Τα είδη που βρίσκονται σε κίνδυνο είναι η κουµαριά, το ρείκι, η γλιστροκουµαριά (άντραχλος), το πουρνάρι, το λεπρίνι, η αριά και γενικά όλοι οι φαγώσιµοι από τα κατσίκια θάµνοι. Οι φυτοκοινωνίες αυτές σε πολλά σηµεία απειλούνται µε εξαφάνιση και αντικαθίστανται από άλλα πιο σκληρά και ανθεκτικά είδη όπως η λαδανιά, η αστοιβή κ.λ.π., δηλαδή είδη που είναι ανεπιθύµητα στα ζώα. Έτσι εξαιτίας της υπερβόσκησης έχουµε µια οπισθοδροµική πορεία στη διαδοχή της βλάστησης. Η µεγαλύτερη όµως καταστροφή που προέρχεται από την υπερβόσκηση των δασικών εκτάσεων αφορά στην καταστροφή της φυσικής αναγέννησης και ιδιαίτερα αυτής των καµένων εκτάσεων. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι η πεύκη είναι είδος προσαρµοσµένο στις δασικές πυρκαγιές. Στην πραγµατικότητα συµβαίνει τα νεόφυτά της να έχουν µικρή ανταγωνιστική ικανότητα και να ωφελούνται από ορισµένες συνθήκες που δηµιουργούνται µετά τη φωτιά, όπως το καθαρό έδαφος και το φως που φτάνει σε αυτό. Οι κώνοι της τραχείας πεύκης ανοίγουν στα µέσα περίπου Σεπτεµβρίου και φυτρώνουν αφού πέσουν οι πρώτες ικανοποιητικές βροχοπτώσεις. Έτσι, η φύση παρέχει τη δυνατότητα φυσικής αναγέννησης των δασών της τραχείας πεύκης που έχουν καταστραφεί από πυρκαγιές. ∆υστυχώς η ανεπιτήρητη κτηνοτροφία που ασκείται σε όλο το νησί, έχει σαν αποτέλεσµα την βόσκηση ακόµα και των καµένων εκτάσεων και έτσι η φυσική αναγέννηση εµποδίζεται και η υποβάθµιση και καταστροφή του οικοσυστήµατος είναι γεγονός µη αναστρέψιµο. 32 3.1.4.3 Εκχεσώρσεις Τα προβλήµατα που έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια σχετικά µε τις εκχερσώσεις δασικής γης οφείλονται, στην πλειονότητά τους, στο ασαφές πολλές φορές καθεστώς των δασωµένων αγρών αλλά κυρίως στην ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει το νησί σε σχέση µε τον τρόπο δόµησης των οικισµών (αραιή δόµηση, εναλλαγή και πολυπλοκότητα στις χρήσεις γης). 3.1.4.4 Ασθένειες Ένα µεγάλο µέρος των ατόµων της αριάς στο δάσος του Ράντη έχει προσβληθεί από κάποια ασθένεια η οποία ξεραίνει ορισµένα κλαδιά και βαθµιαία ολόκληρο το δέντρο. Η ασθένεια αυτή αποδίδεται σε ένα είδος κάµπιας και φαίνεται να αντιµετωπίζεται επιτυχώς µε την κοπή των ξεραµένων κλαδιών. Επίσης, ένα µέρος ατόµων της αριάς έχουν προσβληθεί από ένα σκουλήκι, το οποίο τρώει το εσωτερικό των κορµών. Παρά την αναβλάστηση των δέντρων από την βάση του κορµού, λόγω της βόσκησης, τελικά τα δέντρα είναι καταδικασµένα να πεθάνουν. 3.1.4.5 Χιονοθλασίες - ανεµοριψίες Τέλος, µία από τις διαταραχές στα δάση αποτελούν οι χιονοθλασίες και οι ανεµοριψίες. Το δάσος του Ράντη βρίσκεται σε αρκετά µεγάλο υψόµετρο και λόγω της µορφολογίας του νησιού της Ικαρίας και των έντονων ανέµων που πνέουν στην περιοχή, η επίδρασή τους είναι σηµαντική. 3.1.5 Υποβάθµιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος17 3.1.5.1 Εντατική και παράνοµη αλιεία Οι ντόπιοι επαγγελµατίες αλιείς ψαρεύουν εντατικά συγκεκριµένες περιοχές κι αυτό έχει ως αποτέλεσµα την επικείµενη κατάρρευση των συγκεκριµένων ιχθυοαποθεµάτων. Επιπλέον, έχει επισηµανθεί και χρήση εκρηκτικών υλών (δυναµίτης). Ακόµη αλιείς από άλλες περιοχές αλιεύουν στη θαλάσσια περιοχή της Ικαρίας µε µέσα µαζικής αλιείας (κυρίως µηχανότρατες και γρι-γρι) και κάνοντας παράνοµη κακή χρήση των αλιευτικών τους εργαλείων, επιβραδύνουν δραµατικά τα θαλάσσια οικοσυστήµατα και τα ιχθυαποθέµατα. 3.1.5.2 Ρίψη ξένων σωµάτων στη θάλασσα Σε πολλές παράκτιες περιοχές της Ικαρίας πραγµατοποιείται ρίψη µεγάλων ποσοτήτων χώµατος και µπαζών στη θάλασσα, παραγόµενα από χωµατουργικές εργασίες. Αυτά µε τη βοήθεια των ρευµάτων εξαπλώνονται σε µεγάλες εκτάσεις στο βυθό όπου καλύπτουν και καταπνίγουν θαλάσσιους οργανισµούς που δεν µπορούν να µετακινηθούν. Οι υπόλοιποι οργανισµοί µεταναστεύουν σε άλλες περιοχές και έτσι 17 Για την συγγραφή των κεφαλαίων 3.1.5. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το πρόγραµµα TERRA LORE (2000). 33 µετατρέπονται τα παράλια θαλάσσια οικοσυστήµατα (που είναι τα πιο γόνιµα και πλούσια βιολογικά) σε λασπότοπους, που χρειάζονται µερικές δεκάδες ή και εκατοντάδες χρόνια για να έρθουν στην προηγούµενη µορφή τους. 3.1.5.3 Κακή εκτέλεση κατασκευαστικών έργων Τα περισσότερα κατασκευαστικά έργα που εκτελούνται στις παράκτιες περιοχές (κυρίως λιµάνια αλλά και δρόµοι, αεροδρόµιο, ελικοδρόµιο, και διάνοιξη οικοπέδων) δεν τηρούν τους όρους των περιβαλλοντικών τους µελετών, µε συνέπεια εκτός από το φαινόµενο της ρίψης χώµατος και µπαζών στη θάλασσα, που περιγράφτηκε παραπάνω, να διαπιστώνονται τα εξής: Παράνοµη συλλογή βράχων που βρίσκονται σε παράκτιες περιοχές κάτω από τη θάλασσα, η οποία γίνεται για λόγους εξοικονόµησης χρηµάτων από τις κατασκευαστικές εταιρείες. Οι βράχοι ή οι ύφαλοι αυτοί συνθέτουν περιοχές υψηλής βιοποικιλότητας και ξεχωριστής σηµασίας για τα θαλάσσια οικοσυστήµατα, καθώς προσκολλούνται σε αυτούς µια πληθώρα οργανισµών που δεν µπορούν να επιβιώσουν σε µαλακά υποστρώµατα (αµµώδεις περιοχές). Με την απουσία των βράχων µπορεί να προκληθούν φαινόµενα διάβρωσης που θα έχουν ως συνέπεια την εξαφάνιση ολόκληρων παραλιών και την καταστροφή παράκτιων οικοσυστηµάτων. Επιπλέον δεν πραγµατοποιείται αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος µετά την ολοκλήρωση του έργου. Συνήθως στην περιοχή της Ικαρίας µετά την περάτωση του έργου η κατασκευαστική εταιρεία αποχωρεί χωρίς να εκτελέσει κανένα από τα νόµιµα προβλεπόµενα έργα αποκατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος. 3.1.5.4 Απόρριψη τοξικών ουσιών Στα ήδη επιβαρηµένα θαλάσσια οικοσυστήµατα προστίθεται και η επιβάρυνση που προκαλείται από τις τοξικές ουσίες που περιέχονται στις κηλίδες πετρελαίου και λαδιού που απορρίπτουν (παράνοµα) εµπορικά πλοία που διέρχονται από την περιοχή. Οι περισσότερες από τις κηλίδες βυθίζονται µακριά από την ακτή αλλά απορροφούνται από τα θαλάσσια φυτά και εισάγονται έτσι στην τροφική αλυσίδα µε κινδύνους για την υγεία των θαλασσίων οργανισµών και των ανθρώπων. 3.1.6 Γεωλογία18 3.1.6.1 Μορφολογία Οι ειδικές γνώσεις επί της γεωλογίας της Ικαρίας είναι λίγες και προέρχονται από γενικές ή συνθετικές µελέτες διαφόρων ερευνητών επί των νησιών του Αιγαίου. Στο νησί παρατηρούνται σαφείς µορφολογικές διαφορές µεταξύ του δυτικού και ανατολικού τµήµατος του νησιού. Έτσι η µεν ∆υτική Ικαρία, στην οποία κυριαρχούν τα γνευσιογρανιτικά πετρώµατα, χαρακτηρίζεται από ηπιότερο ανάγλυφο – και εκεί σχηµατίζεται και µία µεγάλη επιφάνεια ισοπέδωσης (οροπέδιο Πέζι)- η δε Ανατολική 18 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.1.6. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το πρόγραµµα TERRA LORE (2000) 34 Ικαρία αποτελείται κυρίως από διάφορα µεταµορφωµένα πετρώµατα, χαρακτηρίζεται από εντονότερο ανάγλυφο και δεν παρατηρείται ο σχηµατισµός οµαλών επιφανειών. Η τοπογραφική διαµόρφωση, η γεωλογική κατασκευή και οι ικανοποιητικές σε ύψος βροχοπτώσεις καθώς και η τεκτονική της Ικαρίας δίνουν αξιόλογες υδροφορίες. Υπάρχει πληθώρα ρεµάτων και χειµάρρων που διασχίζουν το νησί µε διεύθυνση Β-Ν (κάθετα στη ραχοκοκαλιά του Αθέρα). Σπουδαιότεροι από αυτούς είναι οι: Χάλαρης, Χάρακας, Βουτσιδές, Μύρσωνας, Χαλκιάς, Άρης, Κηπουριές, Ποταµός. Επίσης η φύση των πετρωµάτων –περατά πετρώµατα (µάρµαρα και δολοµίτες έντονα διερρηγµένα) που περιβάλλονται από αδιαπέρατα- δίνει αξιόλογες πηγές νερού (Αλάµα, Φοντάνα, Χάλαρη, Ξυλοσύρτη, Κισσέ). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θερµοµεταλλικές19 – ραδιενεργές πηγές της Ικαρίας, παράκτιες και διατεταγµένες στη νότια ακτή της. Ανέρχονται από τη θάλασσα και εµφανίζονται στην επιφάνεια του εδάφους µέσα από ρηξιγενείς περιοχές.. Κατά την υπόγεια διαδροµή τους τα νερά έρχονται σε επαφή µε τα ραδιενεργά ορυκτά που περιέχονται στο γρανοδιορίτη του Ξυλοσύρτη και καθίστανται ραδιενεργά. Η στρωµατογραφική διάρθρωση (κολώνα) της κεντρικής και ανατολικής Ικαρίας περιλαµβάνει τους εξής σχηµατισµούς, από τους νεώτερους προς τους αρχαιότερους. Αποθέσεις του τεταρτογενούς Θαλάσσια ιζήµατα κατώτερου Πλειόκαινου Ενότητα Κεφάλας, αποτελούµενη από κρυσταλλικό ασβεστόλιθο και τον υποκείµενο διορίτη, πιθανότατα Τριαδικής ηλικίας (ο σχηµατισµός αποτελεί τεκτονικό κάλυµµα) Ενότητα Μεσαριάς, αποτελούµενη από φυλλίτες και µάρµαρα Ενότητα Ικαρίας, αποτελούµενη από: Σχηµατισµό Πετροπουλίου (µάρµαρα, αµφιρολίτες, µαρµαρυγία και σχιστόλιθοι) ∆ολοµίτης Πούντας Ανώτερο µάρµαρο Πούντας Γνεύσιοι Πλαγιάς (Γνευσιακοί σχιστόλιθοι) Κατώτερο Μάρµαρο Νίκαρη 3.1.6.2 Κύρια εκµεταλλεύσιµα πετρώµατα και ορυκτά Αρκετά από τα ποικίλων ορυκτολογικών συνθέσεων πετρώµατα που φέρει η Ικαρία παρουσιάζουν ενδιαφέρον ως προς την εκµετάλλευσή τους και τη χρήση τους σε διάφορες εφαρµογές. Μπορούµε να διακρίνουµε ως σηµαντικότερους σε οικονοµική αξία σχηµατισµούς τους εξής: Γνευσιοσχιστόλιθοι Ικαρίας 19 ιαµατικές, εκτενέστερη αναφορά γίνετε στο κεφάλαιο 1.2.5 35 Γρανίτες και Γνευσιογρανίτες Ικαρίας Μάρµαρα και ασβεστόλιθοι Ικαρίας Λεπτόκοκκες αποθέσεις Ικαρίας. Οι κύριες πηγές, από τις οποίες προέρχονται οι φυσικοί λίθοι δοµής και τα αδρανή υλικά, είναι τα πετρώµατα και τα προϊόντα του φυσικού κατατεµαχισµού τους. 3.1.6.2.1 Γνευσιοσχιστόλιθοι Ικαρίας Ο γνευσιοσχιστόλιθος καταλαµβάνει επιφανειακά το µεγαλύτερο µέρος του ανατολικού τµήµατος του νησιού. Αρχίζει από το ακρωτήριο Κατσούνες της Νότιας ακτής, ανέρχεται από εκεί προς Αθέρα, του οποίου σχηµατίζει τη µακριά ράχη επί µήκους 14 χλµ. περίπου, και κατέρχεται προς τη βόρεια πλευρά και την ακτή, την οποία σχηµατίζει αποκλειστικά από τις εκβολές της κοιλάδας Κηπουριές ως την Αγία Κυριακή. Το πέτρωµα παρουσιάζει αρκετά µεγάλη σκληρότητα (6-7). Αυτό οφείλεται κυρίως στην ύπαρξη κάποιων σκληρών ορυκτών (χαλαζίας) και αυξάνει το βαθµό δυσκολίας της κατεργασίας του πετρώµατος (κοπή, διαµόρφωση). Σε καµιά περίπτωση όµως δεν αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην εκµετάλλευση των γνευσιοσχιστόλιθων γιατί ξεπερνιέται µε τη χρήση κατάλληλου δίσκου κοπής. Αντίθετα, η αυξηµένη σκληρότητα του πετρώµατος πρέπει να θεωρηθεί επιθυµητή ιδιότητα και να δώσει πρόσθετη αξία στο υλικό (σε σχέση µε τις άλλες πλάκες, Καρύστου κ.λ.π.), γιατί το υλικό παρουσιάζει αυξηµένη αντοχή, ειδικά σε καταστάσεις όπου αυτή απαιτείται (όπως πλακοστρώσεις πλατειών, αυλών, κ.λ.π.), όπου υπάρχει µεγάλη καταπόνηση του υλικού και εξαιτίας της χρήσης του, αλλά και εξαιτίας της συνεχούς εκθέσεώς του στις διάφορες κλιµατικές συνθήκες. Η εκµετάλλευση της Ικαριακής πλάκας (εξόρυξη, εµπορία, προώθηση) γίνεται από ιδιώτες, οι οποίοι έχουν µικρά λατοµεία σε ιδιοκτήτες ή κοινοτικές εκτάσεις, Αναφερόµαστε δηλαδή σε µικρές ατοµικές επιχειρήσεις, κυρίως ερασιτεχνικού χαρακτήρα. Όπως γίνεται αντιληπτό, η εκτίµηση της ποιότητας των πλακών γίνεται από τους ίδιους τους λατόµους. Όµως, όπως αναφέρθηκε στις προηγούµενες παραγράφους, η Ικαριακή πλάκα παρουσιάζει µεγάλες διαφορές ποιότητας από θέση σε θέση. Έτσι αρκετές φορές είχαµε προώθηση στην αγορά ακατάλληλου πετρώµατος (είτε σαθρό, είτε πολύ σκληρό), γεγονός που είχε σαν αποτέλεσµα τη δυσφήµηση του προϊόντος στους κύκλους των επαγγελµατιών του είδους (µαρµαράδες, εµπόρους, συνεργεία τοποθέτησης). Επίσης οι µικρές λατοµικές επιχειρήσεις αδυνατούν να προωθήσουν και να διαφηµίσουν µε καταχωρήσεις σε ειδικά περιοδικά, εφηµερίδες, διαφηµιστικά φυλλάδια και αποστολή αυτών στους εµπλεκόµενους, το προϊόν. 36 3.1.6.2.2 Γνευσιογρανίτες και γρανίτες Ικαρίας Η δυτική Ικαρία αποτελείται σχεδόν µόνο από πορφυροειδή γνευσιογρανίτη. Ο γνευσιογρανίτης καταλαµβάνει ολόκληρη την περιοχή Ράχες, το οροπέδιο Πέζι, τµήµα του Αθέρα, ολόκληρη τη βορειοδυτική ακτή του νησιού µεταξύ Αρµενιστή και Πάπα και µέρος της βόρειας από Πάπα µέχρι Κατσούνες. Καταλαµβάνει δηλαδή έκταση κατά προσέγγιση 140 τετρ. χιλιοµέτρων, περίπου το µισό νησί, δηλαδή η µάζα είναι η µεγαλύτερη που εµφανίζεται στο νότιο Αιγαίο. Το µεγαλύτερο σώµα γρανίτη στην Ικαρία εµφανίζεται εντός του γνευσιοσχιστολίθου και παρά το χωριό Ξυλοσύρτης, της ΝΑ ακτής, µεταξύ Ξυλοσύρτη και της Θέσης Λευκάδα, µε µορφή µεγάλου φλεβοφακοειδούς σώµατος βιοτιτικού γρανίτη (γρανοδιορίτη). Ο γνευσιογρανίτης και ο γρανίτης Ικαρίας έχουν αρκετές δυνατότητες χρήσης. Όµως οι γρανίτες είναι από τα πιο διαδεδοµένα πετρώµατα στην επιφάνεια της γης. Επίσης εµφανίσεις γρανίτη αφθονούν και στον ελλαδικό χώρο. Ακόµη οι εργαστηριακές δοκιµές έδειξαν ότι ο γνευσιογρανίτης και ο γρανίτης της Ικαρίας είναι συµβατικά πετρώµατα χωρίς εξαιρετικές ιδιότητες. Οι χρήσεις τους εποµένως είναι όµοιες µε τα πετρώµατα της ίδιας κατηγορίας. Μεγαλύτερο οικονοµικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο γρανίτης στο Ξυλοσύρτη, λόγω της ευκολότερης επεξεργασίας του. 3.1.6.2.3 Μάρµαρα και ασβεστόλιθοι Ικαρίας Τα Ικαριακά µάρµαρα βρίσκονται αποκλειστικά στην Κεντρική (Εύδηλος, Μεσαριά, Κάµπος, Πετροπούλι, Κεφάλα, Πούντα κ.α.) και Νοτιοανατολική Ικαρία (Άγιος Κήρυκος, Θέρµα, Περδίκι, Φανάρι). Το πιο καθαρό Ικαριακό µάρµαρο βρίσκεται στην περιοχή Χρυσοστόµου. Το µάρµαρο αυτό αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από ανθρακικό ασβέστιο και είναι καλής ποιότητας. Αρκετά καθαρά µάρµαρα είναι και αυτά της περιοχής Κάµπου (Κρινή -Χαλιπίτης). Τα υπόλοιπα περιέχουν ξένες προσµίξεις. Το χρώµα στα περισσότερα Ικαριακά µάρµαρα παρουσιάζεται υπό µορφή κηλίδων, στιγµάτων, ραβδώσεων, νεφώσεων, ταινιών. Αυτό πιστοποιεί τις ορυκτολογικές διαφορές τους και το διαφορετικό βαθµό καθαρότητάς τους. Ακόµη τα Ικαριακά µάρµαρα επηρεασµένα από την έντονη τεκτονική καταπόνηση του νησιού παρουσιάζουν κακή µακροσκοπική εικόνα. Είναι δηλαδή πολύ πτυχωµένα, έντονα κατακερµατισµένα και παρουσιάζουν πολλές µικρές και µεγάλες ασυνέχειες (διαρρήξεις), χαρακτηριστικά που περιορίζουν πολύ τις δυνατότητες χρήσης των Ικαριακών µαρµάρων. Αυτό συµβαίνει διότι είναι σχεδόν αδύνατη η εξόρυξη των µαρµάρων υπό µορφή ογκολίθων, που είναι ο ενδεδειγµένος τρόπος εξόρυξης και µεταφοράς του συγκεκριµένου πετρώµατος. Γενικά τα Ικαριακά µάρµαρα είναι δυνατόν να χρησιµοποιηθούν για την παραγωγή θραυστών αδρανών που προορίζονται για την κατασκευή σκυροδέµατος. 37 Το µάρµαρο Χρυσοστόµου είναι το πλέον καθαρό Ικαριακό µάρµαρο και συνίσταται από κατάλευκο πέτρωµα, σχεδόν αποκλειστικά εξ ανθρακικού ασβεστίου. Χηµικά καθαρό θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί και το µάρµαρο Κάµπου. Τη µικρότερη καθαρότητα παρουσιάζουν τα µάρµαρα Αγίου Κηρύκου (Θέρµα). Αυτά ενίοτε έχουν δοµή κροκαλοπαγούς πετρώµατος. Αυτά είναι εξαίρετα για διακοσµήσεις. Συµπερασµατικά οι ασυνέχειες που παρατηρούνται στις επιφανειακές εµφανίσεις των Ικαριακών µαρµάρων µειώνουν κατά πολύ την οικονοµική αξία αυτών. Η αδυναµία εξόρυξης ογκολίθων δεν ευνοεί την κατεργασία των µαρµάρων σε κανονικές τυποποιηµένες διαστάσεις, όπως απαιτεί η σηµερινή αγορά. Τα µάρµαρα Χρυσοστόµου πάντως λόγω της µεγάλης καθαρότητας και σπανιότητάς τους πρέπει να αξιολογηθούν ως προς τις οικονοµικές δυνατότητές τους µε µεγάλη προσοχή. 3.1.6.2.4 Λεπτόκοκκες αποθέσεις Ικαρίας Ο αποσαθρωµένος µανδύας των γνευσιογρανιτών ∆υτικής Ικαρίας (κυρίως περιοχή Ραχών) µπορεί να χαρακτηρισθεί ως λεπτόκοκκη απόθεση από την οποία µπορεί να πάρουµε κάποια ποσότητα αργίλου. Επίσης ως λεπτόκοκκες αποθέσεις µπορούν να χαρακτηρισθούν οι αποθέσεις που παρατηρούνται κατά µήκος της νοτιοανατολικής ακτής της Ικαρίας (∆ρόµος Αγίου Κηρύκου – Αεροδρόµιο). 3.1.6.2.5 Ορυκτά Ικαρίας Ο ορυκτός πλούτος της Ικαρίας είναι άνευ οικονοµικής σηµασίας. Αυτό συµβαίνει διότι οι εµφανίσεις είναι µικρές και η αντιστοιχία κόστος εκµετάλλευσης – παραγωγή της καθιστά ασύµφορες. 3.1.6.3 Υπάρχουσες συνθήκες εκµετάλλευσης Στο νησί σήµερα οι όποιες προσπάθειες αξιοποίησης των πετρωµάτων είναι µεµονωµένες -κατά κύριο λόγο χωρίς σωστή υποδοµή- και ερασιτεχνικές. Οι πιο οργανωµένες προσπάθειες αφορούν στα λατοµεία παραγωγής αδρανών υλικών που υπάρχουν, ένα στη Βόρειο πλευρά του νησιού, κοντά στον Εύδηλο, στη θέση Κυπαρίσσι και ένα στη Νότια πλευρά, στον Άγιο Κήρυκο. Επίσης, στη νότια πλευρά υπάρχει και ένα δεύτερο λατοµείο, το οποίο όµως υπολειτουργεί. Μικρές µονάδες παραγωγής αδρανών υλικών λειτουργούν περιστασιακά και σε άλλα σηµεία (π.χ. στον Κάµπο για την κάλυψη αναγκών οικογενειακής επιχείρησης παραγωγής τσιµεντόλιθων). Τα δύο µεγάλα λατοµεία λειτουργούν σε ασβεστολιθικά πετρώµατα, γίνεται παραγωγή όλου του φάσµατος των αδρανών υλικών και σε γενικές γραµµές καλύπτουν τις ανάγκες του νησιού σε αδρανή υλικά. Μόνο καµιά φορά, κατά περίπτωση, γίνεται εισαγωγή αδρανών από τα γειτονικά νησιά. Στα δύο αυτά λατοµεία απασχολούνται περί τα 10 άτοµα στο καθένα. 38 Όσον αφορά στην εκµετάλλευση µαρµάρου, υπάρχουν κάποιες µεµονωµένες προσπάθειες ιδιωτών, οι οποίες όµως γίνονται χωρίς την απαραίτητη γεωλογική και µεταλλευτική έρευνα, µε χειρωνακτικά µέσα και που στην καλύτερη περίπτωση έχουν σαν αποτέλεσµα να βρεθεί µετά από καιρό ένας όγκος µαρµάρου 0,5 - 1 m3 εκµεταλλεύσιµος. Αυτές οι προσπάθειες είναι χρονοβόρες, οικονοµικά ασύµφορες και ανεξέλεγκτες, µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται διάφορα µέτωπα εκµετάλλευσης ανά το νησί, τα οποία εκτός των άλλων διαταράσσουν το φυσικό περιβάλλον και παραµένουν πληγές στην αισθητική του τοπίου. Στον τοµέα του µαρµάρου λειτουργεί στον Κάµπο µονάδα επεξεργασίας µαρµάρου, η οποία είναι και η µοναδική στο νησί και καλύπτει τις ανάγκες σε µάρµαρο. Η µονάδα αυτή απασχολεί 2 –3 άτοµα και εισάγει µάρµαρο κυρίως από Καβάλα και Πάρο, το οποίο και επεξεργάζεται και παράγει τα διάφορα προϊόντα µαρµάρου. Όσον αφορά στην εκµετάλλευση γρανίτη, καµία προσπάθεια δεν έχει γίνει παρά µόνο κάποια µε υποτυπώδη µέσα για παραγωγή αδρανών υλικών, η οποία βέβαια δεν λειτούργησε παραγωγικά. Σχετικά καλύτερη είναι η κατάσταση που αφορά στην εκµετάλλευση του γνευσιοσχιστόλιθου. Η Καριώτικη πλάκα έχει χρησιµοποιηθεί ως δοµικό υλικό από τα πολύ παλιά χρόνια (οι στέγες, αυλές κ.λ.π. των παραδοσιακών Καριώτικων σπιτιών). Σήµερα λειτουργούν κάποια λατοµεία (άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο οργανωµένα) εξόρυξης γνευσιοσχιστόλιθου στο νησί και κυρίως στις περιοχές της Αρέθουσας, της Πλαγιάς, του Πλωµαρίου, στο Μονοκάµπι, στον Αθέρα κ.α. Όλο και πιο πολύ αναγνωρίζεται η αξία της Καριώτικης πλάκας, τουλάχιστον στην ντόπια αγορά. Στον τοµέα του σχιστόλιθου µπορούµε προσεγγιστικά να πούµε ότι κατά µέσο όρο το χρόνο απασχολούνται 20 – 30 άτοµα. Αριθµός βέβαια πολύ µικρός σε σχέση µε το εργατικό δυναµικό του νησιού και µε τις δυνατότητες παραγωγής. Ειδικά για το σχιστόλιθο υπάρχουν πολλές προοπτικές ανάπτυξης και αξιοποίησης και µεγάλα περιθώρια απασχόλησης του εργατικού δυναµικού. 3.1.7 Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας20 Τα λουτρά της Ικαρίας και οι θεραπευτικές τους ιδιότητες είναι γνωστές από την αρχαιότητα. Όπως µαρτυρούν οι πηγές, τα ευρήµατα και τα τοπωνύµια, οργανωµένες εγκαταστάσεις για λουόµενους λειτουργούσαν στην Ικαρία τουλάχιστον από το 400 π.χ. Για τους ασθενείς των γύρω νησιών αλλά και των παραλίων της Ιωνίας η Ικαρία ήταν πόλος έλξης και τόπος ελπίδας για θεραπεία. Στις οργανωµένες εγκαταστάσεις της αρχαίας λουτρόπολης είχε αναπτυχθεί ένα είδος θεραπευτικού τουρισµού από πολύ νωρίς. Η λήξη της περιόδου ακµής των λουτρών σήµανε έπειτα από µια κατολίσθηση, που δεν έχει προσδιορισθεί χρονολογικά, οπότε το µεγαλύτερο µέρος της αρχαίας λουτρόπολης των Θερµών, που βρισκόταν περίπου τριακόσια µέτρα ανατολικά της σηµερινής, βυθίστηκε στη θάλασσα. 20 Για την συγγραφή των κεφαλαίων 3.1.7. Χρησιµοποιήθηκε υλικό από Μακρή (1965). 39 Οι πηγές της Ικαρίας (Πίνακας 2) κατατάσσονται τοπογραφικά στα ακόλουθα τέσσερα συγκροτήµατα : Αγίου Κηρύκου: Κλεφτολίµανο. Πηγές Μουσταφά-Λίτζα, Κάτω Λουµακιάς, και Θερµών: Πηγές Σπηλαίου, Παµφίλη, Κράτσα, Απόλλωνα, Αρτέµιδος, Σπηλιάς, Πατερό, Ξενοδοχείου Απόλλων, Χαλασµένων Θέρµων. Λευκάδας-Ξυλοσύρτη: Πηγές Χλιό-Θερµό, Θερµό και «Αθάνατο Νερό» το οποίο είναι πόσιµο και βοηθάει στη αποβολή λίθων και άµµου από τα νεφρά και την κύστη. Πηγές Αγίας Κυριακής-Αρµυρίδας. Πίνακαs 2: Οι πηγές της Ικαρίας µε τη θερµοκρασία και τη ραδιενέργειά τους (Πηγή: ∆ήµος Αγίου Κηρύκου). ΠΗΓΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ (οC) ΡΑ∆ΙΕΝΕΡΓΕΙΑ (µον. Mache) Κράτσα Θέρµων 46,8 240 Μουσταφά-Λίτζα 43,0 350 Απόλλωνος Θέρµων 45,4 557 Αρτέµιδος Θέρµων 50,4 754 Παµφίλη Θέρµων 52,4 80 Σπηλαίου Θέρµων 52,8 65 Αγίας Κυριακής 40,3 54 Χλιό-Θερµό 33,5 32 Θερµό 58,7 9 Οι θερµοµεταλλικές πηγές21 της Ικαρίας είναι ανερχόµενες από τη θάλασσα, όπως και αυτές της Αιδηψού, των Μεθάνων, των Θερµοπυλών και της Λέσβου. Φθάνουν στην επιφάνεια µέσω επιφανειακών διαχωρισµών των πετρωµάτων, των ρηγµάτων και των ρωγµών, των επιφανειακών πετρωµάτων, των µεταλλικών φλεβών και των πτυχώσεων των πετρωµάτων. Οι θερµοπηγές της Ικαρίας εµφανίζονται σε ρηξιγενείς και µεταπτωσιγενείς περιοχές. Η θερµοκρασία τους κυµαίνεται από 310C έως 580C και υπόκεινται σε µικρές µεταβολές. Η ραδιενέργεια των θερµοµεταλλικών πηγών της Ικαρίας οφείλεται στο ραδόνιο. Η παρουσία ραδιενεργών πηγών σε γρανιτικές περιοχές είναι ευνόητη γιατί κατά το διαφορισµό του µάγµατος το ουράνιο, το µητρικό στοιχείο του ραδίου, ακολουθεί το 21 Ιαµατικές πηγές. 40 πυριτικό οξύ. Κατά τον Berg το ουράνιο βρίσκεται πρωτογενώς µόνο σε πηγµατίτες και όξινους γρανίτες, καθώς και σε υδροθερµικά αποθέµατα τα οποία σχηµατίστηκαν από την άµεση γειτονία γρανίτη. Οι πηγές της Ικαρίας κατατάσσονται µεταξύ των ραδιενεργών πηγών της υδρογείου. Στην Ικαρία η ραδιενέργεια των πηγών κυµαίνεται από 19,2 µονάδες Mache (πηγή της Λευκάδας) έως 1204,3 µονάδες Mache (πηγή Απόλλωνα). Άλλες τιµές που καταγράφηκαν είναι της πηγής Αρτέµιδος, µε 793 µονάδες Mache (κατά τον Μ. Περτέση). Σύµφωνα µε τον (Βορρεάδη,1965) οι πηγές της Ικαρίας διακρίνονται σε : ασθενείς ραδιενεργές, όπως αυτές του Σπηλαίου και της Θερµού Λευκάδας µέτριες ραδιενεργές, όπως οι πηγές Χλιό-Θερµό, Αγίας Κυριακής και Παµφίλη. ισχυρές ραδιενεργές, όπως η πηγή Μουσταφά, Κράτσα, Απόλλωνος, Αρτέµιδος. Τα νερά των παραπάνω πηγών διέρχονται µέσω αλουβιακών προσχώσεων, γεγονός που µπορεί να µεταβάλλει τη σύνθεση και τη θερµοκρασία τους. Αυτό συµβαίνει και µε τη ραδιενέργεια, αφού η πρόσµιξη του µεταλλικού νερού µε θαλάσσιο κατά την έξοδό του, έχει ως αποτέλεσµα τη µείωσή της. Έτσι, χαρακτηριστικό των θερµοµεταλλικών πηγών της Ικαρίας είναι η σηµαντική κύµανση των τιµών ραδιενέργειας. 3.1.7.1 Οι θεραπευτικές ενδείξεις των Ιαµατικών πηγών της Ικαρίας Τα ύδατα των θερµοµεταλλικών πηγών της Ικαρίας θεωρούνται κατάλληλα για την θεραπεία των παρακάτω παθήσεων : 1. Υπόξεις και χρόνιοι ρευµατισµοί όπου περιλαµβάνονται διάφορες µορφές αρθρίτιδας. 2. Ουρική αρθρίτιδα. 3. Νευραλγίες, νευρίτιδες και µυϊτιδες. 4. Γυναικολογικές παθήσεις. 5. ∆ιαταραχές των ενδοκρινών αδένων. 6. Ορισµένες περιπτώσεις ανωµαλιών του κυκλοφορικού συστήµατος. 7. ∆ιαταραχές του αναπνευστικού συστήµατος. 8. ∆ερµατικές παθήσεις. 3.1.7.2 Η λουτρόπολη Θερµών Οι σηµαντικότερες ιαµατικές πηγές της Ικαρίας βρίσκονται στην περιοχή των Θερµών. Τα Θέρµα βρίσκονται στη νότια πλευρά της Ικαρίας. Οργανωµένες εγκαταστάσεις για λουόµενους λειτουργούσαν στις Αρχαίες Θέρµες τουλάχιστον από το 400 π.χ. Η λήξη της ακµής των λουτρών αυτών ήρθε µε µια κατολίσθηση, κατά την οποία η λουτρόπολη βυθίστηκε στη θάλασσα. Μέχρι σήµερα σώζονται ερείπια από το µικρό κοµµάτι της πόλης που έµεινε στην επιφάνεια και κάποια πρόσθετα κτίσµατα της ρωµαϊκής περιόδου. Στη θαλάσσια περιοχή γύρω από τα ερείπια, στο 41 σηµείο δηλαδή όπου άλλοτε δέσποζε η αρχαία λουτρόπολη22, αναβλύζουν δεκάδες πηγές. Η σύγχρονη περίοδος ακµής των λουτροπηγών των Θερµών ήταν αµέσως µετά την απελευθέρωση της Ικαρίας, το 1912, όπου άρχισαν να σχεδιάζονται προγράµµατα εκµετάλλευσης του ιαµατικού πλούτου. Στην δεκαετία του ’20 συστάθηκαν οι πρώτες εταιρείες από ντόπιους και άρχισε η κατασκευή ξενοδοχείων κοντά στις πηγές µε σκοπό τη προσέλκυση λουόµενων. Επισκέπτες από ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και από άλλες χώρες της Ευρώπης άρχισαν να επισκέπτονται το νησί και γρήγορα εξαπλώθηκε η φήµη των θεραπευτικών ιδιοτήτων των πηγών της Ικαρίας. Μέχρι το 1940 κτίστηκαν δεκάδες ξενοδοχεία και η περιοχή ήκµασε, καθώς και οι κάθε είδους επιχειρήσεις που σχετίζονται µε τη λειτουργία των λουτρών ευηµερούσαν. Στη δεκαετία του ’40 αρχικά ο Β’ Παγκόσµιος Πόλεµος και στη συνέχεια η εµφύλια διαµάχη ανέκοψαν την οικονοµική ευµάρεια και την επιχειρηµατική ακµή του νησιού. Πολλοί από τους εξόριστους, που άρχισαν να φτάνουν τον Άγιο Κήρυκο και στα Θέρµα το 1945, ήταν επιστήµονες που ασχολήθηκαν µε τη µελέτη των πηγών και ανέδειξαν κάποιες, η σηµασία των οποίων έως τότε θεωρούνταν υποδεέστερη. Η υποβάθµιση και η καθυστέρηση της δεκαετίας του ΄40 ουσιαστικά δεν αποκαταστάθηκε ποτέ. Στη δεκαετία του ’50 κατασκευάστηκαν δύο υδροθεραπευτήρια, που βελτίωσαν κάπως την κατάσταση. Η διαµάχη που ξέσπασε ανάµεσα στον Εθνικό Οργανισµό Τουρισµού και στον τοπικό δήµο για την εκµετάλλευση των πηγών και συνεχίστηκε για 30 και πλέον χρόνια λειτούργησε ως τροχοπέδη σε κάθε προσπάθεια αξιοποίησης. Φωτογραφία 8,9. Λουτροπηγές Θερµών. 3.1.7.3 Οι Ιαµατικές πηγές Λευκάδος Οι ιαµατικές πηγές Λευκάδος ή Θερµό (όπως το λένε οι ντόπιοι), απέχουν 3χλµ. από τον Άγιο Κήρυκο και συνορεύουν µε το χωριό Γλαρέδες. Τις δεκαετίες 1950-19601970 λειτουργούσαν και γινόταν πολλές λούσεις. Υπήρχε η κατασκευή ενός υποτυπώδους λουτροκαταστήµατος, ενώ το µονοπάτι που ένωνε το κεντρικό δρόµο µε τη πηγή ήταν δύσβατο, κατηφορικό µε µικρά σκαλοπάτια. 22 Είναι γνωστό στους ντόπιους µε την ονοµασία «Χαλασµένα Θέρµα» 42 Με την πάροδο του χρόνου άρχισε το πρόβληµα της κατολίσθησης του εδάφους µε αποτέλεσµα να γκρεµιστεί το κτήριο µε τοις λουτήρες και να εξαφανιστεί το µονοπάτι. Σήµερα το ζεστό νερό της πηγής το έχουν περιφράξει µε µεγάλες πέτρες µέσα στη θάλασσα. Μερικοί κάτοικοι αλλά και ξένοι εξακολουθούν να κάνουν λούσεις µέσα σε αυτό το χώρο. Η πηγή αυτή ανήκει στον ΕΟΤ ο οποίος φαίνεται να µην έχει ασχοληθεί ακόµα µε την συγκεκριµένη πηγή και αν και είναι γνωστή για τις θεραπευτικές και ευεργετικές ιδιότητές της σήµερα αργοπεθαίνει από αµέλεια. Φωτογραφία 10,11. Λουτροπηγές Λευκάδας. 3.2 ∆ΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 3.2.1 Οικιστική ανάπτυξη23 3.2.1.1 Η εξέλιξη των οικισµών Οι οικισµοί της Ικαρίας (περί τους 70) είναι αραιοδοµηµένοι (διάσπαρτοι), κατάφυτοι και εκτεταµένοι και µε µικρούς πληθυσµούς. Είναι χαρακτηριστική η απουσία µεγάλου αστικού κέντρου αντίστοιχου εκείνων που απαντούν σε άλλα νησιά ανάλογου µεγέθους. Καθοριστικό αίτιο της ιδιοµορφίας αυτής υπήρξε το γεγονός ότι οι κάτοικοι του νησιού από πολύ νωρίς οργάνωσαν ένα µοναδικό αµυντικό σύστηµα που βασίσθηκε στην απόκρυψη, την παραλλαγή και την αφάνεια και όχι στη συσπείρωση και την οχύρωση, όπως συνέβη στα άλλα νησιά ή τα παράλια του Αιγαίου. Ο ιδιαίτερος αυτός τρόπος άµυνας και επιβίωσης είναι σήµερα κατανοητός από την πιο πρόσφατη εκδήλωση αυτού του φαινοµένου που έλαβε χώρα τον 16ο αιώνα και συντέλεσε στη δηµιουργία των σηµερινών ιδιόµορφων οικισµών της, µε την ιδιαίτερη λαϊκή αρχιτεκτονική των σπιτιών τους. Τον 16ο αιώνα, µετά την κατάληψη από τους Τούρκους, το νησί παρουσιάζει εικόνα τελείας ερήµωσης. Οι αλλεπάλληλες επιδροµές των πειρατών κατέστρεψαν τους παλιούς οικισµούς και ανάγκασαν τους εναποµείναντες κατοίκους να κρυφθούν και να αποµονωθούν στο εσωτερικό του νησιού, όπου το έντονο φυσικό ανάγλυφο δηµιουργεί κοιλάδες, λαγκάδια και µικρά λεκανοπέδια, µη ορατά από τη θάλασσα. Οι περιοχές αυτές, όπως φαίνεται, κατοικούνταν ανέκαθεν και αποτελούσαν καταφύγιο σε δύσκολους καιρούς. Τέτοιες κρυφές τοποθεσίες βρίσκονται κυρίως στη δυτική Ικαρία αλλά και σε άλλες περιοχές της. 23 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.2.1. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το Κόκκινος (2002) 43 3.2.1.2 Παραδοσιακή αρχιτεκτονική Το πρόβληµα της στέγης έλυσαν στην αρχή οι κοιλότητες των µεγάλων µονολιθικών γρανιτών (λούρων) που υπάρχουν σε αφθονία στα βουνά της Ικαρίας. Οι κοιλότητες αυτές έχουν πολλές φορές διαστάσεις µεγάλων δωµατίων και χρησιµοποιήθηκαν ως κατοικίες µέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Λέγονται από τους ντόπιους καµάρες. Τον 16ο αιώνα αρχίζουν να κτίζονται και τα λεγόµενα σήµερα «αντιπειρατικά» σπίτια που από τον 17ο αιώνα επεκτάθηκαν σταδιακά σε όλη την έκταση του νησιού όταν οι κάτοικοι άρχισαν δειλά να εγκαταλείπουν τις καµάρες και τους κρυφούς οικισµούς και να κατεβαίνουν σε πιο φιλόξενες περιοχές προσπαθώντας να ανασυγκροτήσουν τη ζωή τους. Τα σπίτια αυτά κτισµένα µε κανόνες απόλυτης προσαρµογής στο άµεσο περιβάλλον τους ώστε να είναι σχεδόν αόρατα, σώζονται ακόµα σε πολλές περιοχές του νησιού και αποτέλεσαν τη βάση της κλασικής παραδοσιακής ικαριακής κατοικίας, όπως θα δούµε µέχρι αρχές του 20ου αιώνα. Οι νεόνυµφοι έκτιζαν το «αντιπειρατικό» σπίτι τους σε απόσταση από το πατρογονικό (γεροντικό) αλλά στην ίδια περιοχή. Έτσι δηµιουργήθηκαν αραιοδοµηµένες συνοικίες που µε την πάροδο του χρόνου ενώθηκαν σε ένα ευρύτερο οικισµό, που µε τον καιρό απέκτησε την εκκλησία του και πολύ αργότερα το σχολείο του. Οι συνοικίες αυτές ονοµάζονται ακόµη και σήµερα από το όνοµα της οικογένειας που τις εποίκισε πρώτα: Καριµαλάτων, Φουντουλάτων, Μαυρικάτων, Γλαρέδων κ.λ.π. Αυτή η λογική δόµησης παρέµεινε αιώνες και απετέλεσε τη βάση δηµιουργίας των σηµερινών οικισµών24. Το χωροταξικό αυτό µοντέλο πέτυχε απόλυτα το σκοπό του. Συνδυασµένο µε την προβολή από τους κατοίκους απόλυτης φτώχειας προς τον έξω κόσµο, πράγµα που δεν ανταποκρινόταν απόλυτα στην πραγµατικότητα, δηµιούργησε στους Τούρκους κατακτητές αλλά και στους επιδροµείς πειρατές για την Ικαρία την εικόνα του σχεδόν ακατοίκητου νησιού µε ελάχιστους κατοίκους απόλυτα φτωχούς. Έτσι, όλοι αυτοί αδιαφόρησαν για το νησί, το οποίο παρέµεινε ανενόχλητο µε µια ιδιότυπη ελευθερία και αυτοδιοίκηση µέχρι τον 18ο αιώνα. Το «αντιπειρατικό» σπίτι (χυτό) είναι ένα µονόχωρο κτίσµα τοποθετηµένο σε δασωµένη και µακριά από τη θάλασσα περιοχή, κοντά σε πηγή νερού και συνήθως σε σηµείο (σπιτοκάθισµα) που προέκυπτε από εκσκαφή αν ήταν δυνατόν της ανωφέρειας ώστε να δηµιουργηθεί πρανές ορύγµατος (αγιάρι) αν δεν υπήρχε φυσικό πρανές (άσπα), πάνω στο οποίο τοποθετείτο η πίσω πλευρά του κτίσµατος. Οι τοίχοι κατασκευάζονταν από πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό και επίχρισµα. Η στέγη ήταν µονοκλινής (µονόριχτη, χυτή) καλυµµένη µε πέτρινες πλάκες, που στηρίζονταν σε ξύλινα δοκάρια τοποθετηµένα κατά την µικρή διάσταση της κάτοψης (καταχύµατα). Τα καταχύµατα συνήθως ήταν χονδροί κλάδοι δένδρων ή κορµοί µικρών κυπαρισσιών. Η χαµηλή πρόσοψη που το ύψος της δεν ξεπερνούσε το ένα µέτρο είχε µία πόρτα η οποία ήταν και το µοναδικό άνοιγµα του σπιτιού. Καπνοδόχος δεν υπήρχε. Υπήρχε µόνο στην στέγη µία πλάκα πάνω από την εστία που µετατοπιζόταν και άφηνε άνοιγµα από όπου φωτιζόταν και αεριζόταν το σπίτι (ανεφάντης). 24 Η τοπική λαϊκή ρήση «Σπίτι όσο να χωρείς και τόπον όσο να θωρείς» εκφράζει την κλασική ικαριακή αντίληψη για το οικιστικό περιβάλλον. 44 Μπροστά στο σπίτι προς τη θάλασσα ή την κατωφέρεια και σε απόσταση περίπου ενός µέτρου από την πρόσοψη κτιζόταν αυλότοιχος από ξερολιθιά σε ύψος λίγο µεγαλύτερο από την όψη του σπιτιού και σε µήκος όσο αυτή. Αυτός κάλυπτε το σπίτι ώστε να µη γίνεται αντιληπτό το φως κατά τη νύχτα όταν άνοιγε η πόρτα αλλά ούτε και οι άνθρωποι που κινιόνταν µπροστά στο σπίτι κατά την ηµέρα. Παρουσίαζε την ίδια εικόνα µε τους τοίχους των πεζουλιών που λόγω του κεκλιµένου εδάφους κατασκεύαζαν οι άνθρωποι για να καλλιεργήσουν. Τα σπίτια καλύπτονταν σχεδόν πάντα από πυκνή βλάστηση και ήταν τόσο καλά κρυµµένα και προσαρµοσµένα στο άµεσο περιβάλλον τους, ώστε ήταν αόρατα από οποιοδήποτε σηµείο. Μέσα στο σπίτι αρχικά υπήρχε µόνον µία πρωτόγονη εστία που αποτελείτο από δύο αντικείµενες πέτρες (πυροµάχια) και ο χειρόµυλος. Η οικογένεια κοιµότανε στο χωµάτινο δάπεδο αφού έστρωνε δέρµατα ή καµβά (τρίχινο ύφασµα). Παρόλο που το σπίτι αυτό ήταν έτσι σχεδιασµένο ώστε να µην γίνεται αντιληπτό από τους ξένους, σχεδόν πάντοτε συνοδευόταν από τον οικογενειακό κρυψώνα ο οποίος λειτουργούσε σαν αποθηκευτικός χώρος. Στην δυτική Ικαρία ως κρυψώνες χρησιµοποιούνταν οι γνωστές «καµάρες» που βρίθουν στην περιοχή. Στο ανατολικό όµως τµήµα του νησιού, που τα πετρώµατα είναι διαφορετικά, οι άνθρωποι ήταν αναγκασµένοι να τους κατασκευάζουν. Συνήθως σε επαφή µε τον οπίσθιο τοίχο υπήρχε ο υπόγειος οικογενειακός κρυψώνας (χωστοκέλι). Αυτός είχε σκαφτεί στη γη, µε εκµετάλλευσή της προς το πίσω µέρος του σπιτιού ανωφέρειας, πριν την ανέγερσή του. Σε ώρες επιδροµών και κινδύνων η οικογένεια ξήλωνε από το εσωτερικό του σπιτιού σηµείο του οπίσθιου τοίχου και κατέφευγε εκεί αφού αποκαθιστούσε εσωτερικά το άνοιγµα µε τις ίδιες πέτρες. Το χωστοκέλι είχε συνήθως δεύτερη έξοδο διαφυγής καλυµµένη από βλάστηση, φυλασσόταν δε σε αυτό πάντα απόθεµα τροφίµων. Η κλοπή των εφοδίων αυτών από ντόπιους εθεωρείτο πράξη έσχατης προδοσίας κατά της πατρίδας. Χωστοκέλια κατασκευάζονταν επίσης και µόνα τους µακριά από το σπίτι σε απόκρυφες θέσεις. Με το πέρασµα των χρόνων καθώς εκλείπουν οι λόγοι που επέβαλλαν την απόκρυψη της ικαριακής κοινωνίας και καθώς βελτιώνονται οι κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες στο νησί, το µονόχωρο σπίτι αρχίζει να εξελίσσεται. Αφήνονται µικρά ανοίγµατα (παράθυρα), και µεγαλώνουν ελαφρά οι διαστάσεις του. Με την αύξηση των διαστάσεων της κάτοψης, ιδιαίτερα του πλάτους, προέκυψε πρόβληµα µε την µονόριχτη (χυτή) στέγη λόγω του µεγάλου βάρους της. Σε πολλές λοιπόν περιπτώσεις εµφανίσθηκε η αµφικλινής (δίριχτη) στέγη. Στους δύο τοίχους των µικτών πλευρών της ορθογώνιας κάτοψης κατασκευάζονται τριγωνικά αετώµατα (κεφαλάρια) και πάνω στην κορυφή τους στηρίζεται ξύλινη δοκός (ξόνι), συνήθως από κορµό κυπαρισσιού, που διαµορφώνει τον κορφιά της στέγης. Στο ξόνι και στους δύο αντικείµενους τοίχους στηρίζονται τα καταχύµατα πάνω στα οποία στρώνεται καλαµωτή και πάνω τοποθετούνται οι πλάκες από ντόπιο σχιστόλιθο. Μέσα στο σπίτι τώρα συναντάµε ένα τελειοποιηµένο τύπο τζακιού. Στην απέναντι της εισόδου γωνία κατασκευάζεται ο φούρνος, ενώ στην στενή πλευρά δίπλα στην είσοδο υπάρχει σταθερή εσοχή στον τοίχο για τον χειρόµυλο. Στους τοίχους υπάρχουν δύο – τρεις ορθογώνιες εσοχές (θυρίδες – θοίρες) που λειτουργούν ως ερµάρια. Συναντάµε επίσης την κτιστή πεζούλα κατά µήκος του οπίσθιου συνήθως τοίχου και τον κρέβατο (ένα µεγάλο κτιστό ή ξύλινο κρεβάτι για όλη την οικογένεια). 45 Εξωτερικά, στην πίσω πλευρά του σπιτιού, εκεί που αρχικά βρίσκονταν το χωστοκέλι κατασκευάζεται χώρος που χρησιµοποιείται ως αποθήκη και αχερώνας (το δεφτέρι). Αργότερα οι πιο εύπορες οικογένειες προσθέτουν κατά µήκος του σπιτιού δίπλα στο αρχικό µονόχωρο (χυτό) δεύτερο δωµάτιο (κάµαρα) ή αντί αυτού διώροφο κτίσµα µε µια κάµαρα στον κάθε όροφο, το κατώι και το ανώι. Το διώροφο αυτό κτίσµα ονοµάζεται πύργος ή πυργάρι. Ο πύργος δεν έχει καµία επικοινωνία µε το χυτό παρά µόνο εξωτερικά όπου µια πέτρινη σκάλα οδηγεί στο ανώι. Ο πύργος µε το κατώι του και µε την δίριχτη συνήθως στέγη του που βρίσκεται σχεδόν πάντα συνδυασµένος µε το συνήθως µονόριχτο (χυτό ή ορθοκατέβατο), αλλά και κάποιες φορές δίριχτο ισόγειο, αποτελεί µαζί του τον κλασικό σύνθετο παραδοσιακό τύπο κατοικίας της Ικαρίας µέχρι αρχές του 20ου αιώνα. Το χυτό είναι η κουζίνα, το καθιστικό αλλά και η κρεβατοκάµαρα της οικογένειας ειδικά τις κρύες χειµωνιάτικες νύχτες όπου όλο το βράδυ σιγοκαίει στο τζάκι ένα µεγάλο κούτσουρο (το νυχτόξυλο). Το κατώι είναι το κελάρι του σπιτιού όπου φυλάσσονται οι προµήθειες της χρονιάς και που βρίσκονται χωµένα στο έδαφος ή κτισµένα σε πεζούλα (πιθοστάσι) τα πιθάρια (βυτίνες) µε το κρασί. Τέλος, το ανώι (ο πύργος) είναι το δωµάτιο το καλό. Είναι ο επίσηµος χώρος υποδοχής, το σαλόνι και είναι πάντα ασπρισµένο, τακτοποιηµένο και καθαρό. Εκεί φιλοξενείται ο ξένος (ο µουσαφίρης). Εκεί στα νεώτερα χρόνια τοποθετείται το νυφικό κρεβάτι και χρησιµοποιείται πολλές φορές για τον ύπνο της οικογένειας. Ο προστατευτικός αυλότοιχος του αντιπειρατικού σπιτιού έχει εξελιχθεί και έχει αποκτήσει λειτουργική µορφή για την αυλή. Αποτελείται συνήθως από κτιστά µε πέτρα τµήµατα ανάµεσα στα οποία παρεµβάλλεται χαµηλή πεζούλα. Στα κτιστά αυτά τµήµατα (πίλιαστρα) υπάρχουν υπαίθριο τζάκι για µαγείρεµα, νεροχύτης, θέση για τη στάµνα (λαϊνοστάτης) και εσοχές (θοίρες) για την τοποθέτηση των σκευών. Οι πεζούλες χρησιµοποιούνται ως πάγκος εργασίας για την νοικοκυρά. Η αυλή µε πλάτος µεγαλύτερο των δύο µέτρων καλύπτεται σχεδόν πάντοτε από κληµαταριά (κρεβατίνα, περιπατίνα) και λειτουργεί σαν υπαίθριο καθιστικό και κουζίνα (µόλις ανοίγουν οι µέρες). Η οικιακή αγροτική οικονοµία είναι το χαρακτηριστικό της ικαριακής κοινωνίας. Γύρω από το σπίτι θα βρούµε σε πεζούλια, το χώρο για την καλλιέργεια των κηπευτικών (κήπο), το αµπέλι, τις ελιές, το στάρι και κάποια οπωροφόρα και καρποφόρα δένδρα (ξινόδεντρα, συκιές, αµυγδαλιές, καρυδιές κ.α.) βασικότατα για τις διατροφικές ανάγκες της οικογένειας. Αλλά και τον στάβλο (κατσικαριό), το κοταριό, το χοιροστάσιο (αλιώρι), το πατητήρι (πέταλο) και το αλώνι. Στην προσήνεµη πλευρά της ιδιοκτησίας στη σειρά τα κυπαρίσσια να κόβουν τον άνεµο και δίπλα στο σπίτι αιωνόβια δένδρα (κουκουναριές, πρίνοι, κυπαρίσσια) για να το προστατεύουν. Τον 19ο αιώνα αρχίζουν να αναπτύσσονται οι παραλιακοί οικισµοί του νησιού που µέχρι τότε χρησιµοποιούνταν, λόγω της έλλειψης λιµανιών, ως χώροι που τους χειµερινούς µήνες έβγαζαν τα καΐκια για προστασία στη στεριά (σύρτικα) αλλά και ως χώροι φορτοεκφόρτωσης των εµπορευµάτων (σκάλες). Αυτοί αναπτύχθηκαν µε την ίδια χωροταξική λογική που χαρακτηρίζει τα χωριά της Ικαρίας (διάσπαρτοι, κατάφυτοι και εκτεταµένοι) κτισµένοι αµφιθεατρικά σε πεζούλια µε ένα µικρό συνεκτικό κέντρο στην παραλία. 46 Τέλος του 19ου µε αρχές του 20ου αιώνα, όπου κυρίως λόγω της ανάπτυξης της ναυτοσύνης και του εµπορίου βελτιώθηκε η οικονοµική κατάσταση της ικαριακής κοινωνίας, οι ντόπιοι κτίστες ήλθαν σε επαφή µε τεχνίτες και οικοδοµικές τεχνικές από άλλα µέρη. Συνδυάζοντας τις νέες γνώσεις και τα ντόπια υλικά καθιέρωσαν ένα δεύτερο τύπο σπιτιού σύνθετης τετραγωνικής κάτοψης, συνήθως διώροφο, µε στέγη είτε δίριχτη είτε τετράριχτη µονόκορφη (οµπρέλα) ή και δίκορφη (µε µικρό κορφιά), καλυµµένη από ντόπιες σχιστόπλακες ή κεραµίδια. Με την εκµετάλλευση της κλίσης του εδάφους, το δάπεδο του πάνω ορόφου βρίσκεται συνήθως στο επίπεδο του εδάφους προς την πλευρά της ανωφέρειας και «αυλίζεται» από εκεί. ∆ηλαδή προς την ανωφέρεια το κτίριο φαίνεται ισόγειο και ο κάθε όροφος έχει την αυλή του. Οι εσωτερικοί τοίχοι του πάνω ορόφου είναι από µπαγδάτι και το µεσοπάτωµα ξύλινο. Πολλά από αυτά τα σπίτια στους µεγαλύτερους οικισµούς ιδιαίτερα στους παραλιακούς εµπλουτίζονται µε στοιχεία νεοκλασικισµού (αετώµατα, γεισώµατα, κορνίζες, µπαλκόνια µε φουρούσια κ.α.). Φωτογραφία 12, 13. Παραδοσιακά σπίτια. 3.2.1.3 Σηµερινή Κατάσταση Μετά τον 2ο παγκόσµιο πόλεµο και ιδιαίτερα µετά τη δεκαετία του 1960, η κατάσταση άλλαξε ραγδαία. Η ευρεία χρήση των σύγχρονων µέσων και υλικών δόµησης (τσιµέντο, αλουµίνιο) αλλοίωσε σηµαντικά το δοµηµένο περιβάλλον του νησιού που µέχρι τότε είχε µείνει ανέπαφο. Παρόλα αυτά ο χαµηλός, µέχρι σήµερα, ρυθµός τουριστικής ανάπτυξης της Ικαρίας είχε ως αποτέλεσµα την διατήρηση ενός σηµαντικού µέρους του κτιριολογικού της πλούτου και της φυσιογνωµίας των οικισµών της. Τα τελευταία χρόνια ευτυχώς άρχισε να γίνεται αντιληπτή η µοναδικότητα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του νησιού από τους κατοίκους αλλά και την πολιτεία, µε αποτέλεσµα να αυξάνεται συνεχώς το ενδιαφέρον για την διατήρηση και τη διάσωσή της. 3.2.2 Υφιστάµενο δίκτυο µεταφορών 3.2.2.1 Τα µονοπάτια Στην Ικαρία αναπτύχθηκε µόνο η εντελώς απαραίτητη συγκοινωνιακή υποδοµή για τις ενδοµεταφορικές της ανάγκες. Η υποδοµή αυτή συνίσταται σε ένα δίκτυο µονοπατιών, µικρών και µεγάλων, τα οποία εξυπηρετούσαν, αποκλειστικά µέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, αλλά µερικώς ακόµη και σήµερα, τους κατοίκους του νησιού. Μέσα από αυτά περνούσαν άνθρωποι πεζοί και ζώα που µετέφεραν αγαθά ή/και ανθρώπους. Τα µονοπάτια αυτά - άλλοτε φαρδιά και πλακόστρωτα που αποτελούσαν τους κεντρικούς άξονες του νησιού και άλλοτε στενά και 47 χωµάτινα που εξυπηρετούσαν αγροτικές κυρίως δραστηριότητες - αποτελούν ένα σηµαντικό κεφάλαιο της Ικαριακής παράδοσης και κληρονοµιάς. Τα µονοπάτια άρχισαν να εγκαταλείπονται σταδιακά πριν από τρεις δεκαετίες µε την ανάπτυξη των αυτοκινητόδροµων στο νησί. Μια πρώτη προσπάθεια εντοπισµού, καταγραφής και αξιολόγησης των παλαιών µονοπατιών έγινε το 1998 από ξένους εθελοντές και την «Αναπτυξιακή Εταιρία Επαρχίας Ικαρίας ». Μία µελέτη που πραγµατοποιήθηκε το 2000 στα πλαίσια του Κοινοτικού Προγράµµατος Terra Lore, µε τίτλο «Αξιολόγηση µονοπατιών της Ικαρίας» κατέγραψε και αξιολόγησε 5 ορεινά µονοπάτια της: Μαυράτο- Καψαλινό Κάστρο Καψαλινό Κάστρο- Καραβόσταµο Καψαλινό Κάστρο- Αρεθούσα Αρεθούσα- Καραβόσταµο Καραβόσταµο – Εύδυλος Το 2001 άρχισαν εργασίες καθαρισµού, συντήρησης και ανάδειξης των µονοπατιών αυτών. Οι διαδροµές Μαυράτο-Καψαλινό Κάστρο και Καψαλινό Κάστρο-Καραβόσταµο είναι διαθέσιµες είδη στους περιπατητές. Φωτογραφία 14, 15. Απόψη διαδροµής παραδοσιακού µονοπατιού. 3.2.2.1.1 Χαρακτηριστικά του Ικαρώτικου µονοπατιού Το ικαριώτικο µονοπάτι είναι χωµάτινο ή στρωµένο µε πέτρα, το είδος της οποίας διαφέρει ανάλογα µε τα γύρω πετρώµατα. Εξαιρετικής οµορφιάς και αντοχής είναι τα στρωµένα από ακατέργαστο µάρµαρο. Άλλα είναι στρωµένα µε σχιστόλιθο Ικαρίας. Κατ’ ανάγκη τα µονοπάτια παρουσιάζουν συνεχείς στροφές, διακυµάνσεις κλίσεων και διαφορές πλάτους προσαρµοζόµενα να αποφύγουν βραχώδη σηµεία και ιδιωτικά κτήµατα. Στα σηµεία όπου τα όρια πλάτους του µονοπατιού πρέπει να είναι εµφανή όπως στις περιπτώσεις στις οποίες αυτό εφάπτεται µε ιδιοκτησία ή υπάρχει γκρεµός συναντάται ένας κοντός πέτρινος τοίχος ή όρθιες µεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο ή πάσπαρο. Σε πολλά σηµεία δε λόγω της µεγάλης κλίσης του εδάφους το 48 µονοπάτι υποστηρίζεται από τοίχο το επάνω µέρος του οποίου αποτελεί ήδη έτοιµο στρωµένο µέρος του. Φωτογραφία16,17. Απόψη διαδροµής παραδοσιακού µονοπατιού. 3.2.2.2 Σηµερινό οδικό δίκτυο25 Η κατάσταση του οδικού δικτύου της νήσου µπορεί να χαρακτηριστεί µέτρια καθώς οι ανάγκες των κατοίκων αλλά και των επισκεπτών κατά τη θερινή περίοδο δεν καλύπτονται. Ασφαλτοστρωµένοι είναι µόνο λίγοι δρόµοι. Η συγκοινωνία στο νησί της Ικαρίας διεξάγεται µε λεωφορεία ιδιωτικής χρήσης που λειτουργούν µε ειδική άδεια. Υπάρχουν ηµερήσια δροµολόγια που συνδέουν τον Άγιο Κήρυκο µε τον Εύδηλο, το Περδίκι και τον Χρυσόστοµο τον Εύδηλο µε τις Ράχες, ενώ εξυπηρετούν και τη µεταφορά µαθητών. Οι υπόλοιποι οικισµοί συνδέονται µε ταξί. Τους θερινούς µήνες τα δροµολόγια αυξάνουν και εξυπηρετούνται και άλλοι οικισµοί. Το υφιστάµενο κύριο οδικό δίκτυο στην περιοχή, χαρακτηρίζεται από ανεπαρκή γεωµετρικά στοιχεία και παντελή έλλειψη πεζοδροµίων εντός της αστικής περιοχής. Η ελλιπής οδική υποδοµή της περιοχής δηµιουργεί σοβαρά προβλήµατα στην εξυπηρέτηση της κυκλοφορίας, τα οποία οξύνονται κατά τη θερινή περίοδο, όπου η κίνηση παρουσιάζεται ιδιαίτερα αυξηµένη. 3.2.2.3 Άλλα δίκτυα συγκοινωνίας Η Ικαρία συνδέεται από θαλάσσης µε την Ηπειρωτική Ελλάδα µέσω των λιµένων Αγίου Κηρύκου και Ευδήλου. Η κύρια θαλάσσια γραµµή εξυπηρετείται από πλοία από / προς τον Πειραιά µε ενδιάµεσους σταθµούς σε νησιά των Κυκλάδων. Η συχνότητα των δροµολογίων συναρτάται µε τις περιόδους αιχµής της επιβατικής κίνησης και εµφανίζεται αυξηµένη κατά τη θερινή περίοδο. Ακόµα υπάρχουν µικρότερα λιµανάκια στο Καρκινάγρι, Μαγγανίτη και Αρµενιστή. Η µεγαλύτερη κίνηση παρουσιάζεται την περίοδο του Αυγούστου. Από αέρος η Ικαρία συνδέεται µε την Ηπειρωτική Ελλάδα µέσω του αεροδροµίου που λειτουργεί στην περιοχή Φάρος. Η συχνότητα των δροµολογίων συναρτάται µε τις περιόδους αιχµής της επιβατικής κίνησης και εµφανίζεται αυξηµένη κατά τη θερινή περίοδο. 25 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.2.2.2. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το Κοινοτικό Προγράµµα TERRA LORE (2000) 49 3.2.3 Ανανεώσιµες πηγές ενέργειας 3.2.3.1 Υδατικοί πόροι 3.2.3.1.1 Νερόµυλοι 26 Στην Ικαρία έχει από παλιά αναπτυχθεί ένα σηµαντικό δίκτυο νερόµυλων για την αξιοποίηση της δυναµικής ενέργειας των ρεόντων υδάτων της. Συνολικά λειτούργήσαν στην Ικαρία 68 νερόµυλοι (19 στον δήµο Αγ Κηρύκου, 28 στον δήµο Ραχών και 21 στον δήµο Ευδήλου). Η λειτουργία των νερόµυλων σταµάτησε σταδιακά από το 1960 όταν κατασκευάστηκε το σύγχρονο δίκτυο ύδρευσης. Οι νερόµυλοι της Ικαρίας αποτελούν ένα δίδαγµα του παρελθόντος για τις εναλλακτικές µορφές ενέργειας. Βρίσκονταν δίπλα σε ρεµατιές και αποτελούνται από α) το βασικό κτίσµα (το εργαστήριο του µυλωνά όπου αλέθεται ο καρπός από τη µυλόπετρα), β) τη φτερωτή και τα εξαρτήµατά της (ζουριό) και γ) τον νευράλακα µε την κρέµαση27. Η κίνηση µεταφέρεται από τη φτερωτή στην πάνω µυλόπετρα µέσω ενός συνδέσµου. Η κάτω µυλόπετρα είναι σταθερή και στο κενό που σχηµατίζεται πέφτει ο καρπός και αλέθεται. Στοιχείο διαχείρισης του νερού είναι η χρήση του, µετά τον µύλο, για πότισµα των παρακείµενων κήπων. Φωτογραφία 18. Φτερωτή παλαιού νερόµυλου. 3.2.3.1.2 Σηµερινό δίκτυο ύδρευσης - άρδευσης Οι σηµερινές υδρευτικές ανάγκες των ∆ήµων καλύπτονται από τοπικές πηγές και γεωτρήσεις. Σηµαντικό πρόβληµα ύδρευσης παρουσιάζεται το δίµηνο Ιουλίου – Αυγούστου της θερινής αιχµής. Σήµερα, µία λιµνοδεξαµενή 80.000 m3 νερού που κατασκευάστηκε στο Γλαρέδο, προορίζεται για κάλυψη των υδρευτικών αναγκών των περιοχών Αγίου Κηρύκου, Χριστού και Γλαρέδου. Από τα κυριότερα προβλήµατα του νησιού είναι και η έλλειψη αρδευτικού νερού και οργανωµένων δικτύων άρδευσης. Η άρδευση µέρους των υφιστάµενων καλλιεργειών του Αγίου Πολυκάρπου γίνεται µε τη βοήθεια δύο µικρών φραγµάτων που βρίσκονται στο ρέµα Μύρσονας στην περιοχή της Μονής Μουντέ. 26 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.2.3.1.1. χρησιµοποιήθηκε υλικό από ντοκιµαντέρ που πραγµατοποίησε η οµάδα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ΤΕΕ Ευδήλου (2003-2004) 27 ένα είδος αυλακιού 50 Το 1995 ολοκληρώθηκε η κατασκευή ενός φράγµατος στο Πέζι Ραχών, συνολικής χωρητικότητας 910.000 κµ νερού, για την κάλυψη αναγκών ύδρευσης και άρδευσης. Από την µελέτη του φράγµατος προβλέφθηκε σχέδιο γεωργικής ανάπτυξης που έχει σαν στόχο την αύξηση της καλλιεργούµενης έκτασης, την αύξηση των στρεµµατικών αποδόσεων και γενικότερα την συγκράτηση του πληθυσµού και την αναβάθµιση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων στους οικισµούς Ραχών και Αγίου Πολυκάρπου. Η κάλυψη των αρδευτικών αναγκών από το φράγµα Πεζίου αποτελεί πάγιο αίτηµα των κατοίκων της περιοχής. 3.2.3.2 Αιολικό δυναµικό28 Η αιολική ενέργεια είναι µια αποκεντρωµένη µορφή ενέργειας που ταιριάζει στην «ιδιοσυγκρασία» των νησιών. Το αιολικό δυναµικό της Ικαρίας, λόγω των καιρικών συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή, είναι από τα υψηλότερα της Ελλάδας. Η ∆ΕΗ, έχει εγκαταστήσει ένα αιολικό πάρκο στη θέση Περδίκι, σε σηµείο όπου η µέση ταχύτητα του ανέµου είναι 9,6 m/s, στα πλαίσια κοινοτικού προγράµµατος και σε συνεργασία µε την ΕΑΒ και τη ∆ανέζικη εταιρεία WINDMATIC. Το πάρκο αποτελείται από 7 ανεµογεννήτριες ονοµαστικής ισχύος 500 KW. 3.3 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ29 3.3.1 Αρχαιολογικοί χώροι και µνηµεία Σε ολόκληρη την Ικαρία βρίσκονται διάσπαρτα ερείπια όλων των περιόδων. Τα αρχαιολογικά ευρήµατα των ανασκαφών εκτίθενται στο αρχαιολογικό µουσείο του Αγίου Κηρύκου καθώς και στο µουσείο του Κάµπου. Στο χώρο Γλαρέδο, στη θέση ¨Παλιοπερίβολο¨ εντοπίσθηκε οικισµός ης νεολιθικής εποχής. Σώζονται ερείπια οικιών, κυκλικού σχήµατος στην κάτοψη, µε λίθινη κρηπίδα. ∆ιατηρείται το λιθόστρωτο δάπεδο σε µερικές οικίες και πλήθος οστράκων, κεραµικών αγγείων και θραύσµατα οψιανού. Η διάµετρος των κατασκευών αυτών κυµαίνεται από 3,70µ. έως 5,20µ. Στη θέση ¨Προποπεζουλωπή ¨βόρεια του ∆ρακάνου και λίγα χιλιόµετρα από τον όρµο ‘Ιερό’ και το οµώνυµο σπήλαιο, εντοπίσθηκαν µεγαλιθικά µνηµεία (Menhir). Πρόκειται για στήλες από ασβεστολιθικό πέτρωµα, που είτε βρίσκονται στηµένες στην αρχική τους θέση, είτε έχουν καταπέσει στο έδαφος. Όλες είναι οξυκόρυφες ή σχεδόν οξυκόρυφες, στηµένες σε οµάδες, συνήθως σε ευθείς σειρά. Οι Θέρµαι, πόλη της αρχαιότητας γνωστή για τις ραδιούχες ιαµατικές πηγές της, ευρίσκονται ανατολικά του Αγίου Κηρύκου, στη θέση που υπάρχει σήµερα ο οικισµός Θέρµα. Η αρχαία πόλη καταποντίστηκε από φοβερούς σεισµούς την εποχή του Χριστού. Σήµερα σώζονται ίχνη υδραγωγείου, λαξευτού σε βράχο και υπολείµµατα από , µαρµάρινους λουτήρες. 28 Για την συγγραφή του κεφαλαίου3.2.3.2 χρησιµοποιήθηκε υλικό από το Κοινοτικό Προγράµµα TERRA LORE (2000) 29 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.3. χρησιµοποιήθηκε υλικό από το Κοινοτικό Προγράµµα TERRA LORE (2000) 51 Στα βόρεια των Θέρµων, στο χωριό Καταφύγι, σώζονται τα ερείπια της ακροπόλεως. Σώζονται ερείπια τειχών και της πύλης, οικοδοµών, καθώς και κρήνη στη βόρεια πλαγιά του βουνού, εν µέρει λαξευµένη στο βράχο και στεγασµένη κατά το εκφορικό σύστηµα. Σε πρόχειρο µουσείο µέσα στο σχολείο του χωριού Καταφύγι εκθέτονται ερυθρόµορφα αγγεία, µια επιτύµβια πλάκα καθώς και άλλα ευρήµατα. Βόρεια της ακρόπολης έχουν ανασκαφεί τάφοι από τη γεωµετρική εποχή και ύστερα. Οι τάφοι είναι κιβωτιόσχηµοι και οι πλευρές τους είναι επενδυµένες µε σχιστόλιθο. Στους τάφους βρέθηκαν αγγεία και πόρπες της γεωµετρικής εποχής, κορινθιακοί κρύβαλλοι, µελανοφόρα εργαλεία από χαλκό ή σίδηρο. Από την αρχαία πόλη Οινόη, που ήταν πρωτεύουσα του νησιού κατά τους αρχαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους, σώζονται ελάχιστα ερείπια, κυρίως των ελληνορωµαϊκών χρόνων. Περνώντας τη γέφυρα Βουτσιδέ ποταµού, έχουµε αριστερά µας τα ερείπια υποκαύστου και δεξιά µας πρέπει να ήταν το στάδιο της πόλης, από το οποίο σώζεται µόνο τµήµα του ανειληµµατικού τοίχου στη βορειοδυτική όχθη του ποταµού. Στη βορειανατολική πλευρά του λόφου Αγ. Ειρήνης σώζονται τα ερείπια του ρωµαϊκού ωδείου. Η περιοχή καλύπτεται από ερείπια λουτρών, δεξαµενών, αγωγών ύδρευσης και αποχέτευσης. Τα αρχαιολογικά ευρήµατα της περιοχής εκτίθενται στο αρχαιολογικό µουσείο Αγίου Κηρύκου. Στο χωριό Αρεθούσα ανασκάφθηκαν τάφοι του 5ου π.χ. αιώνα. Στα βορειοδυτικά του νησιού βρίσκεται ο όρµος Να, µε τα ερείπια του Ιερού της Ταυροπόλου Αρτέµιδος, κτίσµα κατά παράδοση του Ορέστη και της Ιφιγένειας. Εκεί εκβάλει ο ποταµός Χάλαρης, που στην αριστερή του όχθη διατηρείται προβλήτα. Στις κλιτές του λόφου σώζονται αρκετές θεµελιώσεις από το Ιερό και λείψανα βάθρων. Στο ανατολικό άκρο του νησιού σώζονται τα ερείπια της πόλης και της ακρόπολης του ∆ράκανου, επί του οµώνυµου όρους και ακρωτηρίου, γνωστού ήδη από τους Οµηρικούς Ύµνους. Ο Στράβων, ο οποίος αναφέρει το πόλισµα, σηµειώνει ότι έχει πρόσορµο. Ο πρόσορµος αυτός ήταν διπλός σε σχήµα W. Λείψανα λιµενικών εγκαταστάσεων και τµήµα νεωρίου, λαξευµένο εν µέρει στο σκληρό πέτρωµα, διατηρούνται ακόµα βυθισµένα στα νερά. Γύρω από τους δύο όρµους αµφιθεατρικά διακρίνονται ερείπια της αρχαίας πολίχνης. Η ακρόπολη καταλαµβάνει το ακρωτήριο και στο νοτιότατο σηµείο υπάρχει τετράπλευρος οχυρωµατικός πύργος. Στο βόρειο άκρο της ακρόπολης υψώνεται ο µεγάλος κυκλικός πύργος των ελληνιστικών χρόνων, σε ύψος τουλάχιστον τριών ορόφων, µε τοξωτές τις δύο εισόδους του. Ο πύργος αυτός χρησιµοποιήθηκε και ως φρυκτωρία, οι δε κάτοικοι του νησιού τον ονοµάζουν Φάρο, από όπου πήρε και το όνοµά της όλη η περιοχή. ∆υτικά της ακρόπολης βρίσκονται τα αρχαία λατοµεία και λίγα µέτρα δυτικότερα προς το µέρος της απότοµης ακτής σώζεται τύµβος από χώµα, διαµέτρου 5 µ. περίπου (Θ. Κατσαρός, Αρχαιολόγος, Ιστορικός) 3.3.2 Μοναστήρια και εκκλησίες Μοναστήρι της Παναγιάς του Μουντέ: Γυναικείο µοναστήρι που ανεγέρθη το 1460 µε τοιχογραφίες και παλιές εικόνες. Βρίσκεται στην περιοχή των Ραχών, κοντά στο χωριό Καστανιές. Σε αυτό ζει µια µοναχή 52 Ιερά Μονή Ευαγγελισµού Μαυριάνου: Βρίσκεται στο βορειοδυτικό µέρος του νησιού στην περιοχή Πάπα. Ανεγέρθη περί τέλη ΙΗ΄ αιώνα και είναι εγκαταλειµµένο από το 1960. Μοναστήρι της Ευαγγελίστριας: Χρονολογείται από τον 17ο αιώνα και βρίσκεται δυτικά του Αγίου Κηρύκου. Μέσα στο µοναστήρι βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Μακαρίου µε παλιές εικόνες. Επίσης υπάρχει εκεί παλαιό οστεοφυλάκιο. Μονή της Αγίας Θεοκτίστης: Βρίσκεται κοντά στο χωριό Πηγή στην περιοχή του Φραντάτου. Η αβέβαιη χρονολογία δηµιουργίας της εικάζεται ότι ανήκει στην Βυζαντινή περίοδο. Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής: Γυναικεία µονή, εγκαταλειµµένη από το 1955 κοντά στον οικισµό Χριστός - Γλαρέδο της περιοχής τους Αγίου Κηρύκου. Ανεγέρθη το 1890. Εκκλησία της Αγίας Ειρήνης στον Κάµπο: Χρονολογείται από την Βυζαντινή περίοδο. Φωτογραφία 19. Μονή Θεοσκέπαστης. 3.3.3 Μουσεία Στην Ικαρία υπάρχουν δύο µουσεία µε αρχαιολογικά εκθέµατα και τρία λαογραφικά. Αυτά είναι τα εξής: Μουσείο Αγίου Κηρύκου: Στο µουσείο αυτό υπάρχουν πολλά αρχαία ευρήµατα, αγγεία, στήλες, λίθινα και χάλκινα εργαλεία, αµφορείς που βρέθηκαν στο βυθό της θάλασσας, βάθρα κτλ. Μουσείο Κάµπου Ευδήλου: Στο µουσείο αυτό βρίσκονται άφθονα ευρήµατα της Αρχαίας Οινόης, αµφορείς, βάθρα, διάφορα πήλινα σκεύη κτλ. - Λαογραφικό Μουσείο Περδικίου: Πλούσια εκθέµατα λαϊκής τέχνης. - Λαογραφικό Μουσείο Αγίου Πολυκάρπου: Αξιόλογα λαογραφικά εκθέµατα. Λαογραφικό Μουσείο Βρακάδων: Το µουσείο αυτό ιδρύθηκε ,µε πρωτοβουλία των Ικάριων επιστηµόνων της Αθήνας και περιέχει πλήθος από λαογραφικά εκθέµατα. 3.3.4 Τοπικές παραδόσεις Το πιο χαρακτηριστικό έθιµο του νησιού είναι τα πανηγύρια που διεξάγονται στη διάρκεια του καλοκαιριού, σε όλα σχεδόν τα χωριά, την ηµέρα εορτασµού του πολιούχου Αγίου τους. Τη διοργάνωσή τους αναλαµβάνουν οι σύλλογοι του κάθε χωριού (παλαιότερα οι κοινότητες), 53 στους οποίους περιέρχονται και τα έσοδα και τα οποία τελικώς διατίθενται για κοινωφελείς σκοπούς (ανοικοδόµηση ναών, το κτίσιµο σχολείων, την κατασκευή αµαξιτών δρόµων, την ύδρευση χωριών κ.α.) Τα πανηγύρια διεξάγονται σε ανοιχτό χώρο, στην πλατεία του χωριού, µε ντόπιες ορχήστρες µε βιολιά. Ο ψυχαγωγικός χαρακτήρας τους υπερέχει από τον καθαρά λατρευτικό. Κυρίως χορεύεται ο ‘καριώτικος’ και ο τυπικός συρτός. Το γλέντι κρατά όλη την ηµέρα και τη νύχτα. Το µενού είναι σταθερό και περιλαµβάνει κρέας (βραστό και ψητό) από άγρια κατσίκια του βουνού (τα ονοµαζόµενα «ρασκά» ), άφθονο ζουµί δωρεάν από το βράσιµο του κρέατος, την «πρόθεση» και χωριάτικες σαλάτες µαζί µε ντόπιο ικαριώτικο κρασί. Τα Ικαριώτικα πανηγύρια σε σχέση µε άλλες µορφές λατρείας που ατόνησαν όπως οι λιτανείες, διατηρούνται και αντέχουν στο χρόνο. Αυτό οφείλεται κυρίως στο συµµεικτικό χαρακτήρα τους. Το πανηγύρι σαν λατρευτική εκδήλωση µε σηµείο αναφοράς τη θρησκευτική γιορτή και την εκκλησία του αγίου, µεταβάλλεται σε εκδήλωση οικονοµική, κοινωνική, ψυχαγωγική. Είναι γεγονός ότι το Ικαριώτικο πανηγύρι είναι τόσο άµεσα συνυφασµένο µε την Ικαριώτικη κουλτούρα που η οργάνωσή του αποτελεί χαρά και υποχρέωση για τους κατοίκους του κάθε χωριού. Είναι η δική τους γιορτή, η δική τους χαρά. Η προετοιµασία µοιάζει µε τη γιορτή που κάνει κανείς σπίτι του. Έτσι η εθελοντική εργασία και προσφορά είναι δεδοµένη. Η µετάδοση χαράς και κεφιού τόσο ανάµεσα στους συγχωριανούς όσο και στους επισκέπτες αποτελεί προϋπόθεση της επιτυχίας του πανηγυριού. Είναι πολύ σηµαντικό για κάθε χωριό το πανηγύρι του να χαρακτηριστεί ως ¨επιτυχηµένο και αυτή τη χρονιά¨. Άλλα σηµαντικές παραδόσεις του νησιού είναι το έθιµο της Πρωτοχρονιάς και των αποκριών. Την ηµέρα της Πρωτοχρονιάς σε κάθε χωριό οι γυναίκες ετοιµάζουν το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι µε ντόπιους µεζέδες και κρασί. Όλοι οι χωριανοί µοιράζονται σε παρέες (συνήθως ανάλογα µε την ηλικία) και γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι. Τραγουδάνε τα κάλαντα σε κάθε νοικοκυρά, δίνουν ευχές για το νέο έτος και εκείνη τους κερνάει. Μέχρι το πρωί όλοι οι συγχωριανοί θα έχουν χαιρετηθεί και ανταλλάξει λόγια αγάπης αναµεταξύ τους. Τις ηµέρες των Αποκριών συνηθίζεται να µεταµφιέζονται µε ότι ρούχα βρουν στο σπίτι (χωρίς να µεταµφιέζονται σε κάτι συγκεκριµένο) και να πηγαίνουν σε σπίτια γνωστών και φίλων τους. Το σπίτι που επισκέπτονται τους φιλεύει καραµέλες και ποτά. Αυτό που κυριαρχεί είναι τα αστεία και τα πειράγµατα. Ο στόχος του µεταµφιεζόµενου είναι να µην είναι αναγνωρίσιµος και του νοικοκύρη να τον αναγνωρίσει. 54 Φωτογραφία 20. Παραδοσιακό πανηγύρι. 3.3.5 Αθλητικές εκδηλώσεις Στην επαρχία της Ικαρίας υπάρχουν και λειτουργούν 5 αθλητικοί σύλλογοι σε 4 περιοχές/ χωριά. Ο µεγαλύτερος από τους αθλητικούς συλλόγους συντηρεί τµήµατα ποδοσφαίρου, καλαθοσφαίρισης, πετοσφαίρισης, και στίβου, ενώ οι υπόλοιποι µόνο ποδοσφαίρου. Οι αθλητικές υποδοµές είναι πλέον ανύπαρκτες και είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη να βελτιωθούν. Εξαίρεση αποτελεί το γήπεδο στίβου- ποδοσφαίρου και το κλειστό γυµναστήριο που βρίσκονται στον Άγιο Κήρυκο. Υπάρχουν ακόµα δύο ανοιχτά γήπεδα µπάσκετ και δύο γήπεδα ποδοσφαίρου 3.3.6 Κέντρα πολιτισµού Στην Ικαρία υπάρχουν και λειτουργούν δύο κινηµατογραφικές λέσχες. Στην πρωτεύουσα του νησιού λειτουργεί εδώ και πολλά χρόνια µε µεγάλη επιτυχία σκακιστικός όµιλος που µάλιστα διοργανώνει κάθε χρόνο στον Άγιο Κήρυκο το σηµαντικό διεθνές τουρνουά « Ίκαρος ». 3.4 Εκπαίδευση Η σηµερινή εικόνα της Εκπαίδευσης στην Ικαρία µπορεί να συνοψιστεί στα εξής: Λειτουργούν 40 σχολεία, εκ των οποίων 6 Νηπιαγωγεία, 25 ∆ηµοτικά, 4 Γυµνάσια, 4 Γενικά Λύκεια και 1 Τεχνικό Επαγγελµατικό Λύκειο. Σε αυτά φοιτούν συνολικά 1267 µαθητές. Ένα σηµαντικό θέµα που αξίζει να αναφερθεί είναι η ποιότητα της παρεχόµενης εκπαίδευσης καταρχήν σε ότι αφορά τα δηµοτικά σχολεία αλλά και γενικότερα. Το 1955 λειτουργούσαν συνολικά στην Ικαρία 37 δηµοτικά εκ των οποίων 32 µονοθέσια. Προφανώς αυτή εκπαιδευτική υποδοµή δεν µπορούσε να προσφέρει την απαιτούµενη ποιότητα εκπαίδευσης και ίσες ευκαιρίες στην µάθηση. Η σύµπτυξη των σχολείων σε σύγχρονες εκπαιδευτικές µονάδες ήταν ένα ώριµο αίτηµα και βασική προϋπόθεση για την ουσιαστική αναβάθµιση της παιδείας. 55 3.5 ΥΓΕΙΑ Βασικός φορέας υγείας για τους κατοίκους της Επαρχίας Ικαρίας είναι το «Πανικάριο Γενικό Νοσοκοµείο» το οποί εδρεύει στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας. Σε αυτό υπάρχουν και λειτουργούν τα εξής τµήµατα: Παθολογικό, Γυναικολογικό, Παιδιατρικό, Χειρουργικό, Ακτινολογικό, Αναισθησιολογικό, Μικροβιολογικό, Ορθοπεδικό, Γενικής Ιατρικής, Ωτορινολαρυγγολογικό, Καρδιολογικό και Οδοντιατρικό. ∆ιαθέτει ιατρικό προσωπικό που αποτελείται από 14 ειδικευµένους και 6 αγροτικούς γιατρούς. Το Νοσοκοµείο είναι χωρητικότητας 32 κλινών. Εκτός από το νοσοκοµείο, λειτουργούν διασκορπισµένα σε όλη την περιφέρεια της Επαρχίας 6 περιφερειακά ιατρεία, στα οποία εργάζονται 7 αγροτικοί ιατροί. Αυτά είναι τα εξής: Φούρνων , Θύµαινας, Καρκιναγρίου, Μαγγανίτη, Ραχών και Ευδήλου. Όταν υπάρχουν έκτακτα περιστατικά που δεν µπορούν να αντιµετωπισθούν στην Ικαρία ο ασθενής µεταφέρεται µε ελικόπτερο σε νοσοκοµείο της Αθήνας ή της Σάµου ανάλογα µε την κατάστασή του. Τέλος, στον Άγιο Κήρυκο λειτουργεί και Γηροκοµείο στο οποίο φιλοξενούνται 30 περίπου ηλικιωµένοι. 3.6 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 30 Όπως είναι γενικά γνωστό η ανάπτυξη µιας περιοχής είναι µια µακροχρόνια διαδικασία της οποίας η εξέλιξη εξαρτάται κύρια από τους φυσικούς και χρηµατικούς πόρους, από το ανθρώπινο δυναµικό, από την επιθυµία των κατοίκων για την ανάπτυξη της περιοχής τους και από τη δοµή και την οργάνωση της συγκεκριµένης περιοχής και του ευρύτερου χώρου στον οποίο ανήκει. Στα παλιότερα χρόνια οι Ικάριοι ζούσαν µε αυτάρκεια. Το σηµαντικότερο µέσο επιβίωσής ήταν τα εργατικά χέρια της διευρυµένης οικογένειας που κατά κόρον ασχολούνταν µε τον πρωτογενή τοµέα. Επιπλέον η οικονοµία στηριζόταν στην υλοτοµία των δασών της ενδοχώρας του νησιού, στη µεταφορά ξυλείας καθώς και στις ναυπηγικές εργασίες εµπορικών ή πειρατικών πλοίων. Οι Ικάριοι επίσης ειδικεύτηκαν στην παραγωγή κάρβουνου µε καµίνια. Σήµερα η ανεργία στην περιοχή µελέτης (12%) (Ε.Σ.Υ.Ε. , 2001) κυµαίνεται σε υψηλότερα επίπεδα από τον εθνικό µέσο όρο για το 2001 (Σχήµα 2). Ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός είναι ιδιαίτερα υψηλός φθάνοντας τα 5.388 άτοµα (64,5%). Η συσχέτιση του ενεργού µε τον µη ενεργό οικονοµικά πληθυσµό καταδεικνύει την επιβάρυνση που δέχεται κάθε εργαζόµενος κάτοικος από τον µη δυνάµενο να εργαστεί. Το ποσοστό αυτό επιβάρυνσης φτάνει το 64,5% στην περιοχή µελέτης, όταν το αντίστοιχο για το νοµό της Σάµου είναι επίσης υψηλό φθάνοντας το 56%. Το µεγαλύτερο ποσοστό ανέργων (28%) συναντάται στην πρωτεύουσα του νησιού, τον Άγιο Κήρυκο. Οι περισσότεροι δεν δηλώνουν κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας (24%) ενώ λίγοι είναι εκείνοι που δουλεύουν στα αγρο-κτηνοτροφικά (12%). Αντίθετα στους ∆ήµους Ραχών και 30 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 3.6 χρησιµοποιήθηκε υλικό από το Κοινοτικό Προγράµµα TERRA LORE (2000) 56 Ευδήλου οι απασχολούµενοι στον πρωτογενή και τριτογενή τοµέα είναι ισόµεροι (33%), ενώ η ανεργία είναι γύρω στο 12%31. Συµπερασµατικά προκύπτει ότι το µεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσµού δραστηριοποιείται στον τριτογενή τοµέα. Η γεωργία και η κτηνοτροφία που άλλοτε απασχολούσε την πλειονότητα των Ικαριωτών σήµερα απασχολεί το 26% των κατοίκων, ενώ ο δευτερογενής τοµέας καταλαµβάνει το 17% του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού. Άλλο ενδιαφέρον στοιχείο της ανάλυσης της απασχόλησης είναι η συµµετοχή των γυναικών. Από τα στοιχεία εξάγεται το συµπέρασµα ότι µόλις το 26% των γυναικών συµµετέχει στην απασχόληση όταν το αντίστοιχο ποσοστό για τους άντρες φθάνει το 74%. ∆ε δήλωσαν κλαδο οικονοµικής δραστηριότας 4% ΄Α ν ε ρ γ ο ι 12% Πρωτογενής Τοµέας 26% ∆ευτερορογενή ς Τοµέας 17% Τριτογενής Τοµέας 41% Οικονοµικά ενεργοί :2966 Οικονοµικά µη ενεργοί:5388 Σχήµα 2: Κατανοµή του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού ανά τοµέα απασχόλησης (για όλο το νησί). 3.6.1.1 Πρωτογενής τοµέας Γεωργία Η γεωργία είναι η κύρια παραγωγική δραστηριότητα στο νησί. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της τελευταίας γεωργικής απογραφής ο αριθµός των γεωργικών ιδιοκτησιών στην Ικαρία ήταν 1.560. Το µέσο µέγεθος της ιδιοκτησίας υπολογίζεται σε 20 στρ. και κυµαίνεται από 2 έως 60 στρ. - Το 40% των ιδιοκτησιών έχει µέσο µέγεθος 5,2 στρ. - Το 35% των ιδιοκτησιών έχει µέσο µέγεθος 22 στρ. - Το 25% των ιδιοκτησιών έχει µέσο µέγεθος 41 στρ. Η κατάτµηση είναι πολύ µεγάλη. Στις µικρές ιδιοκτησίες ο µέσος αριθµός αγροτεµαχίων είναι 3 αγρ. / ιδιοκτησία, στις µέσες σε 8 αγρ. / ιδιοκτησία και στις µεγάλες σε 12 αγρ. / ιδιοκτησία. Το µέγεθος των εκµεταλλεύσεων και ο κατατεµαχισµός τους δυσκολεύει την εφαρµογή αποδοτικών µεθόδων καλλιέργειας ενώ οι έντονες κλίσεις του εδάφους και η απουσία υποδοµής (αγροτικοί δρόµοι, αρδευτικό δίκτυο κλπ.) κάνουν δύσκολο τον εκµηχανισµό των καλλιεργειών. 31 Βλέπε παράρτηµα συναφείς πίνακες 57 Πίνακας 3: Υφιστάµενη κατανοµή καλλιεργειών αναλυτικά (εκτάσεις σε στρέµµατα στο νησί της Ικαρίας - Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας) Καλλιέργειες Ξηρικές Αρδευόµενες Σύνολο Σιτάρι Κριθάρι Φασόλια Λοιπά όσπρια Κτηνοτροφικά φυτά Γρασίδια Μποστανικά Πατάτες Κηπευτικά υπαίθρου Κηπευτικά θερµοκηπίο Μηδική Εσπεριδοειδή Μηλοειδή Οπωροφόρα Συκιές Αµυγδαλιές Ελιές Αµπέλια οινοποιήσιµα Αµπέλια επιτραπέζια Αγρανάπαυση Σύνολο 161 1,013 487 4,264 864 10 1,020 12,885 2,060 152 5,964 28,870 125 197 1,16 1,574 8 740 145 33 72 4,010 161 1,013 125 487 4,264 864 197 1,16 1,574 8 740 145 33 72 10 1,020 12,885 2,060 152 5,964 32.880 Αριθµός διάσπαρτων δέντρων 8,940 25,870 28,850 22,880 42,810 145,960 - Από τον πίνακα 2 προκύπτει ότι στην περιοχή µελέτης το 39% της έκτασης των καλλιεργειών είναι ελαιόδεντρα, το 13% κτηνοτροφικά φυτά, το 6,7% αµπέλια οινοποιήσιµα, το 5% κηπευτικά υπαίθρου, το 19% βρίσκεται σε αγρανάπαυση και το υπόλοιπο 17% περίπου κατανέµεται στις διάφορες άλλες καλλιέργειες32 (πίνακας 4). Πίνακας 4: Υφιστάµενη κατανοµή καλλιεργειών κατά οµάδες στο νησί της Ικαρίας (Πηγή: ∆ιεύθυνση Γεωργίας Ικαρίας, 1995) Καλλιέργειες Έκταση Παραγωγή (τόνοι) (στρέµµατα) Ελαιώνες Αµπέλια 24.892 1.200 32 200-800 (ανάλογα µε τη χρονιά) 800 Τα στοιχεία των πινάκων 3 και 4 είναι από το Υπουργείο Γεωργίας και τη ∆ιεύθυνση Γεωργίας Ικαρίας και φαίνεται να είναι διαφορετικά από αυτά της ΕΣΥΕ. Σύµφωνα µε την εκτίµηση της µελέτης του προγράµµατος TERRA - LORE, τα στοιχεία αυτά βρίσκονται πιο κοντά στην πραγµατικότητα από της ΕΣΥΕ (παρατίθενται στο παράρτηµα) 58 Θερµοκήπια Κηπευτικά υπαίθρου ∆ενδρώδεις καλλιέργειες µη συστηµατικές 8,5 180 120 (ντοµάτα, αγγούρι) 1000 (διάφορα κηπευτικά) Εσπεριδοειδή και βερίκοκα σε µικροποσότητες Στην Ικαρία υπάρχουν οι εξής αγροτικοί συνεταιρισµοί: - Αγροτικός Συνεταιρισµός Αγίου Κηρύκου Ικαρίας - Αγροτικός Συνεταιρισµός ∆άφνης. - Αγροτικός Συνεταιρισµός Καραβοστάµου - Πιστωτικός και Μελισσοκοµικός Συνεταιρισµός Ραχών - Γεωργικός Συνεταιρισµός κοινής καλλιέργειας πεδιάδος Πεζίου Συνοπτικά διαπιστώνεται ότι: Οι περισσότερες καλλιέργειες είναι εκτατικής µορφής µε µικρές στρεµµατικές αποδόσεις, η αγροτική παραγωγή των οποίων δεν καλύπτει ούτε τις ανάγκες του νησιού. Η αγροτική ιδιοκτησία είναι πολυτεµαχισµένη και αυτό αποτελεί σοβαρό ανασταλτικό παράγοντα για την εντατικοποίηση της γεωργίας.. Η αρδευόµενη έκταση αποτελεί µόνο το 12,2% της συνολικής καλλιεργούµενης έκτασης. Το µικρό ποσοστό της άρδευσης αποτελεί ένα από τους βασικότερους παράγοντες των µικρών στρεµµατικών αποδόσεων. Η έκταση της αγρανάπαυσης είναι αρκετά σηµαντική (18,2%) και θα πρέπει να εξετασθεί η περίπτωση να καλλιεργηθούν εναλλακτικά µε είδη που εµπλουτίζουν το έδαφος σε άζωτο και καλυτερεύουν την ποιότητα του εδάφους (π.χ. µηδική). ∆ιαβρώσεις εδαφών διαπιστώνονται σε αρκετά τµήµατα και κυρίως στα πλέον επικλινή, στα οποία δεν έχουν επισκευαστεί πεζούλες. Στις περισσότερες επικλινείς εκτάσεις υπάρχουν παλιές αναβαθµίδες µε ξηρολιθιές. 3.6.1.1.1 ∆ασοπονία Τα δάση της Ικαρίας καταλαµβάνουν το 23% της συνολικής έκτασης του νησιού και ανήκουν στους δήµους και τις κοινότητες. Σήµερα τα δάση ούτε διαχειρίζονται, ούτε εκµεταλλεύονται µε κάποιον τρόπο για απόληψη προϊόντων. Εισόδηµα από δασοπονική εκµετάλλευση ούτε ως συµπληρωµατικό, δεν αναφέρεται στα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε. Βέβαια στο εισόδηµα του πληθυσµού που αφορά την µελισσοκοµία και την κτηνοτροφία πρέπει να συνυπολογιστεί η προσφορά του δάσους ως φυσικός πόρος, γιατί αυτές οι ενασχολήσεις θα ήταν αδύνατες χωρίς την ύπαρξή του. Ο ρόλος των δασών στο νησί είναι κυρίως προστατευτικός, χωρίς αυτό να αποκλείει και τις παραγωγικές δυνατότητές τους. Το έντονο ανάγλυφο και οι ισχυρές επικρατούσες κλίσεις καθιστούν απολύτως απαραίτητη την προστατευτική δράση των δασών. Η δασική βλάστηση 59 προστατεύει το έδαφος από τη διάβρωση αλλά και ρυθµίζει θετικά την υδατική οικονοµία της περιοχής. 3.6.1.1.2 Κτηνοτροφία Η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας µικρών ζώων, κυρίως λόγω της ορεινής διαµόρφωσης του εδάφους είναι περιορισµένη, οργανωµένη σε οικογενειακή κυρίως βάση και καλύπτει αποκλειστικά σχεδόν άµεσες ανάγκες των αγροτικών νοικοκυριών. Χαρακτηριστικό της κτηνοτροφίας στην Ικαρία είναι η εκτροφή της οικόσιτης γίδας, φυλής Zaanen, η οποία µε τη βοήθεια των διάφορων προγραµµάτων του Υπουργείου Γεωργίας άρχισε να εξαπλώνεται και να εκτρέφεται σε διάφορα µέρη της χώρας µας, λόγω των πλεονεκτηµάτων στην παραγωγή γάλακτος και της προσαρµοστικότητας που εµφανίζει. Επίσης στην Ικαρία, και ιδίως στην περιοχή Ραχών, υπάρχει ανάπτυξη της µελισσοκοµίας. Το 1989 υπήρχαν περίπου 9.530 κυψέλες, ενώ το 2000 καταγράφηκαν 10.700 (Ε.Σ.Υ.Ε. 1998,2000) Ένα από τα κυριότερα ζητήµατα της κτηνοτροφίας στην Ικαρία αποτελεί το αν η κοινωνία καταφέρει να ελέγξει την υπερβόσκηση. Από τον Πίνακα 5 όπου φαίνεται η κατανοµή των βοσκοτόπων στο νησί προκύπτει ότι στην Ικαρία το µεγαλύτερο ποσοστό των βοσκοτόπων είναι ιδιωτικοί. Πίνακας 5: Η κατανοµή των βοσκοτόπων στο νησί της Ικαρίας σε χιλιάδες στρέµµατα (σε παρένθεση το ποσοστό %) (Πηγή: ∆ιεύθυνση Γεωργίας Ικαρίας, 1995) Συνολική έκταση Ιδιωτικοί ∆ηµόσιοι – Κοινοτικοί 204,4 112,2 (54,4) 93,2 (45,6) Πίνακας 6: Ο αριθµός των υπαρχόντων ζώων και η παραγωγή τους στην Ικαρία 33 (Πηγή: ∆ιεύθυνση Γεωργίας Ικαρίας, 1995) Ζώα Γίδια Πρόβατα Αγελάδες (θηλάζουσες) Μόσχοι (πάχυνσης) Χοίροι (πάχυνσης) Χοίροι (πάχυνσης) Κυψέλες Ευρωπαϊκές 33 Αριθµός ζώων 18.790 5.165 278 175 350 650 8.500 Παραγωγή (τόνοι) 98 39 43 36 (οικιακή κατανάλωση) 45 25 33 127 Παρατηρείται σηµαντική διαφοροποίηση των στοιχείων της ΕΣΥΕ και της ∆ιεύθυνσης Γεωργίας που τα θεωρούµε πιο κοντά στην πραγµατικότητα. Τα στοιχεία της ΕΣΥΕ παρατίθενται στο παράρτηµα. 60 Στον πίνακα 7 φαίνεται ότι η Ικαρία δεν έχει αυτάρκεια στο κρέας ιδίως αν συνυπολογισθούν και οι καλοκαιρινοί µήνες που ο πληθυσµός του νησιού αυτού τριπλασιάζεται. Τα οικονοµικώς ενεργά άτοµα στον αγροτικό τοµέα στην Ικαρία είναι 1.000 (εκτίµηση για το 2000). Πίνακας 7: Ισοζύγιο εργασίας στον πρωτογενή τοµέα στην Ικαρία. (Πηγή:Υπουργείο Γεωργίας) Εποχή Χειµώνας Άνοιξη Καλοκαίρι Φθινόπωρο Σύνολο ∆ιαθέσιµες ηµέρες εργασίας 44.000 65.000 73.000 63.000 245.000 Απαιτούµενες ηµέρες εργασίας 69.916 88.467 180.416 68.262 407.061 Έλλειµµα -25.316 23.467 -107.416 -5.262 -162.061 Από τον πίνακα φαίνεται ότι υπάρχει έλλειµµα εργατικού δυναµικού όλο το χρόνο µε αιχµή το καλοκαίρι (όπου προφανώς ο πληθυσµός ασχολείται κυρίως µε τον τουρισµό). Το αποτέλεσµα αυτό δεν φαίνεται να αντικατοπτρίζει την πραγµατικότητα. Η πραγµατικότητα είναι αυτή της πολυαπασχόλησης στο νησί, ότι δηλαδή το οικογενειακό εισόδηµα πηγάζει από πολλές δραστηριότητες αν και ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός κατανέµεται µε συγκεκριµένο αριθµό κατά κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας. Έτσι δε λαµβάνεται υπόψη ότι ένας εργαζόµενος, κάποιο διάστηµα του χρόνου απασχολείται στη γεωργία, ταυτόχρονα µπορεί να ασχολείται και στην οικοδοµή ενώ το καλοκαίρι να απασχολείται στον τουρισµό. 3.6.1.1.3 Αλιεία Στην εξεταζόµενη περιοχή υπάρχει ένα αλιευτικό πεδίο σχετικά φτωχό στη δυτική Ικαρία. Επίσης υπάρχει ένα πλούσιο στην ανατολική πλευρά των Φούρνων καθώς και ένα δεύτερο πλούσιο αλιευτικό πεδίο στα όρια της περιοχής κοντά σε Πάτµο και Κάλυµνο. Ο αλιευτικός στόλος της Ικαρίας αριθµεί 100 σκάφη. Το σύνολο των σκαφών της περιοχής χαρακτηρίζονται σαν παράκτια αλιευτικά. Ο εξοπλισµός τους, ανάλογα µε το είδος της αλιείας στο οποίο επιδίδονται, είναι ο εξής: - Μανωµένα δίκτυα - Παραγάδια - Καθετές µεγάλων βαθών Τον τελευταίο καιρό, εκτός από τις παραδοσιακές µεθόδους αλιείας, δοκιµάζονται στην περιοχή και κάποιες καινούργιες µέθοδοι, όπως οι αστακοπαγίδες, τα ξιφιοπαράγαδα, τα τοννοπαράγαδα κ.α. Οι ιδιοκτήτες αλιευτικών σκαφών στο σύνολό τους είναι επαγγελµατίες ψαράδες που κυβερνούν οι ίδιοι τα σκάφη τους και κατευθύνουν τις αλιευτικές εργασίες. Επίσης, στο µεγαλύτερο 61 ποσοστό τους, ασχολούνται και οι ίδιοι µε όλες ή µέρος από τις εργασίες συντήρησης των σκαφών και του εξοπλισµού τους. Τα σκάφη ανήκουν κατά κανόνα σε ένα πλοιοκτήτη το καθένα. ∆εν υπάρχουν στην περιοχή περιπτώσεις ιδιοκτητών περισσότερων του ενός σκαφών. Αντίθετα, υπάρχουν περιπτώσεις συµπλοιοκτησίας, άτυπες συνήθως, µε συνεταίρους από το άµεσο οικογενειακό περιβάλλον του κύριου ιδιοκτήτη. Μόνο ένα µικρό ποσοστό ιδιοκτητών ζει αποκλειστικά από την αλιεία και δεν εξασκεί κανένα άλλο επάγγελµα, έστω και περιστασιακά. Συνήθως οι αλιείς της περιοχής είναι παράλληλα και ναυτικοί διάφορων ειδικοτήτων, γεωργοί σε ένα µικρό ποσοστό, ενώ αρκετοί είναι παράλληλα και ιδιοκτήτες καταστηµάτων τροφίµων ή εστιατορίων, µέσω των οποίων και διακινούν τα αλιεύµατά τους. Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό της µικρής απόδοσης που έχει η αλιεία µε τον τρόπο που γίνεται στην περιοχή. Σαν χώρος των αλιευτικών δραστηριοτήτων των σκαφών της περιοχής αναφέρεται το Βόρειο και σε αρκετές περιπτώσεις και το Νότιο Ικάριο Πέλαγος. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί ότι το Ικάριο πέλαγος, µαζί µε το Ανατολικό Καρπάθιο, θεωρούνται από τα πιο επιβαρηµένα µε κακοκαιρίες πελάγη όλων των Ελληνικών θαλασσών. Η διάθεση των αλιευµάτων γίνεται στις περισσότερες περιπτώσεις άµεσα, δηλαδή µε κατευθείαν διάθεση των ψαριών στους εντόπιους καταναλωτές. Οι ιδιοκτήτες που παράλληλα διαθέτουν συναφή καταστήµατα (τροφίµων και εστιατόρια), διαθέτουν τα αλιεύµατά τους από εκεί. Ένα άλλο ποσοστό κάνει κάποιες άτυπες και ευκαιριακές συµφωνίες µε µαγαζάτορες της περιοχής για την προµήθειά τους (αποκλειστικά ή µη) µε αλιεύµατα. Σε όλες τις συναλλαγές δεν εκδίδονται τιµολόγια ή σχετικές αποδείξεις. Γενικά, δεν υπάρχει οργανωµένο εµπορικό δίκτυο στην περιοχή, ούτε µεσάζοντες. 3.6.1.1.3.1 Προβλήµατα στην αλιεία Τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει ο κλάδος της αλιείας στην περιοχή της έρευνας, µπορούν να συνοψισθούν στα εξής σηµεία: Ανεπάρκεια της παρεχόµενης προστασίας από τα λιµάνια / ψαρολίµανα της περιοχής. Σε ατή τη κατεύθυνση γίνονται άλλωστε πολλές προσπάθειες από τοπικούς φορείς, για την ολοκλήρωση και βελτίωση των υφιστάµενων λιµενικών εγκαταστάσεων. Ανεπάρκεια τεχνικής υποδοµής, συντήρησης και επισκευών. Η βελτίωση των σηµερινών συνθηκών σε αυτό το χώρο αντιπροσωπεύει στις περισσότερες περιπτώσεις επενδύσεις µικρού ύψους. Ανυπαρξία οργανωµένου εµπορικού δικτύου. Και εδώ η αναγκαία υποδοµή απουσιάζει, κυρίαρχα στα σηµεία που αφορούν την συγκέντρωση και συντήρηση των αλιευµάτων, την τυποποίηση, την συσκευασία και τη διακίνηση, τόσο στην εσωτερική αγορά όσο και την εξωτερική. Αδυναµία των παραδοσιακών µεθόδων αλιείας να αποδώσουν ικανοποιητικά κέρδη και να εξασφαλίσουν ανθρώπινες συνθήκες εργασίας στους απασχολούµενους. Ανάγκη µελετών και µακροχρόνιου σχεδιασµού για την αποφυγή της υπεραλίευσης ορισµένων ειδών και γενικότερων καταστροφών του περιβάλλοντος. 62 3.6.1.1.4 Παραδοσιακά προϊόντα Ικαρίας Η Ικαρία παρουσιάζει µια ιδιαίτερη ποικιλότητα σε κλιµατολογικές και εδαφολογικές συνθήκες, σε αντίθεση µε τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου. Σε ότι αφορά την γεωργική παραγωγή, ποτέ δεν ευδοκίµησαν στο νησί η εντατική καλλιέργεια ή η µονοκαλλιέργεια. Βάση του Ν. 2092, που ουσιαστικά είναι η νοµοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον τρόπο παραγωγής των βιολογικών προϊόντων, η Ικαρία ανέκαθεν παράγει βιολογικά προϊόντα εφόσον, ούτως ή άλλως, τα µόνο λιπάσµατα που χρησιµοποιούνται είναι το θειάφι και η γαλαζόπετρα. Σήµερα η Ικαρία έχει αρκετά γνωστά παραδοσιακά προϊόντα, όπως τα βερύκοκα (καϊσια) της περιοχής Ξυλοσύρτη Αγίου Κηρύκου, το λάδι και οι βρώσιµες ελιές που ωριµάζουν κατευθείαν πάνω στο δέντρο, τα αµύγδαλα, τα σύκα και τα οπωροκηπευτικά. Παρακάτω καταγράφονται µερικά από τα γνωστότερα παραδοσιακά προϊόντα της Ικαρίας: Ο Πράµνιος οίνος, µαύρο και βαρύ, από άποψη αλκοολικών βαθµών, κρασί γνωστό από την εποχή ακόµα του Οµήρου (850π.χ.). Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για την καταγωγή του ονόµατος Πράµνιος: α) το όνοµά του προέρχεται από το ότι « πραύνει το µένος» β) υπάρχει ένα οινοφόρο όρος στην Ικαρία, η Πράµνη, όπου αναπτύσσονται τα αµπέλια (« πραµνία άµπελος» ) από τα οποία προέρχεται ο πράµνιος οίνος. Σηµειώνεται ότι και οι δύο αυτές εκδοχές ανάγονται στην αρχαιότητα. Ο Πράµνιος οίνος της Ικαρίας αναφέρεται τόσο στην Ιλιάδα (Λ 635) όσο και στην Οδύσσεια (Κ 235). Ο γιος του Ασκληπιού θεραπεύεται από ένα φάρµακο µε Πράµνιο Οίνο, αλλά και η µάγισσα Κίρκη τον χρησιµοποιεί για να παρασκευάσει τον «κυκέωνα», το ποτό µε το οποίο µετέτρεπε σε ζώα τους ναυαγούς. Ο Αριστοφάνης θέλει τον άκρατο Πράµνιο Οίνο να διώχνει τα βάσανα (Ιππής 105). Ο Πλάτωνας επίσης τον µνηµονεύει (Πολιτεία 450 ε, Ίων 538 γ). Είναι σηµαντικό ότι οι αρχαίες αυτές αναφορές συνδυάζουν τον Πράµνιο Οίνο κατά περίπτωση µε κατσικίσιο τυρί, ξανθό µέλι, αλεύρι, κρεµµύδι. Φαίνεται λοιπόν ότι ο Πράµνιος Οίνος ήταν εξίσου δυνατός σε βαθµούς µε το σηµερινό λιαστό καριώτικό κρασί, που οι κάτοικοι µέχρι πρόσφατα συνέχιζαν να διατηρούν, µόνοι σε όλο το Αιγαίο, σε πιθάρια, όπως οι αρχαίοι. Σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι ο « πράµνιος οίνος» ήταν ένα εξαιρετικό είδος κρασιού, που είχε από τα αρχαία χρόνια διαφηµιστεί στις ελληνικές χώρες της εποχής. Οι γεωργοί της Ικαρίας, µε συστηµατική καλλιέργεια και εξειδίκευση, είχαν κατορθώσει να αξιοποιήσουν µε τον καλύτερο τρόπο τα γνωστά αµπέλια του νησιού, παράγοντας και διακινώντας ένα επώνυµο παραδοσιακό προϊόν. Το τριαντάφυλλο Ικαρίας , είναι γνωστό γλυκό κουταλιού µε την ιδιαίτερη γεύση και την οσµή τριαντάφυλλου. Γραπτές µαρτυρίες δεν υπάρχουν για το γλυκό αυτό, αλλά η προφορική παράδοση τοποθετεί την αρχή της κατασκευής του στην Μικρά Ασία. Η βιοτεχνική παραγωγή γλυκού, άρχισε το 1950. Το Καϊσι Ικαρίας, είναι ένας τύπος βερύκοκου, στο οποίο µάλιστα τρώγεται και ο πυρήνας του. Το συγκεκριµένο δένδρο κατάγεται από την Αρµενία. Στην Ικαρία η καλλιέργεια του άρχισε περίπου στα µισά του 19ου αιώνα. Το δένδρο έχει ύψος περίπου 3 µ. και οι καρποί του ωριµάζουν την άνοιξη. Η επιτόπια παραγωγή έφθανε µέχρι το 1940 τους 500 τόνους και την εποχή εκείνη πραγµατοποιούνταν εξαγωγές στην Αθήνα. Σήµερα η παραγωγή έχει σχεδόν υποδεκαπλασιαστεί και προορίζεται κυρίως για την τοπική κατανάλωση. 63 Τα ρασκά Ικαρίας είναι αγριοκάτσικα λευκού ή µαύρου χρώµατος και µε νόστιµο κρέας, που µάλιστα έχει πολύ λίγο λίπος. Είναι κατσίκια µέτριου αναστήµατος, ελευθέρας βοσκής που όµως χωρίζονται σε κοπάδια Η κατανάλωση του κρέατος των αγριοκάτσικων χρονολογείται από τις αρχές του 17ου αιώνα, που ενσκήπτει η πειρατεία στο νησί και αρχίζει ο αιώνας ¨αφάνειας ¨για τους Ικάριους. Τα ρασκά ανήκουν στην κάθε ορεινή κοινότητα του νησιού και προορίζονται για τοπική κατανάλωση ενώ πραγµατοποιούνται και ¨εξαγωγές ¨στην Αθήνα. Ο αριθµός αυτών των ζώων που είναι επάνω στο νησί υπολογίζεται σε 22000 περίπου34. Τέλος πρέπει να αναφερθεί αφενός το ονοµαστό από πολύ παλιά επίσης , µέλι Ικαρίας τα άφθονα και ωραία καρύδια τα οποία µάλιστα βρίσκουν τις κατάλληλες κλιµατολογικές συνθήκες για να αναπτυχθούν και να ευδοκιµήσουν και τέλος η «καθούρα», ο πολύ γνωστός τύπος Ικαριώτικου ανθότυρου. 3.6.1.2 ∆ευτερογενής τοµέας Ο δευτερογενής τοµέας της περιοχής µελέτης είναι ο συγκριτικά µικρότερος σε σχέση µε τους υπόλοιπους τοµείς της τοπικής οικονοµίας (πρωτογενή και τριτογενή). Απασχολεί συνολικά 121 άτοµα, ποσοστό 4% του συνολικά ενεργού πληθυσµού. Ο δευτερογενής τοµέας είναι υποτυπώδης στο νησί της Ικαρίας. Το µοντέλο ανάπτυξης του τοµέα δεν είχε άλλωστε σηµαντικούς αναπτυξιακούς συντελεστές που θα βοηθούσαν στην µεγέθυνσή του. Τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι: - Οι µικρές οικογενειακού χαρακτήρα µονάδες Η ανάπτυξη δραστηριοτήτων που σχετίζονται κυρίως µε τους κλάδους των τροφίµων, των ποτών και των κατασκευών. Η έλλειψη επενδυτικής ενεργοποίησης, αποτέλεσµα του µικρού µεγέθους των επιχειρήσεων και της ανικανότητά τους να ενταχθούν σε αναπτυξιακούς νόµους, εξαιτίας της µη πλήρωσης των κριτηρίων επιλεξιµότητας. Η συγκέντρωση των µικροµονάδων στον Άγιο Κήρυκο όπως επίσης και ελαιοτριβείων σε διάφορες κοινότητες. Από ανάλυση των στοιχείων για το σύνολο των επαγγελµατιών του νησιού προέκυψε ότι οι πλέον δυναµικοί κλάδοι είναι αυτοί των τροφίµων και ποτών και αυτοί των κατασκευών, ενώ επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξόρυξη πετρωµάτων. Αναλυτικά λοιπόν στην Ικαρία υπάρχουν: - 23 αρτοποιεία - 22 ξυλουργεία / επιπλοποιεία - 22 σιδηρουργεία, µηχανουργεία, µεταλλικές κατασκευές, αλουµίνο/ κατασκευές - 12 ελαιοτριβεία 34 ∆εν µπορούµε να υπολογίσουµε τον επακριβή αριθµό επειδή οι κτηνοτρόφοι δηλώνουν διαφορετικό αριθµό από αυτό που στην πραγµατικότητα έχουν στην κατοχή τους. 64 - 6 µονάδες επεξεργασίας µαρµάρου / σχιστόλιθων - 5 µονάδες παραγωγής σκυροδέµατος – τσιµεντόλιθοι - 4 λατοµεία - 4 µονάδες µεταποίησης υφασµάτων - 3 παραγωγής ειδών ζαχαροπλαστικής / γλυκών - 3 καφεκοπτεία - 2 µονάδες παραγωγής αεριούχων ποτών - 1 αγγειοπλαστείο - 1 τυπογραφείο - συνεταιρισµοί µελιού Βέβαια αυτές οι µονάδες είναι µικρού µεγέθους µε πελατειακό στόχο το ίδιο το νησί. Οι λόγοι µη ανάπτυξης του τοµέα κυρίως αφορούν την ανυπαρξία κρίσιµου µεγέθους πελατών και της αδυναµίας διασύνδεσης µε τους άλλους τοµείς της οικονοµίας. Βεβαίως το γεγονός ότι δεν έχουν αναδειχθεί τοπικά προϊόντα αποτελεί ένα σηµαντικό ζήτηµα, µιας που η οικονοµία θα µπορούσε να στηριχτεί στην πολυεπαγγελµατική δραστηριοποίηση του πληθυσµού. Η επενδυτική πολιτική για την περιοχή µελέτης δεν απέδωσε τα αναµενόµενα, αφού ούτε ο τζίρος, ούτε ο αριθµός των απασχολούµενων είναι τέτοιος που να επιτρέπει ένταξη στα προγράµµατα35. 3.6.1.2.1.1 Εξόρυξη Η εξόρυξη της σχιστόπλακας που χρησιµοποιείται παραδοσιακά στις οικοδοµές στο νησί, γίνεται ανεξέλεγκτα και καλύπτει σε περιορισµένο βαθµό τις τοπικές ανάγκες, αλλά κυρίως µεταφέρεται στην Αθήνα. Υπάρχουν δύο λατοµεία προβληµατικά, ένα στα Φωκιανέικα δίπλα στη θάλασσα και ένα στο δρόµο προς τα Θέρµα που δηµιουργεί κινδύνους στο οδικό δίκτυο. Η ανεξέλεγκτη εξόρυξη δηµιουργεί προβλήµατα στο περιβάλλον και µείωση της απόδοσης. Αντίθετα η σωστή εκµετάλλευση µπορεί να προσφέρει αρκετά στην οικονοµία του νησιού. Για το µάρµαρο υπάρχει µόνο ένα λατοµείο στον Κάµπο (στα όρια µεταξύ Ευδήλου και ∆άφνης) που λειτουργεί µε ιδιωτικά κεφάλαια. Για την εκµετάλλευση όµως του µαρµάρου πρέπει να προηγηθεί µελέτη. Τέλος σε περιοχή πάνω από τον Ξυλοσύρτη έχει εντοπισθεί κοίτασµα γρανίτη χωρίς να έχει γίνει σχετική µελέτη ποσοτήτων και δυνατοτήτων εκµετάλλευσής του. 35 Μια ένταξη επένδυσης στον Αναπτυξιακό Νόµο 1892/90 (ΠΟΤΟΠΟΙΙΑ ΙΚΑΡΙΑΣ ΕΠΕ) φαίνεται να αντιµετωπίζει προβλήµατα, ενώ στο Μέτρο 3.2 εντάχθηκε µια επένδυση στον κλάδο τροφίµων και ποτών της εταιρείας «ΙΚΑΡΟΣ Γ. ΤΣΑΝΤΙΡΗΣ & Σία Ο.Ε.» η οποία ολοκληρώθηκε. 65 3.6.1.3 Τριτογενής τοµέας Ο τριτογενής τοµέας της περιοχής έρευνας είναι ο µεγαλύτερος σε σχέση µε τους υπόλοιπους. Απασχολεί ποσοστό 41% του ενεργού πληθυσµού.36 Η Ικαρία δε παράγει τόσα προϊόντα ώστε να τα εξάγει εκτός νησιού. Το εµπόριο της αφορά µόνο την τροφοδοσία του νησιού και διακινούνται µέσω των λιµανιών του Αγίου Κηρύκου και Ευδήλου. Ο Άγιος Κήρυκος τροφοδοτείται µε τσιµέντο από την Χαλκίδα, µε υγρά καύσιµα από την Ελευσίνα και Πειραιά και δηµητριακά από τη Θεσσαλονίκη. Από την Ικαρία εξάγονται µόνο σχιστόπλακες. 3.6.1.3.1 Τουρισµός Ο τουρισµός στην Ικαρία άρχισε να αναπτύσσεται µόλις την τελευταία δεκαετία και µπορεί να χαρακτηρισθεί ως παρθένο έδαφος από τουριστικής απόψεως. Ο άνθρωπος που θα θελήσει να γνωρίσει για µεγάλο χρονικό διάστηµα τον τόπο και τους κατοίκους γίνεται εύκολα αποδεκτός. Είναι αρκετοί αυτοί που τα τελευταία χρόνια γνωρίζουν την Ικαρία και ζουν σε πολύ µακρύτερα διαστήµατα στον τόπο από τον µέσο τυπικό τουρίστα. Αναλύοντας την τουριστική κίνηση του νησιού το 1997 υπήρχαν 25 ξενοδοχειακά καταλύµατα σε όλο το νησί (Σχήµα 3). Ο αριθµός αυτός φανερώνει αφενός ένα νησί χαµηλής τουριστικής ζήτησης και αφετέρου την έλλειψη τουριστικών υποδοµών. Τα περισσότερα ξενοδοχειακά καταλύµατα ήταν Β΄ και Ε΄ κατηγορίας ενώ απουσίαζαν εντελώς ξενοδοχειακές µονάδες τύπου λουξ και Α΄ κατηγορίας. Αντιστοιχία υπήρχε και στον αριθµό ξενοδοχειακών κλινών (Σχήµα 4). n = 25 12 10 10 8 8 6 4 4 3 2 0 HOTEL ΛΟΥΞ HOTEL Α' HOTEL Β' HOTEL Γ' HOTEL ∆' HOTEL Ε' Σχήµα 3. Αριθµός ξενοδοχειακών µονάδων ανά είδος κατηγορίας στην περιοχή της Ικαρίας, Πηγή : ΕΟΤ,1997 36 Στο παράρτηµα παρουσιάζονται οι πίνακες µε τις υπηρεσίες 66 n = 967 450 425 400 350 300 250 210 209 200 150 123 100 50 0 HOTEL ΛΟΥΞ HOTEL Α' HOTEL Β' HOTEL Γ' HOTEL ∆' HOTEL Ε' Σχήµα 4. Αριθµός ξενοδοχειακών κλινών ανά είδος κατηγορίας στην περιοχή της Ικαρίας Πηγή: ΕΟΤ,1997. Κατά την εξαετία 1983-1997 παρατηρούµε µια αυξανόµενη τάση προσέλευσης τουριστών στο νησί. Μέσα σε αυτό το χρονικό διάστηµα ο αριθµός των τουριστών σχεδόν επταπλασιάστηκε. n=21.934 6612 7000 6000 4766 5000 4068 4000 3241 3000 2268 2000 1000 979 0 1983 1993 1994 1995 1996 1997 Σχήµα 5. Αριθµός τουριστών στα πάσης φύσεως ξενοδοχειακά καταλύµατα –Άτοµα Πηγή :ΕΟΤ, 1997 Ο αριθµός των ηµεδαπών κατά την ίδια εξαετία 1983-1997 ήταν µεγαλύτερος από αυτόν των αλλοδαπών (Σχήµα 6). Αρχικά ήταν οκταπλάσιος και στην πορεία των χρόνων η διαφορά ανάµεσα στους ηµεδαπούς και τους αλλοδαπούς µικραίνει ώστε το 1997 να γίνει διπλάσιος. Το ίδιο συµβαίνει αντίστοιχα και µε τις διανυκτερεύσεις (Σχήµα 7). 67 n (ηµεδαπών) = 14.640 n (αλλοδαπών) = 7.294 4265 4500 4000 3500 3162 3000 2601 2500 2000 1641 500 1604 1467 1500 1000 2347 2094 1147 877 627 102 0 1983 1993 1994 Αφίξεις ηµεδαπών 1995 1996 1997 Αφίξεις αλλοδαπών Σχήµα 6. Αφίξεις ηµεδαπών/ αλλοδαπών σε ξενοδοχειακά καταλύµατα,Πηγή:ΕΟΤ n (διανυκτερεύσεων ηµεδαπών) = 94.472 n (διανυκτερεύσεων αλλοδαπών) = 28.550 30000 24496 25000 21825 20000 17646 15000 10000 12742 9451 8312 9454 6086 6622 3998 5000 1972 418 0 1983 1993 1994 ∆ιανυκτερεύσεις ηµεδαπών 1995 ∆ιανυκτερεύσεις αλλοδαπών Σχήµα 7. ∆ιανυκτερεύσεις ηµεδαπών και αλλοδαπών, Πηγή :ΕΟΤ 68 1996 1997 Το Σχήµα 8 παρουσιάζει τη µέση διάρκεια παραµονής των ηµεδαπών και των αλλοδαπών. Κατά το έτος 1983 οι διανυκτερεύσεις των ηµεδαπών ήταν σχεδόν διπλάσιες από αυτές των αλλοδαπών. Όµως από το 1993 και µετά η µέση διάρκεια διανυκτερεύσεων των ηµεδαπών µειώνεται φθάνοντας τη µέση τιµή των ηµερών παραµονής των αλλοδαπών τουριστών. 10 9,48 9 8 6,9 6,78 7 6,09 5,76 6 5 5,74 4,15 4,1 4 4,13 4,03 3,49 3,15 3 2 1 0 1983 1993 1994 1995 1996 1997 Μέση διάρκεια παραµονής των ηµεδαπών Μέση διάρκεια παραµονής των αλλοδαπών Σχήµα 8 . Μέση διάρκεια παραµονής ηµεδαπών και αλλοδαπών τουριστών: Πηγή ΕΟΤ Ένα µεγάλος µέρος της τουριστικής κίνησης του νησιού προσέρχεται για τις Ιαµατικές του πηγές. Αξίζει να µελετηθεί και να αξιολογηθεί ως οικονοµικό πόρος που συµβάλει ενεργά στην ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισµού. 3.6.1.3.1.1 Σηµερινή κατάσταση λουτροπηγών Αγίου Κηρύκου Η περίοδος λειτουργίας των υδροθεραπευτηρίων αρχίζει από την 1η Μαΐου και λήγει στις 31 Οκτωβρίου. Στον πίνακα 8 παρουσιάζονται τα λουτροκαταστήµατα µε τον εξοπλισµό και το προσωπικό που διαθέτουν. Σύµφωνα µε στοιχεία του δήµου Αγίου Κηρύκου τα λουτροκαταστήµατα διαθέτουν λουτήρες και κοινές δεξαµενές. Επιπλέον υπάρχει χαµάµ στην Πηγή Σπηλιάς. ∆εν υπάρχουν συσκευές εισπνοθεραπείας, ρινοπλύσεων, ούτε περίπτερα ή κρήνες ποσιθεραπείας. Πίνακας 8: Τα λουτροκαταστήµατα Ικαρίας µε τον εξοπλισµό και το προσωπικό που διαθέτουν, (Πηγή :∆ήµος Αγίου Κηρύκου) ΛΟΥΤΡΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ ΚΡΑΤΣΑ ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ ΣΠΗΛΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΛΟΥΤΗΡΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝ ∆ΕΞΑΜΕΝΩΝ 24 20 14 15 1 2 2 2 69 ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ 4 3 2 2 Ο αριθµός των ξενοδοχείων ανέρχεται σε 13 ενώ ο αριθµός των κλινών των ξενοδοχείων σε 400. Ο αριθµός των ενοικιαζόµενων δωµατίων, σύµφωνα µε εκτιµήσεις και για αυτά που λειτουργούν παράνοµα, ανέρχονται συνολικά περίπου στα 1000 και ανήκουν σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες. Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας ανήκουν στον δήµο Αγίου Κηρύκου, ενώ πρωτύτερα ανήκαν στον ΕΟΤ. Συγκεκριµένα είναι δηµόσιες οι πηγές Απόλλωνα, Σπηλαίου και Ασκληπιού, ενώ η πηγή Κράτσα είναι ιδιωτική. Κάθε χρόνο στην αίθουσα του δήµου, γίνονται τρεις δηµοπρασίες (για τις τρεις αντίστοιχες πηγές) όπου ο ιδιώτης µε την υψηλότερη προσφορά κατοχυρώνει την εκµετάλλευση των πηγών για την περίοδο Μάιος-Οκτώβριος. Στο Σχήµα 9, παρουσιάζεται ο συνολικός αριθµός των διατιθέντων εισιτηρίων όλων των ιαµατικών πηγών Ικαρίας από το 1987-1997 (σε δρχ.).∆ιαπιστώνουµε την σταδιακή µείωση του αριθµού των εισιτηρίων. Η µείωση αυτή είναι συνεχής και η πτωτική τάση εµφανής. Στα σχήµατα 10,11,12 παρουσιάζονται τα κέρδη για την πηγή Απόλλωνα, Ασκληπιού και Σπηλαίου για τη χρονική περίοδο 1994-1998. Κάθε χρόνο τις πηγές τις νοικιάζουν οι ίδιοι ιδιώτες. Ενώ από τα επίσηµα χαρτιά που διαθέτει ο ∆ήµος φαίνεται οι περισσότερες να παρουσιάζουν σηµαντικές απώλειες και να µην έχουν κέρδη, ωστόσο µέχρι και το καλοκαίρι του 2004 οι πηγές ήταν νοικιασµένες στους ίδιους ανθρώπους. Αυτό µας προϊδεάζει ότι τα στοιχεία που δίνουν δεν αντιστοιχούν στην πραγµατικότητα και άρα επιβεβαιώνονται τα παράπονα των λουόµενων ότι οι ενοικιαστές κάνουν διάφορες «κοµπίνες» µε τα εισιτήρια, είτε πουλώντας τα πιο ακριβά, είτε πουλώντας το ίδιο εισιτήριο πάνω από µία φορά, ή χωρίς να δίνουν καθόλου εισιτήριο. Από το 2004 δηµιουργείται δηµοτική επιχείρηση η οποία θα αναλάβει την λειτουργία των πηγών Απόλλωνα και Σπηλιάς και έχει ήδη προβεί σε εργασίες και κατασκευές για διόρθωση των υποδοµών της και των ανέσεων που προσφέρει. 1987 ΑΡΙΘΜΟΣ ∆ΙΑΤΙΘΕΝΤΩΝ ΕΙΣΗΤΙΡΙΩΝ 1988 1989 1990 1991 100000 1992 50000 1993 1994 0 ΕΤΗ 1995 1997 Σχήµα 9. Ο συνολικός αριθµός των διατεθέντων εισιτηρίων όλων των ιαµατικών πηγών Ικαρίας το διάστηµα 1987-1997. (Πηγή: …) 70 2000000 1000000 0 -1000000 ΚΕΡ∆ΟΣ ΣΕ -2000000 ∆ΡΧ -3000000 -4000000 -5000000 -6000000 1994 1995 1996 1997 1998 Σχήµα 10. Τα κέρδη της πηγής Απόλλωνα το διάστηµα 1994-1998 (σε δρχ.). (Πηγή: …) ΚΕΡ∆ΟΣ ΣΕ ∆ΡΧ 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 1994 1995 1996 1997 1998 Σχήµα 11. Τα κέρδη της πηγής Ασκληπιού το διάστηµα 1994-1998. (Πηγή: …) 0 -500000 -1000000 ΚΕΡ∆ΟΣ ΣΕ -1500000 ∆ΡΧ -2000000 -2500000 -3000000 1994 1995 1996 1997 Σχήµα 12. Τα κέρδη της πηγής Σπηλαίου το διάστηµα 1994-1998. (Πηγή: …) 71 1998 3.7 ∆ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η ισχύουσα διοικητική διαίρεση της επαρχίας Ικαρίας περιλαµβάνει τους ∆ήµους Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου, Ραχών και Φούρνων. Ο ∆ήµος Ευδήλου προέκυψε από τη συνένωση των κοινοτήτων Ευδήλου, Καραβοστάµου, Μαγγανίτη, Φραντάτου, ∆άφνης και Αρέθουσας. Αντίστοιχα, ο ∆ήµος Αγίου Κηρύκου απορρόφησε τις κοινότητες Περδικιού και Χρυσοστόµου ενώ ο ∆ήµος Ραχών προέκυψε από τη συνένσωση των κοινοτήτων Ραχών, Καρκιναγρίου και Αγίου Πολυκάρπου. Ο συνολικός πληθυσµός της νήσου Ικαρίας, σύµφωνα µε την απογραφή του 2001, είναι 8.354 κάτοικοι. Η κατανοµή του πληθυσµού παρουσιάζεται στο Σχήµα 13. 3.500 1971 1981 1991 2001 3.000 2001 1971 1981 1991 Αριθµός Ατόµων 2.500 2001 1991 2.000 1971 1981 1.500 1.000 500 0 ∆ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ ∆ΗΜΟΣ ΕΥ∆ΗΛΟΥ ∆ΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ Σχήµα 13. Πληθυσµός ανά δήµο κατά τις τελευταίες 4 απογραφές στο νησί της Ικαρίας, (Πηγή:Ε.Σ.Υ.Ε., 2001) Ο πληθυσµός της Ικαρίας, µετά από τις µειώσεις των µεταπολεµικών δεκαετιών, µε αιχµή τη 10ετία 1961-71, εµφανίζεται σταθεροποιηµένος κατά την δεκαετία 1981-91. Αυτό αποδίδεται στα αδιέξοδα της εσωτερικής µετανάστευσης και στη µερική παλιννόστηση. Τα τελευταία δέκα χρόνια ο πληθυσµός φαίνεται να αυξάνει συνολικά, αν και µε αργούς ρυθµούς. Τάσεις αναστροφής εµφανίζουν κυρίως οι οικισµοί των Αγίου Κηρύκου και Ραχών. Αντίθετα, στους αποµονωµένους οικισµούς οι πληθυσµοί µειώνονται συνεχώς. Επίσης παρατηρείται το γεγονός ότι οι διάσπαρτες περιφερειακές οικήσεις µε τις ελάχιστες συγκεντρώσεις εξακολουθούν να απογράφουν µόνιµους κατοίκους της τάξης των 40-50 ατόµων. Για την ενότητα του Αγίου Κηρύκου εκτιµάται ότι υπάρχει µετακίνηση πληθυσµού από τους περιφερειακούς οικισµούς προς την πρωτεύουσα. Ο πληθυσµός του Αγίου Κηρύκου είναι µεγαλύτερος από τους υπόλοιπους δύο δήµους, πράγµα αναµενόµενο εφόσον εδώ βρίσκεται η πρωτεύουσα του νησιού και είναι συγκεντρωµένες οι περισσότερες υπηρεσίες. Ακολουθεί ο δήµος Ευδήλου όπου κατασκευάστηκε τα τελευταία χρόνια το δεύτερο λιµάνι του νησιού. 72 Ο δήµος Αγίου Κηρύκου και ο δήµος Ευδήλου τις δεκαετίες 1971-1991 παρουσίασαν συνεχόµενη µείωση του πληθυσµού. Αντίθετα το 2001 και οι δύο δήµοι εµφανίζουν αύξηση του πληθυσµού τους µε µεγαλύτερα σε ποσοστά αυτά του δήµου Ευδήλου. Από την άλλη πλευρά στο δήµο Ραχών, παρόλο που οι κάτοικοί του είναι οι λιγότεροι, έχει µια συνεχόµενη αύξηση του πληθυσµού του. Γενικά, αν και το 2001 και οι τρεις δήµοι παρουσίασαν αύξηση του πληθυσµού τους το νησί εξακολουθεί να είναι αρκετά αραιοκατοικηµένο. Για να εξεταστεί όµως καλύτερα το αν υπάρχει δηµογραφικό πρόβληµα στο νησί της Ικαρίας πρέπει να αναλυθεί ο πληθυσµός κατά οµάδες ηλικιών (Σχήµατα 14,15,16,17) . n = 3.401 140 Αριθµός ατόµων 120 100 80 60 40 20 0 0-4 10-14 20-24 30-34 40-44 50-54 60-64 70-74 80-84 90-94 >=100 Άρρενες Θήλεις Σχήµα 14. Μόνιµος πληθυσµός κατά οµάδες ηλικιών και φύλου του ∆ήµου Αγίου Κηρύκου Ικαρίας (ΕΣΥΕ, 2001). Αναλύοντας πληθυσµιακά ανά οµάδα ηλικίας και φύλου τον πληθυσµό του Αγίου Κηρύκου (Σχήµα 14) παρατηρούµε ότι ο µόνιµος πληθυσµός εµφανίζει µία κάµψη µεταξύ των ηλικιών 20-24 η οποία γίνεται µεγαλύτερη στο θηλυκό τµήµα του πληθυσµού. Μεγάλο τµήµα του ενεργού αυτού πληθυσµού εγκαταλείπει τη νήσο λόγω σπουδών ή για εύρεση εργασίας. Παρόλα αυτά ο ενεργός πληθυσµός δεν δείχνει να γυρίζει σε όλο το δυναµικό του πίσω στο νησί αφού οι στήλες των επόµενων ηλικιών παραµένουν σε χαµηλά επίπεδα. Βλέπουµε ακόµα ότι στη στήλη 55-59 υπάρχει ένα µεγάλο κενό που σχετίζεται µε το µεγάλο µεταναστευτικό ρεύµα τόσο ως προς το εξωτερικό όσο και προς τις µεγαλουπόλεις. Γενικότερα ο πληθυσµός είναι γηρασµένος αφού δεν ακολουθεί τη µορφή κανονικής καµπάνας και στις στήλες που αναφέρονται σε µεγάλες ηλικιακές οµάδες υπάρχει διόγκωση. 73 n = 2811 Αριθµός ατόµων 120 100 80 60 40 20 >=100 95-99 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Ηλικιακή οµάδα Άρρενες Θήλεις Σχήµα 15. Μόνιµος πληθυσµός κατά οµάδες ηλικιών και φύλου στο δήµο Ευδήλου Ικαρίας. Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., 2001). Στο δήµο Ευδήλου (Σχήµα 15) η πληθυσµιακή καµπύλη δεν ακολουθεί κανονική κατανοµή. Υπάρχει χαµηλή γεννητικότητα, παρουσιάζεται µικρός αριθµός ατόµων στις πληθυσµιακές οµάδες του νέου και ενεργού πληθυσµού. Συγκεκριµένα τα άτοµα ηλικίας 20-29 χρονών φαίνεται να παραµένουν στο νησί αλλά να το εγκαταλείπουν αργότερα πιθανότατα για ανεύρεση εργασίας. Παράλληλα παρατηρούµε πάλι το ίδιο κενό στην ηλικιακή οµάδα 50-59 που συσχετίζεται µε το µεταναστευτικό ρεύµα προς το εξωτερικό και τις µεγαλουπόλεις. Ο µόνιµος πληθυσµός του δήµου χαρακτηρίζεται ως γηρασµένος και µάλιστα σε µεγαλύτερο βαθµό από αυτό του δήµου Αγίου Κηρύκου. n = 2.442 Αριθµός ατόµων 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0-4 10-14 20-24 30-34 40-44 50-54 Άρρενες 60-64 70-74 80-84 90-94 >=100 Θήλεις Σχήµα 16. Μόνιµος πληθυσµός κατά οµάδες ηλικιών και φύλου στο ∆ήµο Ραχών Ικαρίας,(Ε.Σ.Υ.Ε., 2001). 74 Ο δήµος Ραχών (Σχήµα 16) είναι ο πιο έντονα γηρασµένος δήµος. Οι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτού του δήµου ανήκουν στις ηλικίες µεταξύ 65-75 χρονών. Επίσης από την πληθυσµιακή πυραµίδα φαίνεται ότι ο δήµος υστερεί σε κυρίως θηλυκό πληθυσµό ηλικιών 1534. Μελλοντικά στο δήµο Ραχών είναι πολύ πιθανόν να µειωθεί περαιτέρω ο πληθυσµός περισσότερο από τους άλλους δύο δήµους. n = 8.354 350 Αριθµός ατόµων 300 250 200 150 100 50 04 59 10 -1 4 15 -1 9 20 -2 4 25 -2 9 30 -3 4 35 -3 9 40 -4 4 45 -4 9 50 -5 4 55 -5 9 60 -6 4 65 -6 9 70 -7 4 75 -7 9 80 -8 4 85 -8 9 90 -9 4 95 -9 >= 9 10 0 0 Ηλικιακή οµάδα Άρρενες Θήλεις Σχήµα 17. Ο συνολικός µόνιµος πληθυσµός κατά οµάδες ηλικιών και φύλου για το νησί της Ικαρίας, (Ε.Σ.Υ.Ε., 2001). Οι ανθρώπινοι πόροι στην Ικαρία έχουν υποστεί τις επιπτώσεις της εσωτερικής µετανάστευσης, γεγονός που είναι εµφανές στην πυραµίδα ηλικιών της.. Συνοψίζοντας παρατηρούµε ότι µεγάλος αριθµός από το έµψυχο δυναµικό εγκαταλείπει το νησί για λόγους σπουδών και εργασίας και σε πολλές περιπτώσεις δεν επιστρέφει στο νησί του ή πολλοί γυρίζουν πίσω µετά την συνταξιοδότησή τους. Το πρόβληµα γίνεται ακόµα µεγαλύτερο µε την υπογεννητικότητα που επικρατεί στο νησί και αυτό σηµαίνει τη σταδιακή µείωση του πληθυσµού στο µέλλον. Ακόµα το µεταναστευτικό πλήγµα που δέχτηκε το νησί εµφανίζεται µε κενό στις πληθυσµιακή πυραµίδα µεταξύ 40-64. Γενικότερα ο πληθυσµός της νήσου είναι γηρασµένος αφού οι άνθρωποι τρίτης ηλικίας καταλαµβάνουν το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού (Σχήµα 17). 3.8 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ 3.8.1 Ενότητα 1. Ταυτότητα του δείγµατος των πληροφορητών Στο Σχήµα 18 παρατηρείται η ηλικιακή δοµή των πληροφορητών της έρευνας. Τα άτοµα της οικονοµικά παραγωγικής ηλικίας (21-60) αποτελούν το 89.3% του συνόλου. Το γεγονός αυτό είναι επιθυµητό αφού το θέµα που πραγµατεύεται η παρούσα εργασία αφορά κυρίως τους 75 ανθρώπους αυτών των ηλικιών. Άτοµα µεγαλύτερα των 60 ετών37 αντιστοιχούν στο 7.7% των ερωτηθέντων. Πιθανολογείται ότι τα άτοµα αυτά έχουν σχετικά µειωµένη δυνατότητα συνεισφοράς στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού, αν και µέσω των απαντήσεών τους διαφαίνεται ένας τρόπος σκέψης και αντίληψης που ενδεχοµένως µπορεί να επηρεάζει τους νεότερους. Το δείγµα των πληροφορητών της έρευνας αποτελείται από νεανικό πληθυσµό. Το γεγονός αυτό σκόπιµα επιτυγχάνθηκε κατά τη διενέργεια επιλογής των ερωτώµενων. Η πραγµατική πληθυσµιακή κατανοµή του νησιού ανά ηλικιακή οµάδα σύµφωνα µε (Ε.Σ.Υ.Ε., 2001) δεν αντιπροσωπεύεται από αυτή του δείγµατος των πληροφορητών. Πιο συγκεκριµένα η ηλικιακή οµάδα (21-60) αντιστοιχεί στο 48,8% και οι κάτοικοι (>60) ετών στο 32,2%38 του µόνιµου πληθυσµού. ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΤΟΜΩΝ n =490 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 15-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 61+ ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΟΜΑ∆Α Σχήµα 18. Αριθµός πληροφορητών της έρευνας ανά ηλικιακή οµάδα. Στο Σχήµα 19 παρουσιάζεται το επίπεδο εκπαίδευσης των πληροφορητών. Το 50% του δείγµατος έχει συµπληρώσει τη 12χρονη βασική εκπαίδευση. Το 12% έχει τελειώσει µέχρι και το γυµνάσιο. Το ποσοστό αυτό θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως µεγάλο λαµβάνοντας υπόψη ότι αφορά πληροφορητές µεγαλύτερης ηλικίας που για τις απαιτήσεις της εποχής τους το γυµνάσιο αποτελούσε «πολυτέλεια». Το 26% δήλωσε ότι έχει τελειώσει ανώτερη ή ανώτατη εκπαίδευση. Το ποσοστό αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, ιδίως αν ληφθεί υπόψη η γεωγραφική αποµόνωση της περιοχής, καθώς και η έλλειψη υποδοµών στον τοµέα της εκπαίδευσης και η παντελής έλλειψη φροντιστηριακών χώρων. 37 38 Τα άτοµα πάνω από 60 ετών τα θεωρούµε οικονοµικά µη ενεργά άτοµα επειδή η εργασία αφορά µία αναπτυξιακή πρόταση για το µέλλον. Η πληθυσµιακή κατανοµή του συνολικού πληθυσµού παρουσιάζεται στο κεφάλαιο (3.7) 76 ∆εν απάντησαν 2% ∆ηµοτικό 10% ΑΕΙ 17% Γυµνάσιο 12% ΤΕΙ 9% Λύκειο 50% n =505 Σχήµα 19. Επίπεδο εκπαίδευσης των πληροφορητών της έρευνας. Ως προς την επαγγελµατική τους κατάσταση, 30% των πληροφορητών, δηλώνει δηµόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι και 26% ελεύθεροι επαγγελµατίες (Σχήµα 20). Μικρό ποσοστό βρίσκει ασχολία στον πρωτογενή τοµέα, ενώ ο δευτερογενής τοµέας φαίνεται να µην αναπτύσσεται στο νησί. Το ποσοστό ανέργων είναι 5%, που συγκρινόµενο µε το ποσοστό ανεργίας της χώρας µας(9,3%)39, µπορεί να χαρακτηριστεί σχετικά µικρό. Σύµφωνα µε (Ε.Σ.Υ.Ε., 2001) το ποσοστό ανεργίας στο νησί είναι 12%. Ο πρωτογενής τοµέας αντιπροσωπεύει το 26%, ο δευτερογενής τοµέας το 17% και ο τριτογενής τοµέας το 41%40 του συνολικού πληθυσµού. Παρατηρείται ότι η επαγγελµατική ιδιότητα των πληροφορητών της έρευνας δεν αντιστοιχεί µε τα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε.. Αυτό προκύπτει από την επιλογή των θέσεων που πραγµατοποιήθηκε η έρευνα41. 39 Ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα 9,3%,( ΕΣΥΕ, 2001). 40 Η οικονοµική κατάσταση ανά τοµέα του συνολικού πληθυσµού παρουσιάζεται στο κεφάλαιο(3.6). Βλέπε µέθοδο έρευνας. 41 77 Υπάλληλος 30% Φαντάρος 1% ∆εν απάντησαν 2% Οικιακά 14% Άνεργος 5% Αγρότης 6% Εργάτης 4% Ναυτικός 1% Ελεύθερος επαγγελµατίας 26% Φοιτητής 6% Συνταξιούχος 5% n =505 Σχήµα 20. Επάγγελµα των πληροφορητών της έρευνας. Το Σχήµα 21 παρουσιάζει την οικονοµική κατάσταση των πληροφορητών της έρευνας σύµφωνα µε την προσωπική τους εκτίµηση ανεξαρτήτως φορολογικών δηλώσεων. Το µεγαλύτερο ποσοστό (54%) δηλώνει µέτρια οικονοµική κατάσταση και το 29% καλή οικονοµική κατάσταση, ποσοστά υψηλά που φανερώνουν µια γενική τάση ικανοποίησης της αγοραστικής τους δύναµης. Μόλις το 6% δηλώνει κακή οικονοµική κατάσταση. ∆εν απάντησαν 5% Πολύ καλή Κακή 6% 6% Καλή 29% Μέτρια 54% n =483 Σχήµα 21. Οικονοµική κατάσταση των πληροφορητών της έρευνας. 3.8.2 Ενότητα 2. Η Ικαρία ως τόπος µόνιµης κατοικίας: θετικά και αρνητικά στοιχεία του νησιού Η παραµονή στο νησί αποτελεί επιλογή για το 78% των πληροφορητών. Το ποσοστό αυτό το αποτελούν άτοµα όλων των ηλικιακών οµάδων. Το 9% δηλώνει πρόθεση εγκατάλειψης του νησιού. Αυτό αφορά δηµόσιους υπαλλήλους (που δεν κατάγονται από την Ικαρία) και νεανικό πληθυσµό που αδυνατεί να βρει εργασία. 78 ∆εν απάντησαν 13% Μη επιλογή 9% Επιλογή 78% n = 505 Σχήµα 22. Επιλογή παραµονής και διαβίωσης στο νησί της Ικαρίας. Σε ανάλογο ερώτηµα (Σχήµα 23), το 59% των πληροφορητών της έρευνας απαντά πως δεν θα εγκαταλείψει το νησί σε καµία περίπτωση. Κανένας πληροφορητής (>60) ετών δεν έχει πρόθεση αλλαγής του τόπου διαµονής τους. Αυτό φανερώνει ότι ένα µεγάλο ποσοστό των ερωτώµενων είναι δεµένο µε το τόπο καταγωγής του. Το 23% δηλώνει πως αν είχε τη δυνατότητα θα έφευγε από την Ικαρία. Ωστόσο πρέπει να επισηµανθεί ότι σε αυτό το ερώτηµα η αποχή είναι µεγάλη αφού το 18% των πληροφορητών δήλωσε ότι δεν γνωρίζει αν θα εγκατέλειπε το νησί σε πιθανή ευκαιρία. ∆εν απάντησαν 18% NAI 23% OXI 59% n =506 Σχήµα 23. Πρόθεση εγκατάλειψης του νησιού Τα αποτελέσµατα στο Σχήµα 24 αναφέρονται στους πληροφορητές που δεν είναι µόνιµοι κάτοικοι Ικαρίας. Αυτοί ανέρχονται σε 65 άτοµα. Σε αυτό το ερώτηµα είναι επιθυµητό να κατανοηθούν οι λόγοι εγκατάλειψης του νησιού από τους πληροφορητές. Εξετάζεται επίσης αν συντρέχουν προϋποθέσεις επιστροφής τους στο νησί. Για την καλύτερη κατανόηση των 79 αποτελεσµάτων που προκύπτουν, οµαδοποιήθηκαν τα δύο σκέλη του ερωτήµατος σε ένα διάγραµµα (Σχήµα 24). Οι πληροφορητές έφυγαν από το νησί κυρίως για ανεύρεση εργασίας (30,7%). Προϋπόθεση παλιννόστησής τους είναι η εξασφάλιση δουλειάς (58,5%). Σηµαντικός λόγος εγκατάλειψης του νησιού είναι και η ανυπαρξία παροχής σπουδών σε ανώτατα και ανώτερα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα. Πολλά άτοµα νεαρής ηλικίας εγκαταλείπουν την Ικαρία για τη φοίτησή τους στην τριτοβάθµια εκπαίδευση καθώς και την ειδίκευση τους σε µια τέχνη. Επιπλέον κάποιοι από αυτούς δεν µπορούν να επιστρέψουν µετά τη συµπλήρωση των σπουδών τους εφόσον δεν υπάρχει η δυνατότητα εξάσκησης του επαγγέλµατός τους στο νησί. Το 16,9% θέτει ως προϋπόθεση ότι σε αυτή την απόφαση πρέπει να υπάρχει και η σύµφωνη γνώµη της οικογένειά τους (υπάρχουν περιπτώσεις όπου το δεύτερο µέλος της οικογένειας έχει διαφορετική καταγωγή). Το 30% δεν απάντησαν. Πιθανόν δεν επιθυµούν την επιστροφή τους στο νησί ή δεν είναι σε θέση να απαντήσουν. n=65 Μη µόνιµοι κάτοικοι Ικαρίας ΛΟΓΟΙ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗΣ 38 40 Αριθµός Ατόµων 35 30 25 20 20 20 15 11 10 5 0 Οικονοµικοί Σπουδών Οικογενειακοί Εργασιακοί Σχήµα 24. Λόγοι εγκατάλειψής του νησιού και προϋποθέσεις παλιννόστησης των πληροφορητών της έρευνας στην Ικαρία. Οι απαντήσεις στο ερώτηµα που αφορά την γνώµη των ερωτώµενων για τα διαφορικά στοιχεία που διαθέτει το νησί σε σχέση µε άλλα και τους λόγους επιλογής (ως τόπου προορισµού) από έναν τουρίστα , παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Με αυτή την ερώτηση του ερωτηµατολογίου καταγράφονται τα πλεονεκτήµατα του νησιού µέσα από τα µάτια των πληροφορητών. Οι απαντήσεις που δόθηκαν δεν ήταν τυποποιηµένες άλλα κάθε άτοµο κατέγραφε αυθόρµητα την άποψη του (ερώτηση ανοιχτού τύπου). Σε αυτό οφείλεται και η ποικιλότητα των απαντήσεων. 80 Οι περισσότεροι κάτοικοι (46,8%) θεωρούν το φυσικό περιβάλλον42 του νησιού ιδιαίτερου κάλλους. Ως φυσικός πόρος το περιβάλλον είναι σε θέση να προσελκύσει µεγάλη µερίδα τουριστών που θα έρθει να το γνωρίσει, να το εξετάσει, να το περπατήσει, να το ζήσει. Η έντονη εναλλαγή του τοπίου (17%) είναι ακόµα ένα σηµαντικό διαφορικό στοιχείο που προσελκύει τους τουρίστες. Το 28,6% των πληροφορητών υποστηρίζει ότι σηµαντικός λόγος επιλογής της Ικαρίας ως προορισµού είναι οι ιαµατικές πηγές που διαθέτει. Το 27,7% των πληροφορητών της έρευνας θεωρούν τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής των γηγενών (π.χ. αργοί ρυθµοί, διαφορετικά ωράρια από την υπόλοιπη Ελλάδα) και τη φιλοξενία43(27,3%) επίσης πολύ σηµαντικά στοιχεία, που γνωστοποιούν το νησί και επιτυγχάνουν την προσέλκυση κόσµου. Ακόµα, οι απαντήσεις αφορούν τον σηµερινό χαρακτήρα του νησιού από τουριστική άποψη. Συγκεκριµένα, µεγάλο πλεονέκτηµα του νησιού είναι ότι παραµένει παρθένο τουριστικά (26,9%) καθώς και το ότι η κουλτούρα των ντόπιων (24,6%) έχει ¨παραµείνει ατόφια¨. Επιπλέον καταδείχθηκαν τα πανηγύρια, ως πολιτιστικά δρώµενα (11,3%), διότι φέρνουν κόσµο στο νησί για να απολαύσει το διαφορετικό ιδιαίτερο τρόπο τοπικής διασκέδασης που προσφέρουν. Σε πολύ µικρά ποσοστά (1-2%), ως διαφορικά στοιχεία του νησιού δόθηκαν απαντήσεις όπως το Αθάνατο νερό44, οι ωραίοι άντρες (κάποιοι αστειεύτηκαν µε την ερώτηση) καθώς και το ότι το νησί προσφέρεται για φτηνές διακοπές. Σε αυτή την ερώτηση υπήρξαν µεγάλες διαφορές στις απαντήσεις µεταξύ των πληροφορητών των τριών ∆ήµων. Συγκεκριµένα το 38,5% των ερωτηθέντων που κατοικούν στο ∆ήµο Αγίου Κηρύκου επέλεξαν ως ιδιαίτερο στοιχείο του νησιού τις ιαµατικές πηγές (Σχήµα 26). Στο ∆ήµο Ραχών, που είναι αποµακρυσµένος από τα ιαµατικά λουτρά, παρατηρήθηκε µικρότερη συχνότητα απαντήσεων (9,6%) όσο αναφορά τις πηγές (Σχήµα 27). Το ίδιο φαινόµενο επαναλαµβάνεται και για το ∆ήµο Ευδήλου, που επιλέγουν τις ιαµατικές πηγές του νησιού ως διαφορικό στοιχείο το 13,8% των πληροφορητών (Σχήµα 28). Οι ερωτώµενοι των ∆ήµων Ευδήλου και Ραχών αναδεικνύουν σαν ελκυστικά στοιχεία του νησιού το φυσικό περιβάλλον και την έντονη εναλλαγή του τοπίου, µε ποσοστά 55,3% και 51,61% αντίστοιχα. Συµπερασµατικά η διαφορικότητα του νησιού έγκειται στο φυσικό του περιβάλλον. Η Ικαρία ως τουριστικός προορισµός ελκύει έναν τουρίστα λόγο των ιαµατικών της πηγών και του τρόπου ζωής των κατοίκων. 42 Στον όρο φυσικό περιβάλλον συµπεριλήφθηκαν οι εξής απαντήσεις: παραλίες, δάση, βουνοπλαγιές, τρεχούµενα νερά, άγρια τοπία, ενδηµικά είδη. 43 Οι Ικαριώτες είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την φιλοξενία τους. 44 Πηγή στην περιοχή του Ξυλοσύρτη 10µ. από τη θάλασσα. Το νερό της πηγής αυτής διουρητικό, βοηθάει στην αποβολή λίθων και άµµου από τα νεφρά και την ουροδόχο κύστη. 81 n = 476 250 223 200 150 130 100 136 132 126 117 81 54 50 22 20 5 Α. ∆ΙΑΦΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΗΣΟΥ Ιαµατικές Τρόπος ζωής Παρθένος τουριστικά Κουλτούρα Πανηγύρια Φιλοξενία Άλλα Φθηνό νησί Αρχαιολογικοί χώροι Φυσικό περιβάλλον Εναλλαγή τοπίου 0 Β. ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΑΠΌ ΤΟΥΡΙΣΤΑ Σχήµα 25. Λόγοι επιλογής της Ικαρίας ως τόπου τουριστικού προορισµού (Αποτελέσµατα για όλο το νησί). n=277 120 111 107 100 81 73 80 60 45 37 40 72 28 14 20 11 4 Α. ∆ΙΑΦΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΗΣΟΥ Ιαµατικές Τρόπος ζωής Παρθένος τουριστικά Κουλτούρα Πανηγύρια Φιλοξενία Άλλο Φθηνό νησί Αρχαιολογικοί χώροι Φυσικό περιβάλλον Εναλλαγή τοπίου 0 Β. ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΑΠΌ ΤΟΥΡΙΣΤΑ Σχήµα 26. Λόγοι επιλογής της Ικαρίας ως τόπου τουριστικού προορισµού (Αποτελέσµατα για το ∆ήµο Αγίου Κηρύκου). 82 n=111 70 64 60 50 40 30 38 34 28 25 27 15 20 10 12 8 3 Α. ∆ΙΑΦΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΗΣΟΥ Ιαµατικές Τρόπος ζωής Παρθένος τουριστικά Κουλτούρα Πανηγύρια Φιλοξενία Φθηνό νησί Αρχαιολογικοί χώροι Φυσικό περιβάλλον Εναλλαγή τοπίου 0 Β. ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΡΙΣΤΑ Σχήµα 27. Λόγοι επιλογής της Ικαρίας ως τόπου τουριστικού προορισµού (Αποτελέσµατα για το ∆ήµο Ραχών). n =88 60 52 50 34 3 3 1 11 11 Πανηγύρια 10 Άλλο 16 Φθηνό νησί 20 Αρχαιολογικοί χώροι 30 Φιλοξενία 40 28 33 13 Α. ∆ΙΑΦΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΗΣΟΥ Σχήµα Ιαµατικές Τρόπος ζωής Παρθένο τουριστικά Κουλτούρα Φυσικό περιβάλλον Εναλλαγή τοπίου 0 Β. ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΑΠΌ 28. Λόγοι επιλογής της Ικαρίας ως τόπου τουριστικού προορισµού (Αποτελέσµατα για το ∆ήµο Ευδήλου). Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζουν και οι λόγοι µη επιλογής της Ικαρίας ως τόπου προορισµού (Σχήµα 29). Σε αυτό το ερώτηµα, όπως και το προηγούµενο, οι απαντήσεις δεν ήταν τυποποιηµένες. Το βασικότερο αρνητικό στοιχείο που καταγράφεται είναι οι συγκοινωνίες (θαλάσσιες, οδικές, εναέριες): το 62,4% των πληροφορητών της έρευνας το ανέδειξε ως το σηµαντικότερο πρόβληµα του νησιού. Το θέµα της συγκοινωνίας το εξέφρασαν εντονότατα επειδή βιώνουν καθηµερινά τις δυσκολίες των µετακινήσεων. Η θαλάσσια συγκοινωνία είναι 83 δύσκολή αφού α) τα πλοία είναι παλιά, µε αποτέλεσµα πολύωρα ταξίδια χαµηλής ποιότητας και β) µε περιορισµένους προορισµούς. Από την άλλη το οδικό δίκτυο είναι ελλιπές και ταυτόχρονα σε κακή κατάσταση. Τέλος οι εναέριες µεταφορές αφορούν µόνο πτήσεις εσωτερικού µε χαµηλή συχνότητα (δύο φορές την εβδοµάδα µε την Αθήνα). Βασικά αρνητικά στοιχεία σε σειρά συχνότητας απαντήσεων των πληροφορητών αποτελούν 1) οι ελλείψεις σε υποδοµές, 2) ο τοµέας της υγείας, 3) η έλλειψη υπηρεσιών, 4) η κακή οργάνωση και 5) η αδιαφορία των Ικαριωτών ως προς την ανάπτυξη του νησιού τους. Ο τοµέας της υγείας επισηµάνθηκε περισσότερο στο ∆ήµο Ραχών όπου δεν υπάρχει νοσοκοµειακή περίθαλψη. Επιπροσθέτως, συµπλήρωσαν το µεγάλο κόστος των διακοπών, την αποµακρυσµένη γεωγραφική θέση του νησιού και τη µη δραστηριοποιηµένη τοπική αυτοδιοίκηση. Επίσης, αναφέρθηκαν στις κακές καιρικές συνθήκες (ισχυροί άνεµοι), στην έλλειψη έντονης νυχτερινής ζωής και στη απουσία φιλικότητας των ντόπιων προς τους επισκέπτες (υποστηρίζουν ότι µερικοί δεν επιθυµούν ξένους στο νησί τους). Τριάντα εννιά πληροφορητές απάντησαν πως το νησί δεν έχει αρνητικά στοιχεία45. n = 418 300 261 250 200 150 117 100 37 25 13 7 13 39 28 3 2 Υποβάθµιση περιβάλλοντος 14 Μικρός πληθυσµός 44 23 Καχυποψία µε ξένους 32 Ανεπαρκή νυχτερινή ζωή 50 ∆εν έχει Έλλειψη υποδοµών Αδιαφορία/ κουλτούρα Κακές καιρικές συνθήκες Έλλειψη υπηρεσιών Ακρίβεια Ανοργάνωτη τοπική αυτοδιοίκηση Ελλειπή υγεία Γεωγραφική αποµόνωση Ανυπαρξία οργάνωσης Κακή συγκοινωνία 0 Σχήµα 29. Λόγοι µη επιλογής της Ικαρίας ως τουριστικού προορισµού. 3.8.3 Ενότητα 3. Αξιολόγηση των φυσικών πόρων και ιδιαιτεροτήτων του νησιού – Τουρισµός Στην ενότητα αυτή των ερωτήσεων οι πληροφορητές κλίνονται να αξιολογήσουν τους φυσικούς πόρους καθώς και τις ιδιαιτερότητες του νησιού που εµείς κρίναµε ως πιο 45 Το εκλάβαµε ως υπερβολική αγάπη προς το νησί τους και ένα είδος θετικής και καλοπροαίρετης διαφήµισης. 84 σηµαντικούς (π.χ. ιαµατικές πηγές, εναλλαγή τοπίου, πανηγύρια, δάσος του Ράντη, ιδιαίτερα έθιµα, τρόπος ζωής των κατοίκων, τοπική αρχιτεκτονική, χωράφια, αναβαθµίδες). Στους ερωτώµενους δίνεται το περιθώριο να συµπληρώσουν και όποιο άλλο χαρακτηριστικό θεωρούν ως αντιπροσωπευτικό της Ικαρίας. Η αξιολόγηση γίνεται βαθµολογώντας µε τιµές από 0 έως 5 (0 για την κατώτερη και 5 για την ανώτερη τιµή) το κάθε χαρακτηριστικό. Σε κάθε χαρακτηριστικό από τα προαναφερθέντα καλούνται να δώσουν δύο τιµές. Η µία αφορά στο πόσο ελκυστικό είναι το κάθε χαρακτηριστικό µε βάση τα σηµερινά δεδοµένα. Η δεύτερη αντανακλά στη δυνατότητα βελτίωσης που θα έχει στο µέλλον το συγκεκριµένο χαρακτηριστικό ώστε να είναι σε θέση να προσελκύσει περισσότερους επισκέπτες. Υπήρξαν πολλοί που δεν θέλησαν να συµπληρώσουν αυτό τον πίνακα µε τη δικαιολογία ότι θα ήταν µια χρονοβόρα διαδικασία, ή ότι δεν ήταν δυνατό να βαθµολογήσουν την αξία ενός φυσικού πόρου. Για να προκύψουν τα αποτελέσµατα του Σχήµατος 30 υπολογίστηκε ο µέσος όρος όλων των βαθµών που δόθηκαν για κάθε χαρακτηριστικό (µη συµπεριλαµβάνοντας τους πίνακες που δεν συµπληρώθηκαν). Αναλυτικότερα, βάση των απαντήσεων, προκύπτει ότι οι Ιαµατικές πηγές δεν αποτελούν σήµερα αρκετά ελκυστικό φυσικό πόρο για έναν τουρίστα. Αυτό συµβαίνει κυρίως λόγω της έλλειψης υποδοµών, οργάνωσης καθώς και κακής διαχείρισής τους από τους κατόχους. Οι περισσότεροι πληροφορητές της έρευνας υποστηρίζουν πως το νησί έχει προοπτική αύξησης της τουριστικής του κίνησης στηριζόµενο στα ιαµατικά λουτρά που διαθέτει. ∆ηλώνουν προφορικά ότι η Ικαρία έχει τη δυνατότητα ανάπτυξης βασιζόµενη και µόνο στις ιαµατικές της πηγές. Έτσι δίνεται η υψηλότερη βαθµολογία (4,5) στις δυνατότητες που έχουν για το µέλλον, ενώ στη τωρινή ελκυστικότητά τους (2,7). Σαν ελκυστικότερα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αναδεικνύονται τα πανηγύρια (4,2) και η έντονη εναλλαγή του τοπίου (4,1) που παρουσιάζει το νησί. Οι πληροφορητές θεωρούν τα πανηγύρια του νησιού διαφορετικά από τα υπόλοιπα πανηγύρια της Ελλάδας κυρίως λόγω του κεφιού που δηµιουργείται. Τους καλοκαιρινούς µήνες τα τραπέζια των πανηγυριών γεµίζουν ασφυχτικά από ντόπιους και µη. Η πρόβλεψή τους ως προς την δυνατότητα προσέλκυσης κόσµου στο µέλλον είναι σχεδόν παρόµοια και µε την άποψή τους για το παρόν (4,1). Αυτό σηµαίνει ότι δεν πιστεύουν ότι θα υπάρξει αλλαγή της κατάστασης και ότι θα παραµείνουν ελκυστικά. Βέβαια υπάρχει και ένα µικρό ποσοστό που προσβλέπει αλλοίωση των πανηγυριών στο µέλλον. Σε κάποιους από τους πληροφορητές κακοφαίνεται το γεγονός ότι τα πανηγύρια χάνουν το τοπικό, κλειστό και παραδοσιακό τους χαρακτήρα. Η εναλλαγή του τοπίου φαίνεται να είναι κάτι που επίσης εκτιµούν οι πληροφορητές. Η αξιολόγηση της ελκυστικότητάς του κρίνεται υψηλή. Όσο αναφορά το µέλλον του Ικαριακού τοπίου δίνεται και σε αυτό υψηλή βαθµολογία (4,0) αλλά µε µία διατήρηση επιφύλαξης. Αξιόλογο ποσοστό ερωτώµενων προσβλέπει υποβάθµιση του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Ακόµα σε σχετικά υψηλή θέση κατατάσσουν τα ιδιαίτερα έθιµα (3,7) και τον τρόπο ζωής (3,5) του νησιού. Πιστεύουν ότι οι τουρίστες προσελκύονται από µια περιοχή όπου η ζωή κυλάει µε άλλους ρυθµούς. Τα διαφορετικά ωράρια, οι ιδιαίτερα αργοί ρυθµοί και η ζωή χωρίς µεγάλες ανέσεις και πολυτέλεια είναι εκείνα τα στοιχεία που συµβάλουν στην ανάπτυξη του 85 τουρισµού. Ο µέσος όρος των απαντήσεων για τη δυνατότητά τους στο µέλλον (3,8) παρουσιάζει αύξηση συγκρινόµενο µε τη σηµερινή τους ελκυστικότητα. Η τοπική αρχιτεκτονική σαν πόλος έλξης δεν φαίνεται να θεωρείται σηµαντικός (2,4). Οι πληροφορητές δίνουν χαµηλές τιµές στην ελκυστικότητά της και υψηλότερες (3,5) στις δυνατότητες που έχει για το µέλλον. Ο υψηλότερος µέσος όρος που δίνουν δικαιολογείται επειδή πιστεύουν ότι µελλοντικά µπορεί η Ικαριακή αρχιτεκτονική να αναδειχθεί και να στηρίξει τον εναλλακτικό τουρισµό. Τα χωράφια (ικαριακά προϊόντα) και οι αναβαθµίδες φαίνεται ότι σήµερα δεν αποτελούν στοιχεία που θα παρακινήσουν έναν τουρίστα να επισκεφτεί το νησί. Πιστεύεται ότι δεν θα αποφέρουν ούτε και στο µέλλον κόσµο στην Ικαρία. Ακόµα και αυτοί οι χαµηλοί βαθµοί που προσάχθηκαν από τους πληροφορητές δόθηκαν µε µεγάλη επιφύλαξη. Τέλος καταθέτονται τα αποτελέσµατα για το δάσος του Ράντη, που αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση στη παρούσα εργασία. Κατά τη διενέργεια της συµπλήρωσης των ερωτηµατολογίων παρατηρήθηκε ότι το 54% των ερωτώµενων δεν βαθµολόγησε το δάσος επειδή δεν γνώριζε την ύπαρξη και τη θέση του ή το βαθµολόγησε αυθαίρετα. Αυτό το φαινόµενο γίνεται πιο έντονο καθώς αποµακρυνόµαστε από τα όρια του ∆ήµου Ραχών όπου και ανήκει το δάσος. Οπότε τα αποτελέσµατα για το δάσος του Ράντη δε µπορούν να θεωρηθούν αρκετά αξιόπιστα. Γενικά σύµφωνα µε το µέσο όρο των αποτελεσµάτων η ελκυστικότητά του (3,6) καθώς και η δυνατότητα ανάδειξής του στο µέλλον (4,0) κρίνονται υψηλά. Οι παραλίες και η νυχτερινή ζωή του νησιού είναι δύο παράγοντες που συµπληρώθηκαν από 5 πληροφορητές της έρευνας. Η νυχτερινή ζωή έχει µέση βαθµολογία ελκυστικότητας (2,5) ενώ οι παραλίες υψηλότερη ελκυστικότητα (3,2). Οι ερωτώµενοι θεωρούν ότι οι παραλίες του νησιού, οι οποίες χαρακτηρίζονται για την διαφορετικότητα που έχει η µία από την άλλη, έχουν την δυνατότητα προσέλκυσης µεγάλου αριθµού επισκεπτών στο νησί. n = 499 5,0 4,8 4,5 4,5 4,1 4,0 4,2 4,1 4,0 4,0 3,6 3,7 3,8 3,8 3,5 3,5 3,5 3,0 3,2 2,8 2,7 2,4 2,5 2,3 3,0 2,6 2,5 2,2 ελκυστικότητα 2,0 δυνατότητα 1,5 1,0 0,5 86 ζω ή ρι νή νυ χτ ε π αρ αλ ίε ς αν αβ αθ µί δε ς χω ρά φι α π αν ηγ ύρ ια δά σο ς Ρά ντ η Ιδ ια ίτ ερ α έθ ιµ α τρ όπ ος ζω ής αρ χι τε κτ ον ικ ή γή εν αλ λα ια µα τι κέ ς π ηγ ές το π ίο υ 0,0 Σχήµα 30. Αξιολόγηση ελκυστικότητας και δυνατότητας µελλοντικής ανάπτυξης των κύριων φυσικών πόρων και ιδιαιτεροτήτων του νησιού. Το Σχήµα 31 απεικονίζει την επιθυµία των πληροφορητών για ανάπτυξη του τουρισµού στην Ικαρία. Κρίνεται απαραίτητο να υπάρχει η βεβαιότητα για την αποδοχή των πληροφορητών στην ανάπτυξη τουρισµού στο νησί. Σε αντίθετη περίπτωση δεν θα υπήρχε λόγος διενέργειας της παρούσας εργασίας. Κατά συντριπτική πλειοψηφία, και συγκεκριµένα το 91% αυτών, απαντά καταφατικά στην ερώτηση. Συµπληρώνουν προφορικά ότι αυτό θα βοηθήσει άµεσα στη δηµιουργία θέσεων εργασίας και οικονοµικής ανάπτυξης του νησιού. Οι πληροφορητές που απάντησαν αρνητικά (5%) υποστηρίζουν πως ο τουρισµός θα αλλοιώσει το φυσικό περιβάλλον του νησιού και την κουλτούρα των κατοίκων του. ΝΑΙ 91% OXI 5% ∆ΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 4% n = 487 Σχήµα 31. Ποσοστό πληροφορητών που επιθυµούν την τουριστική ανάπτυξη στο νησί. Στο παραπάνω ερώτηµα διαπιστώνεται ότι οι Ικαριώτες επιθυµούν την τουριστική ανάπτυξη στο νησί. Το ζήτηµα που πρέπει να επισηµανθεί είναι το πώς αντιλαµβάνονται οι ίδιοι τον τουρισµό για την Ικαρία. Αυτό το θέµα προσεγγίζεται µε την ενσωµάτωση ερώτησης σχετικά µε τους τύπους τουρισµού που µπορεί να υποστηρίξει το νησί και βέβαια των τύπων που επιθυµούν οι ίδιοι. Επιπλέον καλούνται να επισηµάνουν αν το κάθε είδος που θα επιλέξουν θέλουν να αναπτυχθεί σε όλο το νησί ή σε συγκεκριµένες περιοχές. Ο πίνακας που έχει κατασκευαστεί περιέχει τους βασικούς τύπους τουρισµού (οικοτουρισµό, αγροτουρισµό, µαζικό, ιαµατικό, περιηγητικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό, επιστηµονικό). Παράλληλα δίνεται η ευκαιρία ο ερωτώµενος να συµπληρώσει κάποιο άλλο είδος τουρισµού που θεωρεί κατάλληλο για το νησί και δεν έχει συµπεριληφθεί στο πίνακα. Έτσι τα αποτελέσµατα που προκύπτουν φανερώνουν ότι το 95,3% των ερωτηθέντων θεωρεί καταλληλότερο είδος τουρισµού τον Ιαµατικό. Επισηµαίνουν όµως ότι χρειάζεται µια σωστότερη διαχείριση. Το 88,7% των πληροφορητών της έρευνας επιθυµεί την ανάπτυξη του περιηγητικού τουρισµού. Το ποσοστό αυτό κρίνεται ιδιαίτερα υψηλό. Θεωρούν ότι η έντονη εναλλαγή του τοπίου η οποία µπορεί να εξερευνηθεί µέσα από τα µονοπάτια θα επιφέρει την ανάπτυξη αυτής 87 της ήπιας µορφής τουρισµού, που ταιριάζει στο χαρακτήρα του νησιού. Η επιλογή αυτή στηρίχτηκε περισσότερο από τους κατοίκους του ∆ήµου Ραχών οι οποίοι διαθέτουν οργανωµένα µονοπάτια. Το 83% των ερωτηθέντων επιλέγει τον αγροτουρισµό (µεγαλύτερη συχνότητα απαντήσεων παρατηρείται στους ∆ήµους Ραχών και Ευδήλου όπου η απασχόληση στο πρωτογενή τοµέα είναι µεγαλύτερη) έτσι ώστε η Ικαρία να αναδείξει τα τοπικά της προϊόντα. Τον οικοτουρισµό τον επέλεξε µόλις το 55,9% αυτών. Το γεγονός αυτό είναι λίγο αντιφατικό, διότι ο αγροτουρισµός µε τον οικοτουρισµό δεν παρουσιάζουν σηµαντικές διαφορές. Έτσι το αναµενόµενο ήταν οι πληροφορητές που θα επέλεγαν το ένα τύπο τουρισµού να επέλεγαν και το δεύτερο. Το γεγονός αυτό εξηγείται στην επόµενη ερώτηση, των τύπων αποφευκτέου τουρισµού. Μικρό ποσοστό σε σύγκριση µε τα υπόλοιπα εµφανίζει και ο θρησκευτικός τουρισµός (56,8%), γεγονός που εξηγείται και αυτό στην παρακάτω ερώτηση. Ο πολιτιστικός τουρισµός επιλέγεται από το 81,2% των πληροφορητών, οι οποίοι θέλουν να αναδείξουν τα έθιµά τους και ιδιαίτερα τα πανηγύρια τους. Ο επιστηµονικός τουρισµός συµπληρώθηκε από το 70,3% των ερωτηθέντων διατηρώντας όµως επιφυλάξεις. Το 32,3% των ερωτηθέντων επιθυµούν τον µαζικό τουρισµό στο νησί. Το αποτέλεσµα είναι αρκετά αποθαρρυντικό εκ πρώτης άποψης. Όµως πρέπει να αναλυθεί ο τρόπος που προκύπτει. Πολλοί από τους πληροφορητές λόγω της εκτεταµένης µοναξιάς και ερηµιάς, ειδικά κατά τους χειµερινούς µήνες, στο άκουσµα της λέξης «τουρισµού» συµπλήρωσαν αυθόρµητα όλα τα είδη. Επίσης πολλοί είναι εκείνοι που δε σκέπτονται τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες που επέρχονται µέσα από τον µαζικό τουρισµό. Επιπλέον κάποιοι από αυτούς διαθέτουν µικρές ξενοδοχειακές µονάδες και ενοικιαζόµενα δωµάτια και έδειξαν αδιαφορία στα είδη τουρισµού. Το είδος τουρισµού που καταγράφτηκε από µικρή οµάδα ατόµων ήταν ο ναυταθλιτικός τουρισµός. Τέλος αξίζει να σηµειωθεί ότι πολλοί ερωτηθέντες δεν γνωρίζουν τα είδη τουρισµού και τις διαφοροποιήσεις µεταξύ των εναλλακτικών µορφών και µαζικού τουρισµού. Κατά τη συµπλήρωση των ερωτηµατολογίων όλοι παράβλεψαν να αναφέρουν επιλεγµένες περιοχές για την ανάπτυξη των διαφόρων ειδών τουρισµού, λόγω εξοικονόµησης χρόνου. 88 n = 495 500 472 439 450 411 402 400 348 Αριθµός ατόµων 350 300 281 277 250 200 160 150 100 50 6 Ναυταθλητικός Επιστηµινικός Θρησκευτικός Πολιτιστικός Περιηγητικός Ιαµατικός Αγροτουρισµός Οικοτουρισµός Μαζικός 0 Είδη επιθυµητού τουρισµού Σχήµα 32. Επιλογή του πλέον ενδεικνυόµενου είδους τουρισµού για την οικονοµική ανάπτυξη του νησιού από τους πληροφορητές. Οι ερωτηθέντες καλούνται να συµπληρώσουν τους αποφευκτέους τύπους τουρισµού που θεωρούν ως ακατάλληλους για το νησί (Σχήµα 33α ,33β ). Η ερώτηση είναι ανοιχτού τύπου και περιλαµβάνει δύο σκέλη. Στο πρώτο συµπληρώνονται οι αποφευκτέοι τύποι και στο δεύτερο οι λόγοι αποφυγής τους. Τα αποτελέσµατα που προκύπτουν ως προς τους αποφευκτέους τύπους είναι πως ο πιο ακατάλληλος τύπος τουρισµού είναι ο µαζικός, άποψη που ασπάζεται το 97,4% όσων απάντησαν σε αυτή την ερώτηση και το 58,5% ολόκληρου του δείγµατος. Οι λόγοι αποφυγής για το µαζικό τουρισµό είναι κυρίως η αλλοίωση του περιβάλλοντος και των κατοίκων του νησιού ως προς την κουλτούρα, τα ήθη, τα έθιµα τις αξίες και τον τρόπο ζωής τους. Το 10% των ερωτηθέντων που χαρακτήρισαν τον µαζικό τουρισµό ακατάλληλο υποστήριξαν πως δεν υπάρχουν οι υποδοµές για να τον υποστηρίξουν. Ο οικοτουρισµός και ο θρησκευτικός τουρισµός ακολουθούν στη σειρά των αποφευκτέων µορφών τουρισµού. Τον οικοτουρισµό τον επέλεξαν το 28,2% και τον θρησκευτικό τουρισµό το 17,4% των πληροφορητών που απάντησαν σε αυτή την ερώτηση. Για τον οικοτουρισµό, θεωρούν πως είναι «καλός» σαν είδος τουρισµού (εναλλακτική µορφή) αλλά όπως είπαν χαρακτηριστικά ¨δεν επιθυµούµε τους τουρίστες µες στο σπίτι µας¨. Επειδή προκάλεσε ενδιαφέρον αυτή τους η απάντηση έγιναν περαιτέρω ερωτήσεις πάνω στο θέµα της φιλοξενίας. Έτσι δηλώνουν ¨η φιλοξενία για τον Ικαριώτη είναι εσωτερική ανάγκη και όχι µέσο εξοικονόµησης χρηµάτων¨ Για τον θρησκευτικό τουρισµό πολλοί πιστεύουν πως δεν είναι επικερδής ή δεν τους είναι αρεστή αυτή η µορφή. Κάποιοι άλλοι δεν πιστεύουν στο Θεό ή υποστηρίζουν πως δεν υπάρχουν τόσο αξιόλογα µοναστήρια για να αναπτυχθεί αυτό το είδος. 89 Επιπλέον πιστεύουν ότι προσελκύει άτοµα κυρίως µεγάλης ηλικίας που είναι ιδιόρρυθµα, ενώ άλλοι τον θεωρούν περιττό. Μερικοί κάτοικοι του νησιού (15,8%) δηλώνουν ότι δεν θέλουν στην Ικαρία τους «γκρούβαλους». Ο όρος αυτός είναι τοπικός και χαρακτηρίζει ένα είδος ελεύθερου κάµπινγκ τόσο αλλοδαπών όσο και ελλήνων. Οι τουρίστες αυτοί συνήθως κοιµούνται σε δύσβατες παραλίες ή όπου τους βρει η νύχτα. Τρέφονται αποκλειστικά και µόνο από τη φύση και έτσι πολλές φορές καταπατούν ιδιωτικές περιουσίες. Οι συνθήκες υγιεινής κάτω από τις οποίες ζουν είναι κάτω του µετρίου. Οι κάτοικοι του νησιού δυσανασχετούν τα τελευταία τρία χρόνια µετά από την εµφάνισή τους κάθε καλοκαίρι στην Ικαρία Επίσης άλλα είδη αποφευκτέου τουρισµού που καταγράφτηκαν είναι 1) ο επιστηµονικός (4,3%), 2) ο ναρκωτουρισµός46 (3,3%), 3) ο αγροτουρισµός (2,9%), 4) το ¨κάµπινγκ¨ (2,9%) και τέλος 5) ο περιηγητικός (1,6%). Τα είδη αυτά εµφανίζουν αµελητέα ποσοστά για αυτό και παρουσιάζονται συνοπτικά οι λόγοι που επιλέχθηκαν. Ο επιστηµονικός τουρισµός πιστεύουν πως δεν αρµόζει στην κουλτούρα του νησιού και παράλληλα εκφράζεται ένας φόβος ότι αντί για καλό στο νησί θα προκαλέσει περιβαλλοντικές καταστροφές. Τον αγροτουρισµό δεν τον επιθυµούν επειδή θεωρούν πως το νησί λόγω έλλειψης υποδοµών δεν µπορεί να τον υποστηρίξει και κάποιοι απλά πως είναι ακατάλληλος. Το κάµπινγκ στο νησί δε το επιθυµούν επειδή φοβούνται ότι θα υποβαθµίσει το περιβάλλον και επιπλέον δεν είναι αρκετά κερδοφόρο ως είδος τουρισµού. Τον περιηγητικό τουρισµό τον απορρίπτουν γιατί φοβούνται πως θα είναι καταστροφικός για τη φύση του νησιού. 46 Τα τελευταία χρόνια στην Ικαρία έχει δηµιουργηθεί ένα ιδιόµορφο είδος τουρισµού που βασίζεται στα ναρκωτικά. 90 n = 304 350 296 250 200 150 86 5 Περιηγητικός 9 13 9 Κάµπινγκ 10 Επιστηµονικός 53 48 50 Αγροτουρισµός 100 Ναρκωτουρισµός Αριθµός ατόµων 300 Θρησκευτικός Ελεύθεροι κατασκηνωτές Οικοτουρισµός Μαζικός 0 Είδος αποφ ευκτέου τουρισµού Σχήµα 33α. Τύποι αποφευκτέου τουρισµού σύµφωνα µε τους πληροφορητές της έρευνας. 91 Άποψη - γνώµη Είδη τουρισµού Υποβάθµιση Περιβάλλοντος Κατασκήνωση Ακατάλληλος/ ∆εν αρµόζει Επιστηµονικός Ακατάλληλος/ Υποδοµές Αγροτουρισµός Ιδιορυθµία Άθρησκος Θρησκευτικός Περιττός Καταστροφές Περιηγητικός µορφή Ναρκωτουρισµός Καταστροφές Γκρούβαλοι Ανούσιος/Ασυνήθιστος Οικοτουρισµός Υποδοµές Ενόχληση Αλλοίωση περιβάλλοντος Αλλοίωση εθίµων Μαζικός Ακατάλληλος Υποδοµές 0 20 40 60 80 100 120 140 Αριθµός απαντήσεων Σχήµα 33β. Τύποι αποφευκτέου τουρισµού σύµφωνα µε τους πληροφορητές της έρευνας και λόγοι αποφυγής. 92 Ο τρόπος οργάνωσης του τουρισµού σύµφωνα µε τους ερωτώµενους θα πρέπει να γίνει σε συνδυασµό µε την προσωπική πρωτοβουλία του κάθε κατοίκου, την τοπική αυτοδιοίκηση και µε τη διεκδίκηση εθνικών και κοινοτικών κονδυλίων (Σχήµα 34). Οι κάτοικοι δείχνουν να εµπιστεύονται την τοπική αυτοδιοίκηση (41%) περισσότερο από τις άλλες δύο επιλογές επειδή οι ∆ήµοι της Ικαρίας είναι λογικό να γνωρίζουν καλύτερα τις ανάγκες, τις προτεραιότητες και τις ιδιαιτερότητες του τόπου τους. Η προσωπική πρωτοβουλία πρέπει περισσότερο να έχει τη µορφή ιδεών, προτάσεων και συµµετοχής. Τοπική αυτοδιοίκηση 41% Εθνικά και κοινοτικά κονδύλια 38% Προσωπική πρωτοβουλία 21% n = 506 Σχήµα 34. Προτεινόµενοι από τους πληροφορητές τρόποι οργάνωσης του τουρισµού στο νησί.. Το 87% του δείγµατος πιστεύει πως ο εναλλακτικός τουρισµός έχει µέλλον στο νησί και θα δώσει νέες θέσεις εργασίας συγκρατώντας το νεανικό πληθυσµό στον τόπο καταγωγής του (Σχήµα 35). Επιπλέον θα δώσει οικονοµική άνθιση και ευηµερία στο νησί. Παράλληλα ως ήπια µορφή τουρισµού δεν θα προκαλέσει αλλοιώσεις στο χαρακτήρα των ανθρώπων και καταστροφές στο περιβάλλον. ΝΑΙ 87% ∆ΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 4% ΌΧΙ 9% n = 484 Σχήµα 35. Άποψη πληροφορητών για την ερώτηση «έχει µέλλον στο νησί ο εναλλακτικός τουρισµός;». 93 Οι περισσότεροι ερωτώµενοι (87%) δηλώνουν πρόθυµοι να συµµετάσχουν σε προγράµµατα εναλλακτικού τουρισµού (Σχήµα 36). Μάλιστα κάποιοι από αυτούς ήδη συµµετέχουν σε επιδοτούµενα προγράµµατα που αφορούν στον εναλλακτικό τουρισµό και ιδιαίτερα τον αγροτουρισµό. Μερικοί που ήταν απρόθυµοι να συµµετάσχουν δήλωσαν πως είτε τους είναι αδιάφορο κάτι τέτοιο (π.χ. όσοι δεν επιθυµούν τον τουρισµό σίγουρα δεν θα συµµετείχαν), είτε είναι προσωρινοί κάτοικοι του νησιού λόγω εργασίας και δεν ενδιαφέρονται να πάρουν µέρος σε µια τέτοια διαδικασία. ΝΑΙ 70% ∆ΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 6% ΌΧΙ 24% n = 476 Σχήµα 36. Συµµετοχή ή µη των πληροφορητών σε ένα υποτιθέµενο πρόγραµµα τουρισµού. Στο Σχήµα 37 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα που αφορούν τους τρόπους µε τους οποίους πιστεύουν ότι θα µπορούσαν να συµµετέχουν οι κάτοικοι του νησιού στην ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισµού. Αυτό το µέρος της ερώτησης είναι ανοικτού τύπου. Το µεγαλύτερο ποσοστό απαντήσεων (34,5%) έχει να κάνει µε τον εθελοντισµό, κυρίως τον οργανωµένο, µέσα από κάποιους συλλόγους και οµάδες µε καθορισµένο πρόγραµµα. Πολλοί πληροφορητές (28,6%) µε βάση την καθηµερινή τους δουλειά ήδη θεωρούν ότι συµβάλλουν (π.χ. οδηγοί taxi, ελεύθεροι επαγγελµατίες, κάτοχοι εγκαταστάσεων ενοικιαζόµενων δωµατίων). Μερικοί (23,8%) δήλωσαν ότι θα έκαναν ό,τι µπορούσαν για να βοηθήσουν χωρίς συγκεκριµένα να γνωρίζουν τι ακριβώς. Επιπλέον εκείνοι (4,8%) που µένουν κυρίως στις ορεινές περιοχές του νησιού είναι διατεθειµένοι να κάνουν περιηγήσεις στα µονοπάτια της Ικαρίας. Τέλος οι Ικαριώτες που κατοικούν στα µεγάλα αστικά κέντρα ή στο εξωτερικό (11,3%) κάνουν προφορική διαφήµιση του νησιού σε φίλους και γνωστούς τους. 94 n = 353 90 84 80 Αριθµός ατόµων 70 60 64 58 51 50 50 40 40 30 17 20 10 Περιήγηση Σύλλογοιοµάδες Συσχέτιση µε δουλειά Eθελοντικά Με ότι µπορώ ∆ιαφήµιση Eγκαταστάσεις 0 Τρόποι συµµετοχής Σχήµα 37. Τρόποι δυνητικής συµµετοχής των πληροφορητών στην ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισµού. 3.9 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ 3.9.1 Συνεντεύξεις δηµάρχων Ευδήλου και Ραχών Κατά τη διάρκεια τέλεσης της εργασίας διενεργήθηκαν τρεις συνεντεύξεις από τους δηµάρχους του νησιού. Οι απαντήσεις του δηµάρχου Ευδήλου, Σταµούλη Στέλιου και Ραχών, Τσαντίρη Φάνη είναι ενιαίες γιατί παρευρίσκονταν µαζί την ώρα της συνέντευξης και ο ένας συµπλήρωνε τον άλλο. Αρχικά επισηµάνθηκε η ανεργία που υπάρχει στην περιοχή και η τάση των νέων να εγκαταλείπουν το νησί λόγω µη εύρεσης εργασίας. Εκείνοι υποστήριξαν ότι δεν έχουν καµία ευθύνη για αυτό «είναι οι τελευταίοι που φταίνε» και ότι το κράτος δεν ασχολήθηκε, δεν σχεδίασε, δεν διέθεσε χρήµατα για να δηµιουργηθούν θέσεις εργασίας. Για τον τοµέα της οικονοµίας, τον ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης, και τους τοµείς που µπορεί να στηριχτεί το νησί ο δήµαρχος Ευδήλου υποστήριξε ότι επειδή ο τριτογενής τοµέας δεν έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα στο νησί οι κάτοικοι ασχολούνται µε τον πρωτογενή τοµέα, που όµως δεν µπορεί να ζήσει µια οικογένεια από τα έσοδα αυτής της απασχόλησης. Αντίθετα ο δήµαρχος Ραχών υποστήριξε ότι η ανάπτυξη πρέπει να έρθει στο νησί µε τον πρωτογενή τοµέα και συγκεκριµένα µε την ανάδειξη των τοπικών προϊόντων. Ο τουρισµός ως πόλος οικονοµικής ανάπτυξης θα µπορούσε να δώσει λύσεις στο πρόβληµα της ανεργίας, της οικονοµίας, και της εγκατάλειψης του νησιού από το νέο ανθρώπινο δυναµικό. 95 Αυτό ήταν ευρέως αποδεκτό και από τους δύο δηµάρχους. Ως προς το καταλληλότερο είδος τουρισµού στο νησί υποστήριξαν ότι τα είδη τουρισµού δεν τα ξεχωρίζουν και τα επιθυµούν όλα, αν και παραδέχονται ότι το νησί προσφέρεται περισσότερο για ένα ξεχωριστό είδος τουρισµού, λόγω ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, διαφορετικό από αυτό των Κυκλαδικών νησιών. Για τα αναπτυξιακά έργα που πραγµατοποιούνται στους δύο δήµους µας απάντησαν ότι στον δήµο Ευδήλου αυτόν τον καιρό πραγµατοποιούνται τρία έργα που συνεισφέρουν στην ανάπτυξη του τουρισµού:α) η ανακατασκευή του παραδοσιακού οικισµού της Λαγκάδας, η διάνοιξη δρόµου για την εύκολη πρόσβαση στη Λαγκάδα και η κατασκευή ποδηλατοδροµίου που θα τεθεί σε λειτουργία σε ένα χρόνο. Επίσης ο δήµος Ραχών βρίσκεται σε διαδικασίες ανάδειξης των µονοπατιών και έχει θέσει πρόταση το δάσος του Ράντη να γίνει Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Ο δήµος Ευδήλου έχει επικεντρωθεί στο πρόβληµα των συγκοινωνιών γιατί πιστεύει ότι αν δεν διορθωθεί, η ανάπτυξη δε θα έρθει. Ακόµη έχουν προβεί σε έκδοση τουριστικών οδηγών και συµµετοχών σε ηµερίδες και συνέδρια που τονίζονται τα χαρακτηριστικά του νησιού. Επιπλέον µας επιβεβαιώνουν ότι συνεργάζονται και οι τρεις δήµοι γιατί υπάρχει ενότητα προβληµάτων. Η συνέντευξη τελείωσε δηλώνοντας ότι «η Ικαρία θα µπορούσε να ήταν ένα αυτάρκες νησί κάτω από άλλες συνθήκες». 3.9.2 Συνέντευξη δηµάρχου Αγίου Κηρύκου Στην συνέντευξη που πήραµε από τον δήµαρχο Αγίου Κηρύκου, Τέσκο Σπύρο, δόθηκε ιδιαίτερη έµφαση στις Ιαµατικές πηγές, που είναι ο σηµαντικότερος φυσικός πόρος που έχει να αναδείξει ο ∆ήµος Αγίου Κηρύκου. Πιο συγκεκριµένα υποστήριξε ότι έχει θέσει ως πρώτο στόχο την αξιοποίηση των ιαµατικών πηγών που βρίσκονται µέσα στα όρια του δήµου. Μέχρι τώρα οι τρεις λουτροπηγές που λειτουργούσαν, συγκεκριµένα οι πηγές Απόλλωνα, Ασκληπιού και Σπηλιάς δηµοπρατούνταν σε ιδιώτες. Εδώ και λίγους µήνες έχει ξεκινήσει η ανακατασκευή της Σπηλιάς και στη συνέχεια θα γίνουν νέες κατασκευές στη πηγή του Απόλλωνα µε ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Τις πηγές θα τις λειτουργεί ο ∆ήµος µε τη δηµιουργία δηµοτικής εταιρείας. Παράλληλα γίνονται προσπάθειες οι πηγές να απευθύνονται και σε νέους (όπως µε την κατασκευή καφετεριών). Στην συνέντευξη που µας έδωσε υποστήριξε ότι η Ικαρία έµεινε πίσω σε έργα τα τελευταία χρόνια γιατί έµεινε έξω από το 3ο πακέτο. Έτσι χάθηκαν χρήµατα επειδή δεν υπήρξαν ώριµες µελέτες. Σήµερα για να είναι όπως λέει χαρακτηριστικά «ετοιµοπόλεµοι» εκτελούνται µελέτες για τις παραλίες, τα µονοπάτια και το λιµάνι του Αγίου Κηρύκου. Στην ερώτηση που του θέσαµε για τον ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης να λύσει το πρόβληµα της ανεργίας και της εγκατάλειψης του νησιού από τους νέους µας είπε πως ο δήµος προσπαθεί να παρακινήσει τους κατοίκους για τη δηµιουργία συνεταιρισµών, όµως υποστηρίζει ότι αυτό είναι δύσκολο γιατί «είναι στη κουλτούρα των κατοίκων να µην συνεταιρίζονται». Γι’ αυτό και ο ∆ήµος εκδίδει διαφηµιστικά φυλλάδια για προγράµµατα που υπάρχουν που χρηµατοδοτούν τους αγροτικούς συνεταιρισµούς. 96 Στην ερώτηση ποιο είδος τουρισµού πιστεύει ότι ταιριάζει στο νησί απαντά ότι «Εδώ θα ταίριαζε ο οικοτουρισµός, αν και δεν έχει ούτε καλό ούτε κακό τουρισµό. Όλοι είναι καλοί». Επιπλέον προσθέτει ότι «και οι λεγόµενοι «γκρούβαλοι» είναι παρεξηγηµένοι γιατί δεν έρχονται για να καταστρέψουν το περιβάλλον». Στο πρόβληµα της υπερβόσκησης ως ανατρεπτικός παράγοντας υποβάθµισης του φυσικού περιβάλλοντος µας απάντησε ότι γίνονται προσπάθειες για απόσυρση των ζώων. Μάλιστα µας πληροφόρησε για τους παλιότερα ισχύοντες άτυπους νόµους που όλοι τους σέβονταν. Τόνισε την ανεξέλεγκτη ισχύουσα κατάσταση λέγοντας:«Τώρα τα ζώα δεν µένουν σε ένα µέρος και τα έχουν ισοπεδώσει όλα, ενώ οι βοσκοί εκµεταλλεύονται µόνο το κρέας». Ολοκληρώνοντας τη συνέντευξη µας τόνισε για την πλουσιότατη χλωρίδα του νησιού αλλά και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της που µπορεί να αναδείξει και δήλωσε ότι «η Ικαρία είναι ένα νησί που τώρα ανακαλύπτεται». 97 4 ΣΥΖΗΤΗΣΗ Από το σύνολο των δεδοµένων που συλλέχτηκαν και από τις απαντήσεις των ερωτώµενων καταλήγουµε σε ορισµένα συµπεράσµατα. Αυτά συσχετίζονται µε το τι δύναται να αναπτυχθεί στο νησί και µε τις υφιστάµενες αδυναµίες που αναστέλλουν την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτηµάτων του. Επιπλέον διερευνούνται τα αίτια της σηµερινής οικονοµικής κατάστασης που έχουν δηµιουργήσει ταυτόχρονα µια εικόνα γήρανσης του πληθυσµού. Βάση όλων των αποτελεσµάτων προτείνονται οι καλύτεροι τρόποι προσέγγισης του στόχου ανάπτυξης του νησιού βάσει των φυσικών πόρων και ιδιαιτεροτήτων του στο πλαίσιο εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Αξιοποιήσιµοι πόροι στο νησί Από τη βιβλιογραφία και τις ερωτήσεις διαφαίνεται ότι το νησί διαθέτει σηµαντικούς φυσικούς πόρους ή άλλες συνθήκες προς εκµετάλλευση. Τα σηµαντικότερα συγκριτικά πλεονεκτήµατα του νησιού είναι : Τα ιαµατικά του νερά και η γεωθερµική τους ενέργεια: Είναι αποδεδειγµένη η σηµαντικότητα των Ιαµατικών πηγών της Ικαρίας και οι ξεχωριστές τους θεραπευτικές ιδιότητες. Σύµφωνα τόσο µε την προσωπική µας εκτίµηση όσο και µε την άποψη των πληροφορητών της έρευνας για τη δυνατότητα µελλοντικής τους αξιοποίησης οι ιαµατικές πηγές είναι σε θέση να προάγουν το νησί σε αξιόλογη λουτρόπολη. Φυσικό περιβάλλον: Το φυσικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται ως ιδιαίτερου κάλλους. Χαρακτηριστικά στοιχεία που το απαρτίζουν είναι το έντονο ανάγλυφο, η µεγάλη εναλλαγή τοπίου, οι ενδιαφέροντες οργανισµοί, τα οικοσυστήµατα ο µεγάλος αριθµός ενδηµικών ειδών, η πλούσια δασοκάλυψη και οι αξιόλογες διαφορετικού τύπου παραλίες. Μονοπάτια: Στην Ικαρία διατηρούνται αξιόλογα µονοπάτια αιώνων που προσφέρουν ενδιαφέρουσες περιπατητικές διαδροµές. Τοπικές παραδόσεις: Οι τοπικές παραδόσεις (πανηγύρια κ.α.) έχουν παραµείνει αναλλοίωτες στο χρόνο σε τέτοιο βαθµό που το νησί φηµίζεται για αυτές. Αυτό επιτυγχάνει την προσέλκυση επισκεπτών. Κουλτούρα : Βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία είναι η φιλοξενία, οι αργοί ρυθµοί, η απλή ζωή, η ολιγάρκεια, τα διαφορετικά ωράρια εργασίας. Πολλοί κατά τη χρονική περίοδο των διακοπών τους επιθυµούν να ξεφύγουν από τους ρυθµούς της καθηµερινότητάς τους και να βιώσουν τον τρόπο ζωής των Ικαριωτών. 98 Παραδοσιακή αρχιτεκτονική: Οι ενδιαφέροντες παραδοσιακοί τύποι αρχιτεκτονικής που έχουν διατηρηθεί στο νησί αποτελούν αναξιοποίητο ακόµα πόλο έλξης. Άλλα σηµαντικά πλεονεκτήµατα είναι: Το αιολικό δυναµικό Αγροτικά είδη τοπικής σηµασίας (µικρής παραγωγής – υψηλής ποιότητας ) Υδροηλεκτρικό δυναµικό (πλούσιο σε νερά): Νερά που µπορούν να αξιοποιηθούν για ποτιστικές καλλιέργειες και υδροηλεκτρική ενέργεια Τα παραπάνω στοιχεία φανερώνουν τη δυνατότητα ανάπτυξης και στήριξης εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Αδυναµίες αξιοποίησης Παρόλα τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα που διαθέτει η Ικαρία δεν έχει επέλθει η ανάλογη οικονοµική και κοινωνική ευηµερία. Το σηµαντικότερο πρόβληµα που εντοπίζεται τόσο από τη βιβλιογραφία της εργασίας όσο και από την επεξεργασία των ερωτηµατολογίων είναι οι µεγάλες συγκοινωνιακές ελλείψεις στη θαλάσσια, οδική και εναέρια σύνδεση. ∆υσχερέστερο όλων το θαλάσσιο δίκτυο. Άλλη αδυναµία αξιοποίησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του νησιού είναι η ανυπαρξία υποδοµών (τουριστικών, στέγασης δραστηριοτήτων, υγείας, άθλησης, πολιτιστικά κτίρια). Επίσης λόγω ανυπαρξίας ώριµων µελετών δεν έχουν υλοποιηθεί ουσιαστικά αναπτυξιακά προγράµµατα. Αίτια υφιστάµενης οικονοµικής και κοινωνική κατάστασης • Μέσα από τη µελέτη των δεδοµένων απασχόλησης της Ε.Σ.Υ.Ε. αποδεικνύεται έντονο το φαινόµενο της ανεργίας στο νησί λόγω έλλειψης θέσεων εργασίας. Αυτό φαίνεται και µέσα από το πλήθος των απαντήσεων των πληροφορητών της έρευνας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα ο οικονοµικά παραγωγικός πληθυσµός να εγκαταλείπει το νησί. Αυτό µε τη σειρά του επέφερε αλλαγή στην πληθυσµιακή πυραµίδα, τείνοντας σε ένα γηρασµένο πληθυσµό. Ως επακόλουθο δεν υλοποιούνται δραστηριότητες ανάπτυξης. • Το φυσικό περιβάλλον, που αποτελεί το σπουδαιότερο ελκυστικό πλεονέκτηµα της Ικαρίας, δεν αξιοποιείται, δεν διαχειρίζεται και δεν προστατεύεται (υπερβόσκηση). • Τα τοπικά προϊόντα δεν έχουν δυνατότητα µεγάλης παραγωγής λόγω του δύσκολου αναγλύφου. 99 Εκτίµηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης του εναλλακτικού τουρισµού στο νησί Μετά την καταγραφή των πλεονεκτηµάτων του νησιού και τη θεωρητική απόδειξη της δυνατότητας στήριξης του εναλλακτικού τουρισµού κρίνεται απαραίτητη η σύµφωνη γνώµη των µόνιµων κατοίκων. Έτσι οι πληροφορητές της έρευνας που αποτελούν το 6% του συνολικού πληθυσµού και αντιπροσωπεύουν κυρίως οικονοµικά παραγωγικές ηλικίες µε σχετικά υψηλό µορφωτικό επίπεδο επιθυµεί κατά συντριπτική πλειοψηφία (91%) την τουριστική ανάπτυξη στην περιοχή έρευνας. Οι ερωτώµενοι αναγνωρίζουν σαν σηµαντικότερους πόλους έλξης το φυσικό περιβάλλον, τις ιαµατικές πηγές και τα πολιτισµικά γνωρίσµατα της Ικαρίας. Ως καταλληλότερα είδη επιθυµητού τουρισµού επιλέγουν τον ιαµατικό και φυσιολατρικό. Πιο συγκεκριµένα µπορεί να αναπτυχθεί ο περιηγητικός τουρισµός (λόγω µονοπατιών) και ο αγροτουρισµός (τοπικά προϊόντα ονοµαστικής αξίας) σε συνδυασµό µε την αξιοποίηση των πολιτισµικών στοιχείων (ιδιαίτερες και αξιόλογες τοπικές παραδόσεις). Ο µαζικός τουρισµός δεν ενδείκνυται για την ανάπτυξη του νησιού διότι α) θα επιφέρει αλλοίωση στο φυσικό περιβάλλον β) αλλοίωση του τρόπου ζωής των κατοίκων και γ) δεν ταιριάζει στο χαρακτήρα του νησιού. Σε αυτό συµφωνεί και η πλειοψηφία των πληροφορητών (58,5%). Οι περισσότεροι από αυτούς (70%) είναι πρόθυµοι να συµµετάσχουν σε ένα υποτιθέµενο πρόγραµµα εναλλακτικού τουρισµού, χωρίς να γνωρίζουν τον τρόπο που µπορούν να το κάνουν. Προτάσεις Είναι πλέον ευρύτερα γνωστό και κοινά παραδεκτό πως η ανάπτυξη µε την έννοια της µεγέθυνσης δεν είναι πια αρκετή (ή καλύτερα σωστή). Για να θεωρηθεί µια κοινωνία ως ανεπτυγµένη θα πρέπει να πληρούνται και άλλες προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές εκφράζονται µέσα από τις βασικές αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης. Βασικοί στόχοι της αειφορίας είναι η οικονοµική ευηµερία, η κοινωνική ευηµερία και η περιβαλλοντική ποιότητα. Με βάση την παραπάνω αρχή προτείνετε µια σταδιακή και όχι µεµονωµένη ανάπτυξη µε µακροπρόθεσµους χρονικά στόχους που θα αφορά όλο το νησί αφού οι φυσικοί πόροι και ιδιαιτερότητες του βρίσκονται σε όλο το µήκος του. Επιγραµµατικά προτείνεται : Η αξιοποίηση των ιαµατικών πηγών σε συνδυασµό κατασκευής οικιστικής υποδοµής και ανάπτυξης δραστηριοτήτων. Στόχος πρέπει να είναι η παράλληλη προσέλκυση και νέων ατόµων (πιθανότατα ως συνοδοί). Λύση στο συγκοινωνιακό πρόβληµα. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ- ΑΝΤΙΦΑΣΗ: Το κακό συγκοινωνιακό δίκτυο έχει διατηρήσει ένα αξιόλογο φυσικό 100 περιβάλλον. Σε περίπτωση λύσης του προβλήµατος πιθανότατα να υπάρχουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ανάδειξη παραλίων µε στόχο την µη αλλοίωση του τοπίου. Περιβαλλοντική µελέτη βοσκοϊκανότητας µε στόχο τον περιορισµό της ανεξέλεγκτης βόσκησης. Πρόταση ελεγχόµενου κυνηγιού ¨ρασκών¨. ∆ιατήρηση, ανάδειξη (π.χ. σήµανση), αξιοποίηση µονοπατιών. Ανάδειξη παραδοσιακών οικισµών και διατήρηση παραδοσιακής αρχιτεκτονικης (π.χ. πυργόσπιτο, οικοσυσκευές από πέτρα και ξύλο, ¨χωστοκέλια¨ κ.λ.π. ) . Σηµαντικές δυνατότητες ανάπτυξης βιολογικών καλλιεργειών και παράλληλη ανάπτυξη συνεταιρισµών. Το µειονέκτηµα της µικρής παραγωγής µπορεί να µετατραπεί σε πλεονέκτηµα ποιοτικών βιολογικών προϊόντων. Ανάδειξη της Ικαρίας ως τόπου εξορίας. ∆ιατήρηση και αξιοποίηση των σπιτιών που έζησαν οι εξόριστοι. Συγκέντρωση και αξιοποίηση υλικού από την εποχή της εξορίας. ∆ηµιουργία παρατηρητήριου µεταναστευτικών πουλιών. Αξιοποίηση κάποιων παραδοσιακών νερόµυλων. Πρόταση λειτουργίας λίγων από αυτών για εκπαιδευτικούς σκοπούς. ∆ιατήρηση και γνωστοποίηση σκακιστικών αγώνων. Ανάπτυξη πολυδραστηριοτήτων (Φύση – Άνθρωπος) Αξιοποίηση αιολικού δυναµικού. Ενηµέρωση και επιµόρφωση των πολιτών για τις µορφές εναλλακτικού τουρισµού και για τον τρόπο µέσω προγραµµάτων που µπορούν να συµβάλλουν σε αυτόν. ∆ηµιουργία κατάλληλων υποδοµών µε σκοπό την δυνατότητα πραγµατοποίησης επιστηµονικών συνεδρίων (π.χ. περιβαλλοντικά συνέδρια). 101 5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 5.1 Ελληνική Βαρβαρέσος Σ. (1998). Τουρισµός έννοιες, µεγέθη, δοµές: η ελληνική πραγµατικότητα. Παραποµπός, Αθήνα Γενική ∆ιεύθυνση Περιβάλλοντος, ∆ιεύθυνση Περιβάλλοντος Σχεδιασµού, Τµήµα ∆ιαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος (2000). Η οδηγία των οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ και το ∆ίκτυο NATURA 2000. Γιαννακάκης Α.(2000). Πτυχιακή Εργασία. Εκτίµηση Αναγκών σε Νερό της Περιοχής Αγίου Κηρύκου Ικαρίας. Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Τµήµα Περιβάλλοντος, Μυτιλήνη. ∆επόλλας Γ. (2003). Ικαρία. Φεστιβάλ Ικαρίας. Αθήνα. Ε.Ο.Τ. (1997). Στατιστική τουρισµού, Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού, Αθήνα Ε.Ο.Τ. (2002). Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, Α και Β Φάση. Θεώρηµα Α.Ε. Σύµβουλοι Ανάπτυξης, Αθήνα. Ε.Σ.Υ.Ε, 1995: Κατανοµή της Εκτάσεως της Ελλάδος κατά βασικές κατηγορίες χρήσεως Ε.Τ.Β.Α. (1985). Ικαρία, µελέτη σκοπιµότητας της ίδρυσης λουτρόπολης. Αθήνα Επτά Ηµέρες (1998). Ένθετο ‘‘Ικαρία’’. Καθηµερινή, Αθήνα. Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π. (2001). Βιώσιµη Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον. Τουρισµός και Αναψυχή. Κριτική, Αθήνα. Λουκάς Λ. (2002). Προµελέτη Ανάπτυξης Αγροτουρισµού ∆ήµων Αγίου Κηρύκου Ικαρίας και Φούρνων. ΕΤΑΣ Α.Ε. Μακρής Κ., Στρατής Β., Οικονόµου Μ., Παναγιωτίδης Ι., Αγαθοκλής Γ. (1965). Νεώτερες Έρευνες των θερµοµεταλλικών ραδιενεργών πηγών της νήσου Ικαρίας. Θεσσαλονίκη. Μελάς Ι. (2001). Ιστορία της νήσου Ικαρίας. Αθήνα. Παπαλάς Α. (2002). Αρχαία Ικαρία. Α.Κ. Καλοκαιρινός, Ικαρία. Πρακτικά Συνεδρίου (1997). Ποιο µέλλον ταιριάζει στην Ικαρία; Ε.Μ.Π. – Κ.Ε.Τ. 102 Πρόγραµµα TERRA LORE (2000). Τοπικό Αναπτυξιακό Πρόγραµµα της Επαρχίας Ικαρίας. Αναπτυξιακή Εταιρεία Επαρχίας Ικαρίας. Τσαγκάς Ν. (2003). Η Νήσος Ικαρία στους Ευρωπαίους Περιηγητές. Έλευσις, Αθήνα. Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ∆ηµοσίων Έργων (1999). Χωροταξικό Σχέδιο Περφέρειας Βορείου Αιγαίου. Φάση Α. Έκθεση, Αθήνα. 5.2 ∆ιαδίκτυο Ανώνυµος (2004). Εναλλακτικός τουρισµός. Κέντρο Επιχειρηµατικής και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (ΚΕΤΑ) ∆υτικής Ελλάδας. http://www.ketade.gr/docs/Enall_tour.pdf. ∆ιαθέσιµο την 25/1/2005. Γιαννίρης Η. (1998). www.island\ikaria.com Η Ικαρία του Χτες Ε.Σ.Υ.Ε. (2001). Στοιχεία απογραφής http://www.statistics.gr/StatMenu . asp και του Σήµερα. πληθυσµού 2001, Υπουργείο Γεωργίας : http://www.minagric.gr Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού: http://www.world-tourism.org 103 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ47 Για τον ταξιδιώτη που περνά το Ικάριο πέλαγος µετά την Μύκονο, προς τα ανατολικά, η απεραντοσύνη της θάλασσας µοιάζει ωκεανός. Τα κύµατα συνήθως ψηλά και αφρισµένα. Αν έρχεται από τον Πειραιά µε το πλοίο της γραµµής είναι συνήθως νύχτα, ξηµερώµατα. Το σκοτάδι στοιχειώνει το πέλαγος. Και µετά στην πλώρη αρχίζει να σχηµατίζεται ένας ψηλός ορεινός όγκος, τεράστιος σε σχέση µε τα νησιά που συναντάει κανείς στην µέχρι εκεί διαδροµή του, µε κατεβασιές απότοµες προς την θάλασσα. Η Ικαρία. Όταν πλησιάσει περισσότερο, το δέος µπροστά στον τεράστιο όγκο της το συνοδεύει το ξάφνιασµα από τις βίαιες ριπές του στεριανού ανέµου, που ορµά από τις κορυφές της και χαστουκίζει τη ζώνη της θάλασσας που είναι κοντά στην παραλία. Αυτό συµβαίνει όταν ο καιρός είναι βοριάς, που είναι συνήθως το καλοκαίρι. Οι βίαιες αυτές «σπηλιάδες», στο νότιο µέρος του νησιού, είναι από τις ισχυρότερες που µπορεί να βρει κανείς σε όλη τη Μεσόγειο θάλασσα. Κατεβαίνοντας το βουνό, ο άνεµος παίρνει µαζί του τις µυρωδιές από τα ρείκια, τα θυµάρια, τους πρίνους, τους ασπάλαθους, τα βότανα σε ένα µείγµα µοναδικό, το άρωµα της Ικαρίας. Για τον Ικάριο που γυρνάει στο νησί του δε χρειάζεται να τη δει, για να καταλάβει ότι είναι πια κοντά. Το άρωµά της θα του δώσει το µήνυµα. Βουνά πετρώδη µε πολλά δάση πεύκων και πρίνων συνθέτουν τον ορεινό άξονα του Αθέρα, του Πράµνου της αρχαιότητας, που σαν τοίχος καταλαµβάνει όλο σχεδόν το µήκος του νησιού. Το βουνό κατηφορίζει απότοµα προς το νοτιά και απλώνεται µαλακά προς το βοριά, χωρίζοντας το νησί στα δύο και δηµιουργεί ένα µοναδικό και ιδιόµορφο κλίµα. Όταν ο καιρός είναι βοριάς, το βόρειο τµήµα δέρνεται από τα κύµατα αλλά δεν φυσάει καθόλου. Το προνόµιο του δυνατού ανέµου το έχει το νότιο τµήµα, όπου η παραλιακή ζώνη δεν έχει καθόλου κύµα. Αντίθετα συµβαίνουν όταν ο καιρός είναι νοτιάς. Τότε το βόρειο τµήµα έχει δυνατούς ανέµους και παραθαλάσσια νηνεµία, ενώ το νότιο τµήµα έχει θηριώδη κυµατισµό και καθόλου άνεµο. Στο καλοκαιρινό µελτέµι η βουνογραµµή σε όλο της το µήκος στεφανώνεται από ένα άσπρο σύννεφο που απλώνει και διαλύεται προς το νοτιά, δηµιουργώντας µια µαγική αίσθηση. Η Ικαρία είναι από τα µεγάλα νησιά του Αιγαίου. Ακόµα πιο µεγάλη κάνει την έκτασή της το έντονό της ανάγλυφο, οι συνεχείς ρεµατιές και λόφοι και προβούνια. Το ανάγλυφο αυτό την προίκισε µε πολλά νερά και πλούσια βλάστηση, σε αντίθεση µε τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου. Ανάµεσα στις πηγές και πολλές ραδιούχες και ιαµατικές, µε θαυµαστή ποικιλία περιεχοµένου και θερµότητας, αναξιοποίητες σε µεγάλο βαθµό ακόµη. Η φύση φάνηκε όµως φειδωλή σε όρµους, µε αποτέλεσµα για αιώνες η Ικαρία να είναι «αλίµενη» και για αυτό αποµονωµένη. Μόλις το 1972 απέκτησε το πρώτο της λιµάνι. Τα χωριά του νησιού είναι πολλά (46) και χτισµένα µε αραιή δόµηση, ώστε κάθε σπίτι να περιβάλλεται από κτήµα µε δέντρα και αµπέλι. Τα περισσότερα χωριά είναι χτισµένα στα υψώµατα και έχουν ορεινό χαρακτήρα, καθώς στους προηγούµενους αιώνες οι κάτοικοι απέφευγαν τα παράλια από το φόβο των πειρατών, που λυµαίνονταν τότε το Αιγαίο. Μπορούµε να διακρίνουµε 5 ξεχωριστές ενότητες τοπίου στην Ικαρία, ενότητες τόσο διαφορετικές µεταξύ τους που νοµίζει κανείς ότι µεταφέρεται σε άλλο νησί όταν πηγαίνει από 47 (∆επόλλας, 2003) 104 τη µία περιοχή στην άλλη. Η µια περιλαµβάνει την ευρύτερη περιοχή του Αγίου Κηρύκου, στο νότιο τµήµα του νησιού, από το χωριό της Πλαγιάς µέχρι το χωριό του Κταταφυγίου και των Θερµών. Το χαρακτηριστικό αυτής είναι οι πολύ απότοµες κλίσεις του νησιού, του Αθέρα, που αγκαλιάζει όλη την περιοχή αυτή σαν ψηλός µακρύς τοίχος, οι βοτσαλωτές µικρές παραλίες, οι εκτεταµένοι ελαιώνες της Βαώνης και της Βίγλας, καθώς και τα δάση από πρίνους στα ριζά της κορυφογραµµής. Εδώ βρίσκεται στην παραλία του χωριού Χρυσόστοµος και ο βράχος Νίκαρης, όπου οι ντόπιοι µε τη προφορική τους παράδοση εντοπίζουν το σηµείο πτώσης του µυθικού Ικάρου, που έδωσε το όνοµά του στο νησί και ίσως µπόλιασε τους κατοίκους µε το δικό του πνεύµα ατίθασης ανεξαρτησίας. Η δεύτερη περιοχή είναι η περιοχή του ανατολικού ακρωτηρίου, του Φάρου, όπου και το αεροδρόµιο του νησιού. Εκεί το τοπίο, µε χαµηλούς άδεντρους λόφους, µε παραλίες από ψιλό χαλίκι και άµµο, µε αρµυρίκια δίπλα στο κύµα, παραπέµπει σε κυκλαδικό τοπίο. Γυρίζοντας στη βόρεια πλευρά του νησιού, στην ευρύτερη περιοχή του δεύτερου λιµανιού της Ικαρίας, του Ευδήλου µέχρι και το χωριό του Κάµπου, της αρχαίας Οινόης, έχουµε την περιοχή της Μεσσαριάς. Το τοπίο εδώ είναι διάστικτο µε χωριά, οικισµούς και καλλιέργειες, λόφους κοιλάδες και ρεµατιές, χωρίς τις απότοµες κλίσεις της νότιας πλευράς. Στα ψηλώµατα δάση από κουµαριές, βελανιδιές, άριους και πλατάνια. Τοπίο µε µοναδική ποικιλότητα. Συνεχίζοντας δυτικότερα ξεχωρίζει η εκτεταµένη περιοχή των Ραχών, µε πυκνά δάση πεύκων, ανάµεσα στα οποία διακρίνει κανείς νησίδες µε καλλιέργειες, καστανιές, καρυδιές, αµπέλια. Στην περιοχή αυτή βρίσκονται και οι µεγαλύτερες παραλίες του νησιού, προικισµένες µε χοντρή άσπρη άµµο και µοναδικό τοπίο. Τελευταία ενότητα τοπίου βρίσκουµε στο δυτικό άκρο του νησιού, τόσο στο βόρειο, όσο και στο νότιο τµήµα του. Είναι η περιοχή του Πάππα (από το όνοµα του ακρωτηρίου) µε τα χωριά Καρκινάγρι, Μαγγανίτη, Αµάλου και το οροπέδιο Πέζι. Εδώ το τοπίο χαρακτηρίζεται από τον απότοµο ορεινό όγκο της Μέλισσας, που πέφτει σε µερικά σηµεία σχεδόν κάθετα στη θάλασσα. Τεράστιοι όγκοι γρανίτη είναι διάσπαρτοι παντού, σαν γιγάντιοι βόλοι, λειασµένοι από τη βροχή και τον άνεµο χιλιετηρίδων. Τοπίο που µένει χαραγµένο στη µνήµη του επισκέπτη. Το νησί, προικισµένο καθώς είναι µε πολλά νερά, είχε κυρίως αγροτικό χαρακτήρα για πολλούς αιώνες, παρόλο που δεν υπήρχαν καθόλου πεδινές εκτάσεις. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι η καλλιεργήσιµη γη δηµιουργήθηκε µε τοιχοποιίες δύο µέτρων ύψους (πεζούλια), οι οποίες καλύπτουν όλη την έκταση του νησιού. Γενεές επί γενεών εργάστηκαν ακατάπαυστα για να δηµιουργήσουν και να συντηρήσουν αυτό το πεζούλιασµα και να κάνουν το βράχο κήπο. Για να µην κινδυνεύουν δε οι καλλιέργειες από τα αιγοπρόβατα, οι Καριώτες των περασµένων αιώνων έχτισαν ένα τοίχο, µια λιθοδοµή µε µέσο ύψος 2 µέτρων, που περιτοιχίζει όλη τη κορυφογραµµή και από το βορά και από το νότο, συνολικά περίπου 75 χιλιόµετρα, ώστε η ζώνη της βόσκησης να είναι αποµονωµένη από τα κτήµατα. Το έργο τηρουµένων των αναλογιών πληθυσµού και πόρων, είναι ένα µικρό Σινικό Τείχος. Μέσα στην περιτοιχισµένη αυτή περιοχή βοσκούν ελεύθερα χιλιάδες κατσίκια τα λεγόµενα «ρασκά». Οι αρχαίες αυτές υποδοµές είναι µάρτυρες για ένα ισχυρό κοινοτικό πνεύµα των κατοίκων της Ικαρίας που εξακολουθεί να είναι ισχυρό και στις µέρες µας. Είναι ζωντανός ακόµα ο µύθος για τον Τούρκο φοροεισπράκτορα που έριξαν οι ντόπιοι που κουβαλούσαν το φορίο του από 105 το γκρεµό «Κακό Καταβασίδι» και όταν τους ανέκριναν για το ποιος έκανε το φόνο εκείνοι απαντούσαν: «Ούλοι εµείς εφέντη». Το κοινοτικό πνεύµα ξεδιπλώνεται και στο τρόπο που οι κάτοικοι διασκεδάζουν στα πανηγύρια του καλοκαιριού. Παλιότερα ήταν το κορυφαίο γεγονός της χρονιάς για κάθε χωριό, αλλά και σήµερα εξακολουθούν να είναι ζωντανά και ακµαία. Το πανηγύρι γίνεται συνήθως στη γιορτή του πολιούχου Αγίου της Κοινότητας. Οι κάτοικοι δουλεύουν εθελοντικά στη προετοιµασία (στήσιµο του χώρου, σφάξιµο των ζώων, µαγείρεµα) και στην εξυπηρέτηση των επισκεπτών (σερβίρισµα) του πανηγυριού. Ορχήστρα, µε απαραίτητο συστατικό το βιολί παίζει νησιώτικους χωρούς και βεβαίως κυρίως «Καριώτικο», αλλά και τανγκό, βαλς, προς δόξα της παγκοσµιοποίησης µιας παλιότερης εποχής. Σερβίρονται βραστό κατσικίσιο κρέας και ζωµός (η λεγόµενη «πρόθεση») αλλά τα τελευταία χρόνια και ψητά και άλλα εδέσµατα, µε τη συνοδεία καριώτικου κρασιού. Τα έσοδα του πανηγυριού χρησιµοποιούνται για κοινωφελή έργα του χωριού σε θρίαµβο του καλώς εννοουµένου κοινοτικού πνεύµατος. Το καριώτικο κρασί έχει µια µακρά και δοξασµένη από τον Όµηρο ιστορία. Εδώ φτιάχνονταν «Πράµνιος» οίνος που αναφέρεται στην Ιλιάδα. Η παράδοση της οινοποιίας στην Ικαρία δέχτηκε ισχυρό πλήγµα στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η φυλλοξήρα κατέστρεψε όλα τα αµπέλια του νησιού. Σήµερα σιγά – σιγά τα αµπέλια ξαναφτιάχνονται και το κρασί παίζει το ρόλο στην καθηµερινότητα των κατοίκων. Μόνο ο συνδυασµός της παρέας της καλής και ξέγνοιαστης διάθεσης, του καριώτικου κρασιού, του βιολιού, των ρυθµών του καριώτικου χορού και του άφθονου χρόνου µπορούν να εγγυηθούν το γλέντι, την διονυσιακή µέθεξη που απελευθερώνει τη ψυχή στα πανηγύρια. Οι Καριώτες, µαζί µε πολλά άλλα κάνουν την Ικαρία ιδιαίτερη. Το ανθρώπινο στοιχείο της Ικαρίας, µίγµα ντόπιων παλαιότερων µεταναστών από Πελοπόννησο και Κρήτη, νεότερων µεταναστών από Μικρά Ασία και Χίο, αποπνέει γαλήνη, νωχέλια και µακαριότητα. Ο χρόνος κυλά αργά χωρίς άγχη και αγωνίες. Ακόµα και η τοπική διάλεκτος, µε παρατεταµένα φωνήεντα και µοναδικής µουσικότητας παρηχήσεις το µαρτυρά. Ίσως γιατί το φυσικό τοπίο προδιαθέτει. Ίσως γιατί οι βιαστικοί και νευρικοί έφυγαν µε την µετανάστευση. Ποιος ξέρει; Αυτοί όµως που έµειναν δηµιουργούν ένα πράο ρυθµό και ένα τρόπο µέτρησης του χρόνου που είναι µοναδικός, ένα γοητευτικό «αναχρονισµό» στη γρήγορη, όλο και πιο γρήγορη εποχή µας. Μαθηµένοι από το περασµένο αιώνα οι κάτοικοι στη µετανάστευση, καθώς λίγοι µπορούσαν να ζήσουν από τη καλλιέργεια της γης. Τότε οι άντρες έφευγαν κάθε Μάρτη για τη µεγάλη στεριά, τη Μικρασιατική ακτή για να ασχοληθούν µε την υλοτοµία και τα καµίνια του ξυλοκάρβουνου. Γύριζαν κάθε Σεπτέµβρη, µε τη δούλεψη που τους εξασφάλιζε το ψωµί που τους έλειπε. Μια άλλη µερίδα ασχολήθηκε µε τη ναυτιλία, όταν τα ιστιοφόρα καΐκια διεκπεραίωναν όλο το εµπόριο της περιοχής του Αιγαίου. Η έλευση της ατµοκίνητης ναυτιλίας έθεσε τους Καριώτες καϊκτσήδες στο περιθώριο, καθώς τους έλειπαν τα κεφάλαια για να περάσουν στη νέα εποχή. Από το τέλος του 19ου αιώνα τη θέση της Μικράς Ασίας πήρε η Αµερική και το εισόδηµα συµπληρωνόταν από τα εµβάσµατα. Εκεί ρίζωσαν πολλοί, µε αποτέλεσµα οι Ικάριοι των Η.Π.Α. να είναι σίγουρα περισσότεροι από τους Ικάριους της Ικαρίας. Το γεγονός ότι οι άντρες έπρεπε να φεύγουν έξω από το νησί για να κερδίζουν το βιος τους και να λείπουν µεγάλες χρονικές περιόδους, σήµαινε ότι οι γυναίκες της Ικαρίας, οι Ικαριωτίνες, είχαν αυξηµένη ευθύνη και ρόλο να παίξουν, αφού αυτές έπρεπε να µεγαλώσουν την οικογένεια και να διαχειριστούν τα νοικοκυριά. Ίσως για αυτό ποτέ οι γυναίκες της δεν ήταν 106 αντικείµενο άνισης µεταχείρισης από τη πλευρά των αντρών. Η ισότητα των φύλων, ακόµα και η υπεροχή της γυναίκας ήταν δεδοµένη στην παραδοσιακή καριώτικη κοινωνία. Πατροπαράδοτη η φιλοξενία. Στα χωριά δεν έχει ακόµη αγγίξει ο τουρισµός, ο επισκέπτης θα δοκιµάσει ευχάριστη έκπληξη από τον αυθόρµητο χαιρετισµό των κατοίκων και την πρόσκληση να µπει στο σπίτι τους για κέρασµα. Έτσι γινόταν κάποτε παντού στο νησί. Την εποχή του εµφυλίου, όταν το νησί χρησιµοποιήθηκε σαν χώρος εξορίας, οι χιλιάδες «επισκέπτες» της Ικαρίας, οι πολιτικοί εξόριστοι έχουν να θυµούνται µε πόση αγάπη τους αγκάλιασαν και τους βοήθησαν οι κάτοικοι του νησιού48. Ο Αθέρας. Οι γρανιτένιοι όγκοι, πεταµένοι λες από χέρι γίγαντα, στο Μαγγανίτη και στο Καρκινάγρι. Τα κύµατα του βοριά στο Γιαλισκάρι. Τα δάση των πεύκων στις Ράχες, το λιµάνι του Εύδηλου το σούρουπο. Ο πύργος στο ∆ράκανο. Το βαθύ µπλε χρώµα της θάλασσας. Ο ήχος του βιολιού στον «καριώτικο». Το ξηµέρωµα µετά µουσικής στα γλέντια και στα πανηγύρια. Ο άνεµος καθώς ανταριάζει τα φυλλώµατα των δέντρων και τις ψυχές µας. Ο αντίλαλος των κουδουνιών των κατσικιών στις ρεµατιές. Οι άσπροι σίφωνες νερού που σηκώνει το δυνατό µελτέµι καθώς µαστιγώνει τη θάλασσα. Το φως του απογεύµατος στην παραλία του Φάρου. Ο ήχος που κάνει η µηχανή της βάρκας τα ήσυχα βράδια. Η θέα από το Μαυράτο, το µπαλκόνι του Αιγαίου. Όλα αυτά ανάµεσα σε άλλα, µικρά κρυµµένα µυστικά της ευτυχίας, που προσφέρονται στο ταξιδευτή της Ικαρίας. Μιας Ικαρίας που αποτελεί, για µερικούς ευτυχώς, για άλλους δυστυχώς, ένα κρυµµένο ακόµα θησαυρό της ελληνικής γης. 48 Βλέπε παράρτηµα Απόσπασµα Μίκη Θεοδωράκη 107 6 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 6.1 Παράρτηµα 1. Ερωτηµατολόγιο έρευνας. Στοιχεία πληροφορητή Κατοικία: ∆ήµος ….……………………………χωριό….……………………………. Ηλικία: ….…………………………………………………..…………………………. Φύλο: Σπουδές: άρρεν…… δηµοτικό….. θήλυ……. γυµνάσιο…… λύκειο…. ΤΕΙ…… Πανεπιστήµιο – Πολυτεχνείο……. Επάγγελµα / Ιδιότητα: ….…………………………………………………..…………. Οικονοµική κατάσταση: Πολύ καλή.......Καλή..........Μέτρια...........Κακή.................. Μόνιµος κάτοικος Ικαρίας Αλλού (πού;) ………………………………………………………………………… 1. Αν είστε µόνιµος κάτοικος Ικαρίας, Α. αποτελεί επιλογή σας η παραµονή στο νησί; Ναι...........Όχι......... Β. Θα εγκαταλείπατε το νησί ούτως ή άλλως αν σας δινόταν η ευκαιρία, ανεξαρτήτως των όποιων ευνοϊκών συνθηκών;................................................................................ 2. Αν δεν είστε µόνιµος κάτοικος Ικαρίας, Α. Ποιοι οι λόγοι εγκατάλειψης του νησιού από εσάς ή την οικογένειά σας;....................... …………………………………………………..………………………………………… Β. κάτω από ποιες προϋποθέσεις θα γινόσασταν µόνιµος κάτοικος;..................................... …………………………………………………..………………………………………….. 3. Ποια είναι τα διαφορικά θετικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την Ικαρία σε σχέση µε άλλα νησιά της περιοχής; Για ποιο λόγο ένας τουρίστας θα διάλεγε το νησί αυτό σε σχέση, π.χ. µε τη Σάµο; ......................................................................................................... ……………. ........................................................................................................................................ ....... 4. Ποια είναι τα αρνητικά στοιχεία που θα απέτρεπαν τους τουρίστες από την Ικαρία; .............................................................................................................................................. 5. Από τους φυσικούς-πολιτισµικούς πόρους και ιδιαιτερότητες του νησιού, ποια νοµίζετε ότι αποτελούν τα ελκυστικότερα στοιχεία που έχουν δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξης; Φυσικός πόρος Ελκυστικότητα ώς τώρα ∆υναµικότητα – δυνατότητα (σε 5βάθµια κλίµακα: *,**, ανάπτυξης στο µέλλον (σε 5βάθµια ***, ****, *****) κλίµακα: *,**, …., *****) 1.ιαµατικές πηγές 2.εναλλαγή τοπίου 3.πανηγύρια 108 4.δάσος του Ράντη 5.ιδιαίτερα έθιµα 6.τρόπος ζωής 7.αρχιτεκτονική 8. χωράφια 9.αναβαθµίδες Άλλο: ….. 6. Ένας διαδεδοµένος τύπος ανάπτυξης σήµερα στις νησιωτικές περιοχές είναι ο τουρισµός. Επιθυµείτε την ανάπτυξή του στο νησί; Ναι.............Όχι............. 7. Αν ναι, επισηµάνετε ποιόν τύπο /ποιους τύπους τουρισµού θα επιλέγατε για το νησί, εξειδικεύοντας για όποιες περιοχές του νησιού νοµίζετε καταλληλότερες Τύπος τουρισµού Για όλο το νησί Για επιλεγµένες περιοχές (αναφέρατε ποιές) Μαζικός Οικοτουρισµός Αγροτουρισµός Ιαµατικός Περιηγητικός-φυσιολατρικός Πολιτιστικός Θρησκευτικός Επιστηµονικός Άλλο: 8. Ποιούς τύπους τουρισµού θα θέλατε να αποφύγετε και για ποιούς λόγους; Τύπος αποφευκτέου Λόγοι αποφυγής τουρισµού 9. Πώς νοµίζετε ότι πρέπει να γίνει η οργάνωση του τουρισµού στο νησί; Α. Με προσωπική πρωτοβουλία Β. Με πρωτοβουλία της τοπικής αυτοδιοίκησης Γ. Με διεκδίκηση εθνικών και κοινοτικών κονδυλίων 10. Η ανάπτυξη µη µαζικού (= εναλλακτικού) τουρισµού θεωρείται η πλέον αβλαβής ως προς τις περιβαλλοντικές της επιπτώσεις. Νοµίζετε ότι έχει µέλλον ανάπτυξης στο νησί; Ναι.................Όχι.......................... 11. Προσωπικά θα συµµετείχατε στην ανάπτυξη µη µαζικού (= εναλλακτικού) τουρισµού στο νησί; Αν ναι, µε ποιόν τρόπο; Όχι......................................Ναι .................................................................................................... 109 6.2 Παράρτηµα 2. Προστατευτέες περιοχές του δικτύου ΦΥΣΗ 2000. Ο πρώτος τύπος οικοτόπων 9540 αφορά σε δάση τραχείας πεύκης εδώ στη νότια πλευρά του νησιού βρίσκονται ασβεστολιθικοί βραχώδεις βιότοποι µε απότοµους γκρεµούς. Στην περιοχή αυτή εντοπίζεται σηµαντικό ποσοστό της ενδηµικής χλωρίδας του νησιού. Ο Χάλαρης, ποταµός µόνιµης ροής, διασχίζει το νησί µε κατεύθυνση από νότια προς βόρεια. Παρόχθιες συστάδες ανατολικού πλατάνου περιβάλλουν την κοίτη του ποταµού. Ένας σηµαντικός αρχαιολογικός χώρος, ο ναός της Ταυροπώλου Αρτέµιδος, υπάρχει στις εκβολές του ποταµού, στην παραλία του Να. Ο δεύτερος τύπος 9340 περιγράφει µεσογειακά δάση αείφυλλων σκληρόφυλλων (µακί) µε αριά. Η τρίτη γεωγραφική ενότητα της προστατευµένης περιοχής, το Φανάρι, συµπεριλαµβάνει θαλάσσιους οικοτόπους. Οι συγκεκριµένοι τύποι οικοτόπων που χαρακτηρίζουν και ανοικτές θάλασσες, θεωρούνται τυπικοί για το θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου, µε κύριους εκπροσώπους τις αµµώδεις ακτές και τις ποσειδώνιες. Οι λόχµες και µερικές προστατευµένες περιοχές αποδεικνύουν ότι ολόκληρο το νησί καλυπτόταν κάποτε µε δάση. Ως σηµαντικότερο στοιχείο της ποιότητας και της σπουδαιότητας της προτεινόµενης περιοχής αξιολογείται η βιοποικιλότητα. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία πλήθους τόσο τύπων οικοτόπων (19) όσο ενδηµικών και τοπικών ενδηµικών φυτών (21), καθώς επίσης και ασπόνδυλων(15). Μεγάλος βαθµός ενδηµισµού (π.χ. φυτό ενδηµικό της Ικαρίας: Symphytum icaricum) οφείλεται κυρίως στη γεωγραφική θέση του νησιού (κοντά στις ακτές της Μικράς Ασίας). Επιπρόσθετα, τα µεγάλα υψόµετρα καθώς και η ποικιλία των βιοτόπων που συναντώνται στην προτεινόµενη περιοχή ενισχύουν τον πλούτο της χλωρίδας. Αναφέρεται ότι τα αµιγή δάση Pinus brutia όπως και οι µικτές διαπλάσεις µε Cupressus sempervirens, βρίσκονται σε άριστα επίπεδα διατήρησης. Μέγιστης αξίας θεωρείται η παρουσία του τοπικού ενδηµικού και κινδυνεύοντος φυτού Iberis runemarki, το οποίο προστατεύεται µάλιστα από τη Συνθήκη της Βέρνης και τον Ελληνικό νόµο. Ένας µόνο πληθυσµός του συγκεκριµένου είδους είναι γνωστός, βόρεια της Πλαγιάς. Συγχρόνως η Ικαρία θεωρείται σταθµός των µεταναστευτικών πουλιών, κατά τις εποχιακές τους µεταναστεύσεις. Τα ενδηµικά είδη Linum gyaricum, Verbascum ikaricum, Nigella icarica, Polygonum icaricum, Symphytum icaricum(τοπικό ενδηµικό είδος), Rorippa icarica προστατεύονται από τον Ελληνικό Νόµο (Προεδρικό ∆ιάταγµα 67/1981) και περιέχονται: στον Ευρωπαϊκό Κόκκινο Κατάλογο των Παγκοσµίως Απειλούµενων Φυτών και Ζώων, στον Κατάλογο των απειλούµενων ειδών της IUCN (1993), στην κατηγορία των απειλούµενων φυτών, και 110 χαρακτηρίζονται ως σπάνια είδη (εκτός από το είδος O. majorii, µε απροσδιόριστο βαθµό επικινδυνότητας). Τα ακόλουθα είδη είναι ενδηµικά της Ανατολικής Μεσογείου, προστατεύονται από τον Ελληνικό Νόµο (Προεδρικό ∆ιάταγµα 67/1981) και περιέχονται στον κατάλογο των απειλούµενων ειδών της IUCN (1988, 1993) στην κατηγορία των απειλούµενων φυτών: Pteris dentata (κινδυνεύον είδος στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, ενώ σε παγκόσµιο επίπεδο η κατάσταση διατήρησής του είναι άγνωστη), Corydalis integra, Muscari macrocarpum και Galanthus ikariae (σπάνιο είδος στην Ελλάδα και στην Ευρώπη). Το είδος Campanula hagielia (σπάνιο) συµπεριλαµβάνεται στον Ευρωπαϊκό Κόκκινο Κατάλογο των Παγκοσµίως Απειλούµενων Φυτών και Ζώων. Το είδος Galanthus ikariae προστατεύεται επίσης από τη Σύµβαση CITES (Παράρτηµα ΒΙΙ). Τα είδη Digitalis cariensis (απαντάται στον Ελλαδικό χώρο µόνο στην Ικαρία), Dianthus elegans και Symphytum anatolicum είναι ενδηµικά της Μεσογείου και εξαπλώνονται στην Ανατολία. Τα τρία αυτά είδη απαντώνται µόνο στα Νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, σε ευρωπαικό επίπεδο. Το είδος Luzula nodulosa είναι επίσης ενδηµικό της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ στην Ευρώπη εξαπλώνεται µόνο στη Νότια Ελλάδα και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. ΑΜΦΙΒΙΑ: Το είδος Bufo viridis συµπεριλαµβάνεται στο IV Παράρτηµα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, στον Κατάλογο Απειλούµενων Ζώων του CORINE και προστατεύεται από την Ελληνική Νοµοθεσία (Προεδρικό ∆ιάταγµα 67/1981). ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ: Το είδος Stenella caeruleoalba συµπεριλαµβάνεται στο IV Παράρτηµα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και προστατεύεται από τη σύµβαση CITES (1973). ΕΡΠΕΤΑ: Τα είδη Ophisops elegans, Agama stellio, Ophiosaurus apodus και Coluber jugularis συµπεριλαµβάνονται στο IV Παράρτηµα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και προστατεύονται από την Ελληνική Νοµοθεσία (Προεδρικό ∆ιάταγµα 67/1981). Τα είδη Cyrtodactylus kotschyi και Malpolon monspessulanus προστατεύονται επίσης από την Ελληνική Νοµοθεσία (Προεδρικό ∆ιάταγµα 67/1981). Το είδος Ablepharus kitaibelii περιέχεται στο IV Παράρτηµα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και αναφέρεται ως σηµαντικό είδος στην Ευρώπη (Koomen & van Helsdingen, 1993). Τα είδη Ophisops elegans, Agama stellio και Cyrtodactylus kotschyii συµπεριλαµβάνονται στον κατάλογο Απειλούµενων Ζώων του CORINE. ΑΣΠΟΝ∆ΥΛΑ:Τα είδη Hipparchia aristaeus και Gonepteryx rhamni προστατεύονται από τον Ελληνικό Νόµο (Προεδρικό ∆ιάταγµα 67/1981). Όσον αφορά στο είδος Hydraena subinoides, η προστασία του κρίνεται απαραίτητη (M. Jaech). Το είδος Saturnia pyri συµπεριλαµβάνεται στον Κατάλογο Απειλούµενων Ειδών της IUCN, 1988. 111 ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΕΙ∆Η ΧΛΩΡΙ∆ΑΣ ΚΑΙ ΠΑΝΙ∆ΑΣ Θηλαστικά Νυχτερίδα -Rhinolophus blasii Νυχτερίδα -Myotis blythii Νυχτερίδα -Myotis emarginatus ∆ελφίνι -Tursiops truncatus ∆ελφίνι -Stenella caeruleoalba Μεσογειακή φώκια -Monachus monachus Είδη αρπακτικών πτηνών Φιλάδελφος και Σταυραετός -Hieraaetus sp Γεράκια -Falco sp. Υποείδη αρπακτικών Φιλάδελφος -Hieraaetus fasciatus Ψαραετός -Pandion haliaetus Μαυροπετρίτης -Falco eleonorae Θαλασσαετός -Haliaeetus albicilla Στεπόκιρκος -Circus macrourus Λιβαδόκιρκος -Circus pygargus Καλαµόκιρκος -Circus aeruginosus Φιδαετός -Circaetus gallicus Πετρίτης -Falco peregrinus Άλλα υποείδη πτηνών Υδροβάτης -Hydrobates pelagicus Θαλασσοκόρακας -Phalacrocorax aristotelis Νυχτοκόρακας -Nycticorax nycticorax Τσίφτης -Milvus migrans Αρτέµης -Calonectris diomedea Κεφαλάς -Lanius minor Σφηκιάρης -Pernis apivorus Πελαργός -Ciconia ciconia Λευκοτσικνιάς -Egretta garzetta 112 Μικροτσικνιάς -Ixobrychus minutus Κρυπτοτσικνιάς -Ardeola ralloides Πορφυροτσικνιάς -Ardea purpurea Όρνιο -Gyps fulvus Αµφίβια Φρύνος ο πράσινος -Bufo viridis Νεροχελώνα -Mauremys caspica Φυτά Iberis runemarkii Silene holzmanii Ασπόνδυλα Πεταλούδες -Hipparchia aristaeus sp. Πεταλούδες -Gonepreryx rhamni sp. Σκαθάρια -Hydraena subinoides sp. Μεγάλες νυχτοπεταλούδες -Saturnia pyri sp. Πεταλούδα -Callimorpha quadripunctata Άλλα σηµαντικά είδη χλωρίδας και πανίδας Αβλέφαρος -Ablepharus kitaibeli Κροκοδειλάκι -Agama stellio Καµπανούλα (φυτ.) -Campanula hagelia Κενταύρια (φυτ.) -Centaurea raphania ssp. mixta Άγριο βοτάνι (φυτ.) -Cephalaria squamiflora ssp. squamiflora Έφιος ή λαφιάτης -Coluber caspius Αγριολούλουδο (φυτ.) -Corydalis integra Σαµιαµίδι -Cyrtodactylus kotschyi ∆ίανθος ο κοσµητικός (φυτ.) -Dianthus elegans Φουσκάκι (φυτ.) -Digitalis cariensis Θαµνόφιδο -Eirenis modesta Κίτρινη αγριοβιολέτα (φυτ.) -Erysimum senoneri ssp. icaricum Φριτιλλάρια της Βιθυνίας (φυτ.) -Fritillaria bithynica 113 Γάλανθος της Ικαρίας (φυτ.) -Galanthus ikariae ssp. ikariae Υπέρικο (φυτ.) -Hypericum cuisinii Λινάρι (φυτ.) -Linum gyaricum Σαπίτης -Malpolon monspessulanus Άγρια Ζουµπούλια (φυτ.) -Muscari macrocarpum Αρενάρια (φυτ.) -Arenaria muralis Νίγκελα ικαριακή (φυτ.) -Nigella icarica Αγκάθι (φυτ.) -Onopordum majorii Τυφλίτης -Ophisaurus apodus Οφίσωψ -Ophisops elegans Πολυκόµπι ικαριακό (φυτ.) -Polygonum icaricum Φτέρη (φυτ.) -Pteris dentata Αγκάθι (φυτ.) -Ptilostemon gnaphaloides ssp. pseudofructicosus Νεραγκούλα (φυτ.) -Ranunculus thasius Νεροκάρδαµο ικαριακό (φυτ.) -Rorippa icarica Νυχτοπεταλούδα -Saturnia pyri Σκουτελάρια (φυτ.) -Scutellaria rubicunda ssp. icarica Σύµφυτο (φυτ.) -Symphytum icaricum Φλόµος (φυτ.) -Verbascum ikaricum ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ % Κάλυψη Θαλάσσιες περιοχές, Θαλάσσιες γλώσσες 32,03 Αλίπεδα, Αλατούχες στέπες, Αλατούχες βοσκές 0,01 Παράκτιες θίνες, Αµµώδεις ακτές 0,37 Κροκάλες, Απόκρηµνες βραχώδεις ακτές, Νησίδες 3,2 Εσωτερικά γλυκά νερά (στάσιµα νερά, κινούµενα νερά) Χερσότοποι, θάµνοι, µακία βλάστηση, φρύγανα 2,1 48,75 Ξηρές χλοώδεις διαπλάσεις, στέπες 2,42 Άλλες αρόσιµες εκτάσεις 1,67 Φυλλοβόλα δάση 0,46 ∆άση κωνοφόρων 0,81 Αειθαλή δάση 2,95 Εσωτερικοί βράχοι, εσωτερικές θίνες, µόνιµο χιόνι και πάγος 4,69 Άλλες εκτάσεις (αστικές και βιοµηχανικές περιοχές, δρόµους, χέρσες περιοχές, µεταλλεία) 0,54 Συνολική κάλυψη οικοτόπων 100% 114 6.3 Παράρτηµα 3 ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1. Χάρτης πληθυσµιακής πυκνότητας. 115 Χάρτης 2. Θέση και όρια του δάσους του Ράντη. 116 Χάρτης 3. Κατανοµή νερόµυλων Χάρτης 4. Μονοπάτια Ικαρίας 117 ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ Από τον ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΧΑΡΤΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ Υπουργείο Γεωργίας : 100 < x < 125. Ασθενές Θερµο-µεσογειακό Ιδρυµα ∆ασικών Ερευνων Αθηνών : 75 < x < 100. Εντονο Μεσο-µεσογειακό Τοµέας ∆ασικής Σταθµολογίας x : αριθµός των βιολογικώς ξηρών ηµερών κατά τη θερµή και ξηρή περίοδο. Αθήνα 1978, Κλίµακα 1:1.000.000 Χάρτης 5. Βιοκλιµατικός χάρτης Ικαρίας . 118 6.4 Παράρτηµα 4. ΠΙΝΑΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΑΝΑ ∆ΗΜΟ Πίνακας Κατανοµής καλλιεργειών κατά χρήση γης .Εκτάσεις σε χιλ. στρέµµατα, Πηγή ΕΣΥΕ Σύνολο εκτάσεων Καλλιεργούµενες εκτάσεις/ Αγραναπαύσεις Βοσκότοποι ∆άση Άλλες εκτάσεις 251,56 32,88 161,3 60,7 6,7 Πίνακας εκτάσεων σε στρέµµατα της Ν. Ικαρίας., Πηγή ΕΣΥΕ 34.030 60.800 204.887 6.830 306.546 Γεωργική γη ∆άση Βοσκές Λοιπές εκτάσεις Σύνολο Πίνακας µέσων όρων καλλιεργειών για τη δεκαετία του ’90 της Ν. Ικαρίας Καλλιέργειες Ελαιώνες Αµπέλια Έκταση ( σε στρέµµατα) 13.000 2.100 Προϊόντα Ελαιόλαδο Επιτραπέζιο σταφύλι Κρασί Κηπευτικά διάφορα Παραγωγή ( σε τόνους) 500 500 800 1.500 2.500 Κηπευτικά (ποτιστικές καλλιέργειες) Τιµή σε δραχµές προϊόντων που διαµορφώνουν την ακαθάριστο πρόσοδο των αγροτικών προϊόντων (τοπική αγορά). Λάδι 1.000 Κρασί 800 Κηπευτικά 300 Ετήσια κατά κεφαλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών (σε κιλά) για το έτος 199 ΣΥΝΟΛΟ:250 Kg. Πηγή: Ινστιτούτο Αγροτικής Οικονοµίας 119 Πίνακας πλήθους των υπαρχόντων ζώων και η παραγωγή τους στην Ικαρία Αριθµός ζώων Βοοειδή Αιγοπρόβατα 600 22.500 Παραγωγή (σε τόνους) 100 Βόειο κρέας 90 Αίγιο κρέας 50 Πρόβειο κρέας 9.700 Κυψέλες Ευρωπαϊκές 3.000 140 Κυψέλες Μέλι Εγχώριες Τιµή προϊόντων σε δρχ. που διαµορφώνουν την ακαθάριστο πρόσοδο των κτηνοτροφικών προϊόντων (τοπική αγορά). Κρέας Βοοειδών 2.000 Κρέας Εριφίων 1.800 Κρέας Προβάτων 1.500 Κρέας αιγίσιο 1.200 Κρέας χοίρου 1.500 Μέλι 1.200 Υπηρεσίες Οι δηµόσιες υπηρεσίες που υπάρχουν στην Ικαρία είναι συγκεντρωµένες στον Άγιο Κήρυκο και λίγες στον Εύδηλο. Στον Άγιο Κήρυκο: - Επαρχείο - Οικονοµική Εφορία - Αγροτικό Ιατρείο - Αγροτικό Κτηνιατρείο - Λιµενικός σταθµός – λιµενικό ταµείο - Παράρτηµα Οίκου Ναύτη - Αστυνοµικό Τµήµα - Γραφεία υπηρεσιών ∆ΕΗ - Γραφεία υπηρεσιών ΟΤΕ - Υποκατάστηµα Αγροτικής Τράπεζας - Υποκατάστηµα Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος - Ταχυδροµικό γραφείο - Υποκατάστηµα Αlpha Bank - Αγρονοµείο 120 - Περιφερειακό δασικό γραφείο - Ειρηνοδικείο - Πολεοδοµικό γραφείο - ∆ηµόσιο ταµείο - Τελωνείο - Γραφεία ΙΚΑ - Νοσοκοµείο - Υγειονοµικός σταθµός - Γραφείο γεωργικής ανάπτυξης - Γραφείο ΟΑΕ∆ - Γραφείο Τουρισµού Στον Εύδηλο: - Αγροτικό Ιατρείο - Λιµεναρχείο - Λιµενικό ταµείο - Αστυνοµικός σταθµός - Τελωνείο - Γραφεία Εθνικού Ιδρύµατος Νεότητας - Γραφεία ∆ΕΗ - Γραφεία ΟΤΕ - Υποκατάστηµα Αlpha Bank Ακόµα υπάρχουν - Στο Καρκινάγρι Αγροτικό ιατρείο. - Στις Ράχες (Χριστό) Υγειονοµικός Σταθµός Από την ανάλυση των στοιχείων για το σύνολο των επαγγελµατιών προέκυψε ότι ο µεγαλύτερος αριθµός επιχειρήσεων στις υπηρεσίες συγκεντρώνεται στις εξής δραστηριότητες: - Χώροι εστίασης (ταβέρνες, πιτσαρίες, εστιατόρια κ.λ.π.) 66 - Συνεργεία – ανταλλακτικά 20 - Καφενεία 49 - Κοµµωτήρια 14 - Λογιστικά γραφεία 9 - Πρατήρια υγρών καυσίµων 8 - Υδραυλικοί 7 - Ασφάλειες 5 121 - Φροντιστήρια ξένων γλωσσών 5 - Γυµναστήρια 2 - Ψυκτικοί 3 Από τις επιχειρήσεις στο εµπόριο στην Ικαρία υπάρχουν: - Παντοπωλεία 35 - Γενικό Εµπόριο 18 - Ενδυµάτων – υποδηµάτων 15 - Είδη δώρων 10 - Κρεοπωλεία 10 - Εµπόριο τροφίµων 7 - Γεωργικά είδη 3 - Σούπερ µάρκετ 3 - Αθλητικά είδη 2 - Αντιπροσωπείες 1 122 Κατανοµή του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού ανά τοµέα απασχόλησης για το ∆ήµου Αγίου Κηρύκου Πρωτογενής Τοµέας 12% ΄Α ν ε ρ γ ο ι 28% ∆ε δήλωσαν κλαδο οικονοµικής δραστηριότας 24% ∆ευτερορογενής Τοµέας 16% Τριτογενής Τοµέας 20% Οικονοµικά ενεργοί :1231 Οικονοµικά µη ενεργοί:2170 Κατανοµή του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού ανά τοµέα απασχόλησης για το ∆ήµου Ευδήλου ∆ε δήλωσαν κλαδο ΄Α ν ε ρ γ ο ι οικονοµικής 13% δραστηριότας 4% Πρωτογενής Τοµέας 33% Τριτογενής Τοµέας 33% ∆ευτερορογενής Τοµέας 17% Οικονοµικά ενεργοί :1015 Οικονοµικά µη ενεργοί:1796 123 Κατανοµή του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού ανά τοµέα απασχόλησης για το ∆ήµου Ραχών ∆ε δήλωσαν κλαδο ΄Α ν ε ρ γ ο ι οικονοµικής 11% δραστηριότας 6% Πρωτογενής Τοµέας 33% Τριτογενής Τοµέας 34% ∆ευτερορογενής Τοµέας 16% Οικονοµικά ενεργοί :720 Οικονοµικά µη ενεργοί:1422 124 6.5 Παράρτηµα 5. Φωτογραφικό Υλικό. Φωτογραφία 1. Αγ. Γεώργιος Φωτογραφία 2.Παραλία έξω Πλαγιάς. 125 Φωτογραφία 3. Παραλία Να. Φωτογραφία 4. Βράχος 126 Φωτογραφία 5. Ακρωτήριο Πάπα. Φωτογραφία 6. Παραλία Σεϋχέλλες. 127 Φωτογραφία 7. Παραλία Ξυλοσυρτιού. 128 6.6 Παράρτηµα 6. Εξόριστοι και ξένοι περιηγητές για την Ικαρία. Η ΙΚΑΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟ∆ΩΡΑΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ Στην Ικαρία έζησα πυκνά, βαριά και δυνατά χρόνια που χαράκτηκαν στην ψυχή µου. Το πιο βαρύ και αβάσταχτο φυσικά ήταν ότι δεν ήµουν ελεύθερος και επί πλέον κάθε στιγµή υπήρχε µέσα µου η σκιά του φόβου για την επόµενη µέρα. Εν τούτοις όταν σκέπτοµαι την Ικαρία, ένα κύµα από φως και οµορφιά µε πληµµυρίζει. Τι να συµβαίνει άραγε; Η απάντηση είναι απλή: είναι η οµορφιά του νησιού σε συνδυασµό µε την ανθρώπινη ζεστασιά των κατοίκων. Με το ρίσκο που έπαιρναν για να είναι µαζί µας γενναιόδωροι, πράγµα που µας βοηθούσε όσο τίποτα άλλο να αντέξουµε την δοκιµασία. Χωρίς να φοβηθούν τους δεσµώτες µας, µας άνοιγαν τις καρδιές και τα σπίτια τους. Μας καλούσαν επίµονα να µοιραστούµε τα φτωχά υπάρχοντά τους. Σε κάθε στιγµή µας φέρνονταν σαν να ήµαστε αδέλφια και συγγενείς τους. Στο τέλος του 1948 µια φούχτα γενναίοι βγήκαν ένοπλοι στα βουνά. Ακούγαµε τη βοή της µάχης κλεισµένοι στα σπίτια µας – τότε έµενα στην Ακαµάτρα – και τους θαυµάζαµε για την τόλµη τους χωρίς να υπολογίζουµε τι µας περίµενε την επόµενη καθώς βρισκόµασταν ανυπεράσπιστοι στα νύχια των κοινών διωκτών µας. Στην πρώτη εξορία στο νησί, στα 1947, ήµασταν ελεύθεροι να πηγαίνουµε από το ένα µέρος στο άλλο. Έτσι µπόρεσα να δω και να ανακαλύψω τις φυσικές οµορφιές του νησιού. Ανέβηκα και κατέβηκα πολλές φορές από τον Άγιο Κήρυκο στις Οξιές. Τότε πρέπει να πούµε, ο µοναδικός δρόµος που υπήρχε σε όλο το νησί ήταν λίγα χιλιόµετρα κόκκινος χωµατόδροµος. Φυσικά αυτοκίνητα δεν υπήρχαν, ούτε αµάξια ή κάρα. Έπρεπε τότε να είχες γερά πόδια και καλά πνευµόνια. Από τον Άγιο Κήρυκο στον Εύδηλο µε σταθµό το Καραβόσταµο – η απόσταση αυτή για µένα ήταν τότε παιχνιδάκι και την είχα κάνει πολλές φορές. Θυµάµαι πως όταν φτάναµε στην κορυφή, τότε ξαπλώναµε µε τα απέραντα πελάγη στα πόδια µας. Ποτέ ξανά δεν είδα ένα τέτοιο γαλάζιο. Ποτέ ξανά δεν ένιωσα στο πρόσωπό µου µια τέτοια φρεσκάδα. Ο δροσερός πελαγίσιος άνεµος µε µεθούσε, µου άλλαζε τη διάθεση και µε έκανε ανεξήγητα ευτυχισµένο. Αυτό το συναίσθηµα είχα την τύχη να το ζήσω αγναντεύοντας το Αιγαίο από διαφορετικά µέρη. Τους Βρακάδες ή την Ακαµάτρα. Μέσα στο καΐκι που µας πήγαινε στον Άγιο Κήρυκο – Εύδηλο – Αρµενιστή, µια παρέα Πειραιώτες τραγουδούσαν τον «Καπετάν Ανδρέα Ζέππο», το πρώτο λαϊκό που άκουσα στη ζωή µου και µε µιας όλα άλλαξαν µέσα µου. Αργότερα ακούγοντας τους συνεξόριστους από λαϊκές περιοχές κατέγραψα δεκάδες λαϊκά τραγούδια. Τα πρώτα µουσικά αποθέµατα λαϊκής µουσικής άρχισαν να στοιβάζονται µέσα µου. Αργότερα πρώτοι εµείς οι «Ικαριώτες» µεταφέραµε στην Μακρόνησο τα λαϊκά τραγούδια κα τους λαϊκούς χορούς. Όµως δεν ήξερα ακόµα ότι την εποχή εκείνη γινόταν µέσα µου κοσµογενικές µεταλλάξεις. Από συµφωνιστής άλλαξα σε λαϊκό. Καινούργια, µυστηριώδη και άγνωστα µουσικά αποθέµατα στοιβάζονταν µέσα µου, που µε αφορµή τον «Επιτάφιο» άρχισαν να βγαίνουν ορµητικά παίρνοντας τη µορφή των τραγουδιών. Και όλα αυτά ξεκίνησαν -το θυµάµαι καλά- εκείνη τη µαγική µέρα που αρµενίζαµε πλάι στις ακτές της Ικαρίας –ένα καΐκι φορτωµένο αµούστακους επαναστάτες που δεν γνώριζαν τι τους επιφυλάσσει η µοίρα… 129 Αρµενιστής – Ράχες – Βρακάδες! Υπέροχη φύση! Υπέροχοι άνθρωποι! Που σε έκαναν να ξεχάσεις πως ήσουνα ξεριζωµένος και εξόριστος και νόµιζες πως βρισκόσουνα µέσα σε συγγενείς, µέσα στη δική σου οικογένεια. Στην δεύτερη εξορία στα 1948, µετά από ένα δύσκολο ταξίδι όπου µας είχανε δεµένους δύο-δύο και που έξω από τη Μύκονο κοντέψαµε να πνιγούµε στοιβαγµένοι στο κατάστρωµα µιας µικρής κορβέτας, την άλλη µέρα λίγο πιο έξω από τον Εύδηλο µας λέει ο κ. Αλυσανδράκης, ∆ιοικητής της Φρουράς: «Θα σας στείλω στην ∆άφνη. Εκεί είναι όλοι δικοί σας». Σε αυτήν την εξορία οι συνθήκες είχαν αλλάξει. Το σύστηµα ονοµαζόταν «πειθαρχηµένη διαβίωση». ∆ηλαδή κλεισµένοι στα σπίτια µε δικαίωµα εξόδου µόνο για να πάµε στο Τµήµα να δώσουµε οµαδικά το παρόν. Εµείς της ∆άφνης έπρεπε να πηγαίνουµε όλοι µαζί (ήµασταν περίπου διακόσιοι) στην Ακαµάτρα να δίνουµε το παρόν σε τρεις Χωροφύλακες που ήταν όλη κι όλη η τοπική φρουρά. Μια φορά το πρωί και µια το απόγευµα. Έξω από τη ∆άφνη είχε µια µεγάλη πηγή µε πλατάνια. Εκεί µαζευόµασταν για να ξεκινήσουµε όλοι µαζί. Στην Ακαµάτρα µας περίµεναν οι τριακόσιοι παλιότεροι από µας εξόριστοι. Κάναµε βόλτες, ψωνίζαµε και µετά κατηφορίζαµε προς το χωριό µας. Αργότερα εγώ και η οµάδα µου βρήκαµε ένα σπίτι λίγο πιο έξω από την Ακαµάτρα, της κυρίας Φανής και µείναµε για λίγους µήνες πριν µας κατεβάσουν όλους στον Εύδηλο, τελευταίο σταθµό πριν την Μακρόνησο. Ξαναγύρισα στην Ικαρία πριν λίγα χρόνια και µάλιστα διηύθυνα την ορχήστρα µου και τραγούδησα µαζί µε το κοινό – όπως κάνω πάντα. Όµως αυτή τη φορά ένοιωθα διαφορετικά. Σαν να ξαναγυρνούσα σε µια µήτρα που µε ξαναγέννησε… τούτη τη φορά µπόρεσα να δω το νησί µε άλλα µάτια. ∆εν υπήρχε πια το αλλοτινό άγχος. Ο αλλοτινός φόβος… Και είδα µιαν Ικαρία εκατό φορές ωραιότερη. Θεέ µου, είπα µέσα µου, τι οµορφιά είναι τούτη! Ναι, η Ικαρία είναι ένα νησί θεϊκό. Φτιαγµένο από θεούς για να την κατοικούν οι αγαπηµένοι των θεών. Έτσι εξηγείται αυτό το βαθύ αίσθηµα χαράς και πληρότητας κάθε φορά που θα φέρω στη σκέψη µου την Ικαρία. (Μίκης Θεοδωράκης, Αθήνα 10.5.2003) 130 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ Ο Άγγλος περιηγητής Maihows γράφει τα εξής για την Ικαρία: «Η Νικαριά είναι πολύ ευχάριστη και παράδοξης εµφάνισης. Όλα τα πέριξ νησιά έχουν πολύ όµορφα βουνά. Εδώ έχουν άγρια όψη, η κορυφή τους είναι πολύ υψηλή και απότοµη και κυριαρχούν σε όλο το πλάτος του νησιού. ∆εν είναι άγονα µήτε καµένα από τον ήλιο. Οι περισσότερες περιοχές που δεν καλλιεργούνται καλύπτονται από τεράστια δάση και παρέχουν σε αφθονία το πιο όµορφο και καθαρό νερό του κόσµου. Καίτοι η νήσος είναι από τη φύση της γόνιµος, ο λαός είναι τόσο οκνηρός ώστε σχεδόν πεθαίνει από την πείνα. Η νήσος δεν υπήρξε ποτέ πυκνοκατοικηµένη και κατά την εποχή µας είναι από τις φτωχότερες περιοχές της ανατολής, καίτοι θα µπορούσε να είναι µια από τις πλουσιότερες». Ένας άλλος Γερµανός αρχαιολόγος που ασχολήθηκε µε την Ικαρία είναι ο διακεκριµένος ελληνιστής Ludwig Burchner. Το 1894 έγραψε «…Οι γεωγράφοι φαίνεται ότι ενδιαφέρονται για τη νήσο, διότι οι λίγοι ταξιδιώτες µε ευρωπαϊκή παιδεία συγκρίνουν την οµορφιά των ικαριακών τοπίων µε τα τοπία της Ελβετίας…». Ο Αρχιεπίσκοπος Σάµου και Ικαρίας Ιωσήφ Γεωργειρήνης γράφει «…Τα σπίτια τους είναι τόσο απλά, ώστε όλα τα έπιπλα που µπορείτε να δείτε είναι ένας χειρόµυλος και πέρα από αυτόν, τίποτα άλλο παρά τους τοίχους. Ότι έχουν πέρα από αυτά είναι κρυµµένα κάτω από το έδαφος. Όχι περισσότερο για τον φόβο των Κουρσάρων αλλά από συνήθεια. ∆εν είναι τόσο φτωχοί, ώστε να είναι ανίκανοι να αγοράσουν κρεβάτια, αλλά η συνήθεια τους οδήγησε στην περιφρόνηση των κρεβατιών, σαν τελείως περιττών. Όταν ταξιδεύουν σε άλλα νησιά, αρνούνται την προσφορά κρεβατιών…». «… Έχουν µεγάλη ευτυχία ένεκα της φτώχειας τους, διότι δεν ενοχλούνται από τους Τούρκους που θεωρούν ανάξιο του εαυτού τους να έλθουν και να µείνουν µαζί τους, αλλά ακόµα και αν έπρεπε να το κάνουν, είναι µάλλον απίθανο ότι θα απολάµβαναν µια στιγµή ησυχίας, εάν δεν φρόντιζαν να έχουν µαζί τους ισχυρή φρουρά, αποτελούµενη από περισσότερους άνδρες από ότι τα εισοδήµατα του νησιού θα µπορούσαν να συντηρήσουν. Κάποτε οι Ικαριώτες σκότωσαν ένα καδή, που έστειλε ο µεγάλος αυθέντης, και µόλις κλήθηκαν να δώσουν λόγο για το έγκληµα, όλοι από κοινού δήλωσαν το γεγονός, αλλά δεν ανέφεραν κάποιο συγκεκριµένο άτοµο». «… Οι Τούρκοι αξιωµατικοί ρίχνοντας ένα βλέµµα στα ρούχα τους που ήταν ρούχα ζητιάνων, σκέφτηκαν ότι δεν υπήρχε µήτε υλική απολαβή, ούτε δόξα εάν τιµωρούσαν τέτοιους αχρείους ανθρώπους και ότι για να αποδώσουν δικαιοσύνη όφειλαν ή να τους τιµωρήσουν όλους ή κανέναν. Από την εποχή εκείνη κανένας Τούρκος δεν τους ενόχλησε: διότι φαντάζονται τις πιο απίθανες µεθόδους για να φαίνονται φτωχοί. Παρόλα ταύτα καταφέρνουν κάθε χρόνο να κάνουν έρανο για να µαζέψουν 300 κορώνες για τον Αρχιεπίσκοπο». « Έτσι, έχετε την συνοπτική περιγραφή ενός µικρού νησιού, του φτωχότερου, αλλά του ευτυχέστερου από όλο το Αιγαίο Πέλαγος. Το έδαφος είναι άγονο, αλλά ο αέρας είναι υγιεινός. Τα πλούτη τους είναι σχεδόν µικρά, αλλά η ελευθερία τους και η ασφάλειά τους είναι µεγάλες. ∆εν ενοχλούνται από 131 την τυραννική αυθάδεια κανενός Τούρκου αξιωµατούχου, µήτε από τις επιδροµές βαρβάρων και ανελέητων Πειρατών». «…Η διατροφή τους και η εµφάνισή τους είναι κατώτερη από εκείνη των ζητιάνων σε άλλες χώρες και το ενδιαίτηµά τους είναι πράγµα µικρής φροντίδας ή αξίας, από εκείνα των κτηνών της εξοχής, αλλά τα σώµατά τους είναι δυνατά και σκληραγωγηµένα και γενικά οι άνθρωποι είναι µακρόβιοι. Ζουν µε λίγη µέριµνα για το µέλλον, σαν να µην πρόκειται να επιβιώσουν έστω και µια µέρα ακόµα, θεωρώντας αρκετό αν καταφέρουν να ικανοποιήσουν τις καθηµερινές τους ανάγκες. Έχουν ελάχιστα, αλλά δεν τους λείπει τίποτα. Η αµάθειά τους είναι ίση µε την φτώχεια τους και συµβάλλει πολύ στο να είναι ικανοποιηµένοι. Και πόσο µεγάλη ιδέα έχουν για την κατάστασή τους εκδηλώνεται µε την περιφρόνηση των γειτονικών τους νησιών, και ότι δεν καταδέχονται να αναµιχθούν µαζί τους σε γάµους. Αυτό µόνο µπορεί να συµπεράνει κανείς ότι έχουν φθάσει σε µια κατάσταση απόλυτης ικανοποίησης από τη ζωή αυτή, οι επιθυµίες της οποίας έχουν συρρικνωθεί στα πιο στενά όρια». 132